Қазақ тілі дыбыстарының жұм/салым реті

158
Қазақ тіліндегі үйлесім құрақтар. Артикуляциялық тұрғыдан 
өзара кірігіп айтылған дыбыс тіркестерін үйлесім құрақтар дейміз. Сон-
да қазақ сөзінің дыбыс құрылымының әліпби моделі өзіндік жүйе бо-
лып шығады. Мұның өзі қазақ сөзін құрайтын дайын жайма дерек қор 
(матричная база данных). Сөз құрауға қажет таңбаның бәрі дайын тұр. 
Жуан езулік әуезді құрақтар:
а
ы
ба
бы
б
да 
ды
д
ға 
ғы
ғ
жа
жы
ж
за
зы
з
йа
йы
й
қа
қы
қ
ла
лы
л
ма
мы
м
на
ны
н
ңа
ңы
ң
па
пы
п
ра
ры
р
са
сы
с
та
ты
т
уа
-
у
ша
шы
ш
Мысалы, ат сөзі жеке дауысты құрақ пен жеке дауыссыз құрақтың 
тізбегінен құралады: 
а + т. Ал енді ата сөзі болса, жеке дауысты құрақ 
пен жеке буын құрақтың тізбегінен құралады: 
а +та. Бұл жерде буын 
құрақ дауысты а  мен дауыссыз т  дыбысының таңбаларынан құралып 
тұр. Әрі қарай сөзді атақ деп созатын болсақ, онда сөз (буын) соңына 
дауыссыз құрақ жеке жалғанады: 
а + та +қ. Сөзді атақты деп тағы 
соза берсек, буын құрақ қосылады: 
а + та + қ + ты. Әрі қарай осы рет-
пен жалғасып кете береді. 
Жіңішке езулік әуезді құрақтар:
ә
і
е
бә
бі
бе
б
дә 
ді
де
д
гә 
гі
ге
г
жә
жі
же
ж
зә
зі
зе
з
йә
йі
йе
й
кә
кі
ке
к
лә
лі
ле
л
мә
мі
ме
м
нә
ні
не
н
ңә
ңі
ңе
ң
пә
пі
пе
п
рә
рі
ре
р
сә
сі
се
с
тә
ті
те
т
уә
-
-
у
шә
ші
ше
ш
Мысалы, әр сөзі жеке дауысты құрақ пен жеке дауыссыз құрақтың 
тізбегінен құралады: 
ә+ р. Ал енді әрі сөзі болса, жеке дауысты құрақ 
пен жеке буын құрақтың тізбегінен құралады: 
ә +рі. Бұл жерде буын 
құрақ дауысты і мен дауыссыз р дыбысының таңбаларынан құралып 
тұр. Әрі қарай сөзді әріп деп созатын болсақ, онда сөз (буын) соңына 
дауыссыз құрақ жеке жалғанады: 
ә + рі +п. Сөзді әріпті деп тағы соза 
берсек, буын құрақ қосылады: 
ә + рі + п + ті. Әрі қарай осы ретпен 
жалғасып кете береді.
Жуан еріндік әуезді құрақтар:
ұ
о
бұ
бо
б
дұ 
до
д
ғұ 
ғо
ғ
жұ
жо
ж
зұ
зо
з
йұ
-
й
құ
қо
қ
лұ
-
л
мұ
мо
м
нұ
но
н
ңұ
-
ң
пұ
по
п
рұ
-
р
сұ
со
с
тұ
то
т
уұ
-
у
шұ
шо
ш
Мысалы, ор сөзі жеке дауысты құрақ пен жеке дауыссыз құрақтың 
тізбегінен құралады: 
о+ т. Ал енді отұ сөзі болса, жеке дауысты құрақ 

159
пен жеке буын құрақтың тізбегінен құралады: 
о +тұ. Бұл жерде буын 
құрақ дауысты ұ мен дауыссыз т  дыбысының таңбаларынан құралып 
тұр. Әрі қарай сөзді отұн деп созатын болсақ, онда сөз (буын) соңына 
дауыссыз құрақ жеке жалғанады: 
о + тұ +н. Сөзді отұндұ деп тағы 
соза берсек, буын құрақ қосылады: 
о + тұ + н + дұ. Әрі қарай осы 
ретпен жалғасып кете береді.
Жіңішке еріндік әуезді құрақтар:
ү
ө
бү
бө
б
дү 
дө
д
гү 
гө
г
жү
жө
ж
зү
зө
з
йү
йө
й
кү
кө
к
лү
лө
л
мү
мө
м
нү
нө
н
ңү
ңө
ң
пү
пө
п
рү
рө
р
сү
сө
с
тү
тө
т
уү
уө
у
шү
шө
ш
Мысалы, өз сөзі жеке дауысты құрақ пен жеке дауыссыз құрақтың 
тізбегінен құралады: 
ө+ з. Ал енді өзү сөзі болса, жеке дауысты құрақ 
пен жеке буын құрақтың тізбегінен құралады: 
ө +зү. Бұл жерде буын 
құрақ дауысты ү мен дауыссыз з дыбысының таңбаларынан құралып 
тұр. Әрі қарай сөзді өзүн деп созатын болсақ, онда сөз (буын) соңына 
дауыссыз құрақ жеке жалғанады: 
ө + зү + н. Сөзді өзүңдү деп тағы соза 
берсек, буын құрақ қосылады: 
ө + зү + ң + дү. Әрі қарай осы ретпен 
жалғасып кете береді.
Қазақ сөзінің дыбыс құрылымына қатысты айтылым құрақтардың 
құрамын түгендеп, жүйесін сипаттап шығу үшін осындай жайма бет 
(матрица) жасалады. Жайма бет қазақ тілінің айтылым құрақтарын 
түгел көрнекі бейнелейді. Кез келген қазақ сөзінің дыбыс тізбегі осы 
жайма беттің ішінен табылады. Бұл ұсынылған үлгі қазақтың тек төл 
сөздерінің дыбыс тізбегіне қатысты жасалып отыр. 
Үйлесім талдаудың ғылыми аппараты (ұғымдар мен атаулар) 
жайлы
Қазақ тілі дыбыстарының үйлесім түрленіміне тілдің көлденең 
қалпы ілгерінді (егер тіл ауыз қуысында ілгері жылжып жатса), кейінді 
(егер тіл ауыз қуысында кейін шегініп жатса), жоғарылы (егер тіл ауыз 
қуысында жоғары жатса), төменді (егер тіл ауыз қуысында төмен жат-
са) болып қатысады.
Қазақ тілі дыбыстарының жасалымына ерін қатысы екі түрлі бола-
ды. Егер дыбыстардың үндесім (сингармонизм) түрленімін ескеретін 
болсақ, онда езулік [а, ә, ы, і, е] және еріндік [ұ, ү, о, ө] деп екіге жік-
тей саламыз, ал егер дыбыстардың үйлесім (ассимилятив) түрленімін 
ескеретін болсақ, онда езуліктік өзін ашық езулік [а, ә], қысаң езулік [ы, 

160
і] және емеурін езулік [е] деп үшке, еріндіктің өзін доғал еріндік [ұ, ү] 
және сүйір еріндік [о, ө] деп екіге жіктейміз. Сонда қазақ тілі дыбыс- 
тарының үйлесім жасалымына ерін қатысының өзі бес түрлі болады. 
Мұның өзі қазақ тілі дыбыстарының жасалымында ерін қатысының 
маңызы үлкен екенін көрсетеді.
Сонда қазақ тілі дыбыстарының үйлесім түрленімінің ғылыми аппа-
раты (атаулары) тіл қатысына қарай ілгерінді/кейінді, жоғарылы/төмен-
ді, ерін қатысына қарай ашық езулік, қысаң езулік, емеурін езулік, доғал 
еріндік, сүйір еріндік болып құралады. Қазақ тілі дыбыстарының үйлесім 
сипаттамасы мен олардың жасалым (артикуляциялық) сипаттамасы-
ның арасында өзіндік ұғым/атау ерекшеліктері бар. Мысалы, жасалым 
тұрғысынан тіл арты болса, үйлесім тұрғысынан кейінді деп аталады.
Үйлесім талдау үстінде дыбыстың нақты жасалу орны, жасалу 
тәсілі мен дауыс желбезегінің (дауыс) қатысы ескерілмейді.
Аталған атаулар сөйлеу үстіндегі қазақ тілі дыбыстарының бәріне 
(дауысты/дауыссыздар) бірдей ортақ қатысты: егер дауысты ілгерінді 
болса, онда құрақ (сегмент) құрамындағы дауыссыз да ілгерінді; егер 
дауысты еріндік болса, онда құрақ құрамындағы дауыссыз да еріндік.
Ескерту: Қазақ тілінің төл дыбыс құрамындағы у таңбасымен 
белгіленіп жүрген ерін-ерінді, жуысыңқы, тербелімді (үнді) дауыссыз 
дыбысын орыс тілінің у дауысты дыбысымен шатастыру жиі кездесіп 
жүргендіктен, оның халықаралық таңбасын 
(w) жақша ішіне алып, ар-
найы көрсетіп отырмыз.

161

жүктеу/скачать 10,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: