Алимхан Жунисбек verstka 19 06 18 indd indd

29
27
4.3-сызба. Қазақ сөзінің дыбыс талданым желісі
Қазақ сөзінің мағынасын түрлендіретін ең кішкене дыбыс бөлшегі үндесім
дыбыс болғандықтан, оны үндесім фонема немесе сингармофонема деп атауға 
тура келеді. Осыған орай, үндесім фонеманың варианттары үндесім аллофон
немесе аллосингармофонема деп аталмақшы. Алайда тағы да еуропоцентризмге
ұрынбас үшін үндесім фонема (үндесім аллофон) немесе сингармофонема
(аллосингармофонема) атауларының орнына ықшам әрі сингармонизмнен
туындайтын сингема және аллосингема атауларын енгізген жөн болады. Сонда
теориялық жалпы фонетика (теоретическая общая фонетика) тұрғысынан әлеми
тілдерге тән «фонологиялық» бірліктердің жүйесі мынадай болып шығады:
- екпінді (акцентті) тілдер үшін:
фонема және аллофон
- буын (әуен) тілдер үшін:
тонема және аллотонема
- үндесім (сингармониялық) тілдер үшін:
сингема және аллосингема
Сонда қазақ тілінде 3 дауысты (ашық [а], қысаң [ы], құранды [о]) сингема
(дыбыс), 17 дауыссыз [б, д, ғ, ж, з, й, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ш] сингема 
(дыбыс) бар болып шығады. Барлығы 20 сингема (дыбыс). Ендеше, қазақ 
тілінде жиырма тірек дыбыс бар.
Дауысты дыбыстар:
Жалаң ашық дауысты [а] сингема екі аллосингемадан құралады: [а, ә];
Жалаң қысаң дауысты [ы] сингема төрт аллосингемадан құралады: [ы, і, ұ,
ү];
сөз: 
тыс, тіс, тұс, түс 
жуан әуезді сөз: 
тыс, тұс 
жіңішке әуезді сөз: 
тіс, түс 
езулік әуезді 
сөз: 
тыс 
еріндік әуезді 
сөз: 
тұс 
жуан езулік 
әуезді буын: 
ты 
жуан еріндік 
әуезді буын: 
тұ 
жуан езулік 
әуезді дыбыс: 
Т
ы
 
[t] 
жуан еріндік 
әуезді дыбыс: 
Т
ұ
 
[
t°] 
езулік әуезді 
сөз: 
тіс 
еріндік әуезді 
сөз: 
түс 
жіңішке езулік 
әуезді буын: 
ті 
жіңішке еріндік 
әуезді буын: 
тү 
жіңішке еріндік 
әуезді дыбыс: 
Т
ү
 
[t
'º] 
жіңішке езулік 
әуезді дыбыс: 
Т
і
 
[t'] 
3.3-сызба. Қазақ сөзінің дыбыс талданым желісі
Теориялық болжам. Қазақ тілінде (түркі тілдерінде) үнді-еуропа 
тілдеріне тән фонема жоқ. Ендеше, сол тілдерге тән аллофон да жоқ. 
Себебі үнді-еуропа тілдері – екпінді (акцентті) тілдер, ал қазақ (түркі) 
тілі – үндесім (сингармониялық) тіл. Түркі (қазақ) тілдерінің үнді-еу-
ропа тілдерінің ізімен талданып жүргендігі бұған дейінгі тілтанымдағы 
еуропаөзімшіл (еуропацентристік) ұстанымның басымдылығынан бо-
лып отыр. Өкінішке қарай, қазақ (түркі) фонетистері әзірге еуропацен-
тризмнен арыла алмай келеді. 
Қазақ тілі үндесім (сингармониялық) тіл болғандықтан, оның ды-
быс құрамына тән ұғымдар мен атаулардың өз ерекшелігі болады.
Қазақ сөзінің мағынасын түрлендіретін ең кішкене дыбыс бөлшегі 
үндесім дыбыс болғандықтан, оны үндесім фонема немесе сингармо-
фонема деп атауға тура келеді. Осыған орай, үндесім фонеманың вари-
анттары үндесім аллофон немесе аллосингармофонема деп аталмақшы. 
Алайда тағы да еуропацентризмге ұрынбас үшін үндесім фонема (үн-
десім аллофон) немесе сингармофонема (аллосингармофонема) атаула-
рының орнына ықшам әрі сингармонизмнен туындайтын сингема және 
аллосингема атауларын енгізген жөн болады. Сонда теориялық жалпы 
фонетика (теоретическая общая фонетика) тұрғысынан әлеми тілдерге 
тән «фонологиялық» бірліктердің жүйесі мынадай болып шығады:

30
27
4.3-сызба. Қазақ сөзінің дыбыс талданым желісі
Қазақ сөзінің мағынасын түрлендіретін ең кішкене дыбыс бөлшегі үндесім
дыбыс болғандықтан, оны үндесім фонема немесе сингармофонема деп атауға 
тура келеді. Осыған орай, үндесім фонеманың варианттары үндесім аллофон
немесе аллосингармофонема деп аталмақшы. Алайда тағы да еуропоцентризмге
ұрынбас үшін үндесім фонема (үндесім аллофон) немесе сингармофонема
(аллосингармофонема) атауларының орнына ықшам әрі сингармонизмнен
туындайтын сингема және аллосингема атауларын енгізген жөн болады. Сонда
теориялық жалпы фонетика (теоретическая общая фонетика) тұрғысынан әлеми
тілдерге тән «фонологиялық» бірліктердің жүйесі мынадай болып шығады:
- екпінді (акцентті) тілдер үшін:

жүктеу/скачать 10,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: