Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 355
сөздерімен салыстыруға болатыны сияқты, ым- жым дегеннің екінші сыңарын жым-жырт, жым-жылас дегендердің құрамынан, ал тым- тырыс дегеннің сыңарын тымырады, тымырай- ған дегендерден табуға болады. Қос сөздердің қазіргі кезде түсініксіз болып немесе мағынасы жоқ сияқтанып көрінген сыңарлары мынандай екі түрлі жолмен пайда болған. Біріншіден, әуел бастан дербес мағы- насы бар белгілі бір сөз екі рет қайталанып, бірте-бірте оның я бірінші, я екінші компоненті өз мағынасын біржолата жоғалтумен (делекси- каланумен) бірге, дыбыстық жағынан да тиісті өзгеріске ұшыраудың нәтижесінде өзіне тән дербестігінен айырылып, тек өзгермейтін қосар- ланып жұмсалатын қосалқы я қосақтама мүше ретінде ғана қалыптасқан. Екіншіден, әуел баста дербес мағыналары бар басқа-басқа екі түрлі сөз ұдайы қосарланып жұмсала-жұмсала жүріп, бірте-бірте бір сыңары, бірде екеуі де бірдей өз мағынасын я біржолата, я жартылай жоғалтып (делексикаланып), бас- тапқы өз дербестігінен айырылып, не тек мағы- налы компонентке, не бір-біріне қосарланатын қосалқы сыңар ретінде ғана жұмсалатын болып қалыптасқан. Идиомалану, лексикалану, грамматикалану процесі – қос сөздерге тән қасиет. Мысалы, жү- ген-құрық, ер-тоқым, бет-жүз, ауыз-мұрын, қас - қабақ тәрізді қос сөдер идиомаланып. Жүген- құрық тигізбеу, ер-тоқымын бауырына алу, бет- жүзге қарамау, аузы-мұрны қисаймау, қас-қа- баққа қарау, ес-түсін білмеу сияқты аса күрделі сөздерге арналған. Тарихи шығу төркінін қалып- тастыру заңдарын топшылағанда, қос сөздер мынандай екі түрлі жолмен дами-дами келіп, үлкен бір арнаға сайған: 1. Қосарлама қос сөздердің бір алуаны бел- гілі бір төл сөзге өзге бір рудың я тайпаның тіліндегі пара-пар я мәндес сөзді немесе көр- шілес, айлас-күйлес отырған я бұрынды-соңды белгілі қарым-қатынаста басқа халықтардың тілдеріндегі балама сөзді жарыстыра, қосарлап қолдану машығынан туып қалыптасқан. Бірақ бұлардың ішінен кейбіреулерінің жеке, я екі ком- поненті әуелгі өз мағынасын солғындатып, не бір жола оны жоғалтып (диалексикаланып), тек қосарлама сөздің құрамында ғана қолданылатын көне формаға айналған. Бұл үрдісте, әрине, тиісті фонетикалық құ- былыстардың да өзінше маңызды болғаны кү- мәнсіз. Үрдістерді бағдарлау үшін мысалы, ба- ла-шаға, жора-жолдас,некен-саяқ, жүдеу-жа- дау, тоқты-торым, дау-шар, қыз-қырқын, ас- ауқат деген сөздерді салыстырып-ақ көз жет- кізуге болады. 2. Қосарлама қос сөздердің бір алуаны сөйлемдегі бірыңғай мүшелердің, айқындауыш мүшелердің логикалық, формалық, интонация- лық райға қарай бірте-бірте орын жағынан да өзара орайласып, бір-бірімен үнемі жұпталып айтылып, жұпталып қолдануына сәйкес, бірде күрделі, бір бүтін тұрақты сөз ретінде,бірде бір- бірінен ажырасатын бірыңғай мүшелер ретінде жұмсалу машығынан қалыптасқан. Практикада әрі байлаулы, әрі еркін қолданылатын осындай қасиет екі жағы да мағыналы қосарлама сөз- дерге тән. Сондықтан ондай қосарлама сөздер- дің компоненттері тым ауыспалы болады, бірде олар (қажет болған жағдайда) қос сөз құрамын- да қолданылса, сау-саламат, аман-есен, әке- шеше, апа-қарындас, іс-әрекет бірде олар бір- бірінен ажырап дербес, жеке-дара сөз ретінде бірыңғай мүше тізбегінде өз алдына мүше ретін- де қолданыла береді (саумысың, саламатпысың? Әкеңе, шешеңе сәлем айт. Еңбек дегеніміз - іс істеу, әрекет жасау деген сөз т.б.). қос сөздердің екі сыңары да бірден бірыңғай, демек, бір ғана сөз табына тән сөздерден құрылатын себебінің бір негізі олардың бірыңғай мүшелерімен ұш- тастығында да болуға тиіс. Ал қайталама қос сөздердің симантикалық сипатына тоқталатын болсақ, қайталама қос сөз- дердің түр-түрлерінің өзара мағыналық айырма- шылықтары сол сөздердің қайталау түрлеріне, олардың сыртқы дыбыстық және сыртқы мор- фологиялық формаларына байланысты. Олай дейтін себебіміз – қайталаудың әрбір түрі я үл- гісі тиісті семантикалық мағына тудыратын грамматикалық форма ретінде ретінде қалып- тасқан тәсілдер деуге болады. Өйткені, қайта- лама қос сөздердің формаларында басқа-басқа қаншалықты түр болса олардың соншалықты мағыналық реңктері болады. Демек, өзіне тән ерекшелігі бар әрбір мағыналық реңктің өзіне лайық формасы да болады. Егер зат есімге ешқандай да қосымша қо- сылмай екі рет қайталанса тау-тау, сай-сай, қора-қора ол сөзден жаңа лексикалық мағына тумайды. Тек сол сияқты заттарды топ-тобымен жинақтау я бөлу мағынасы түсініледі. Мысалы, Күндіз көрген жазық жерін қазір тау шатқа- лындай өркеш-өркеш көрінеді (Ғ. Мүсірепов). Көп кешікпей шабындық жерлерде мая-мая шөп тұрды (С. Көбеев). Сын есімнің ешбір қосымшасыз қайталатын формасы да ол сөздің лексикалық мағынасын өзгертпейді, тек семантикасымен қолданылу |