Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 350 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
кер бейнесі арқылы сомдап көрсетеді: «Байлық бір-ақ жұттық». Бұл – Мелде баба сөзі. «Бай- лыққа көп бейілдене берме, пейілің бұзылады». Бұл да Мелде бабадан қалған өсиет (9-б.). «Бөлінгенді бөрі жер» деуші еді ілгерідегілер. «Алыс ағайыннан жақын көрші артық» деген мәтел тағы бар. «Бірлік түбі – береке» дейтін көзі қарақты кісілер (113-б.). Жоқтың бір жыр- тығы жамалар еді. Бейшараның бүйірі шығар еді (119-б.). Бәйгенің аты – бәйге. «Ат шап- пайды, бап шабады» (121-б.). Көркем өнер туралы ғылым әрқашан қоғам талабына сай белгілі бір зерттеу нысанына қарай өріс алып отырады. Мәдени, рухани өмірімізде дер кезінде үн қосып отыратын әдеби тілдің маңызы мен мәні зор. Тіл мен сөз, ой парқы туралы айтқан сөз кестелерінде бір ғана «сөз» ұғымы бірнеше анықтауыштық тіркестермен қолданылу аясында қарай түрлі рең береді. Жазушы кейіпкерлердің ой-толғанысы мен іс-әрекеттерін суреттеуде халықтық үлгідегі қанатты сөздерді де молынан пайдаланады: «Кедей бай болсам дейді, бай құдай болсам дейді» дегендей әр көңілге бір арман (140-б.). Атам қазақ қалай тауып айтқан: «Атың жа- ман болса, сатып құтыласың, қатының жаман болса, өліп құтыласың» ддемеуші ме еді (179- б.). «Көрінген таудың алыстығы жоқ, байеке! Әні-міні дегенше олар зіңгіттей-зіңгіттей жі- гіт болыпшыға келеді. Сонда көрерсіз» (199-б.). «Жаман атқа жал бітсе, жанына торсық бай- латпас» деуші еді (311-б.). Әлгінде келіннің ай- туымен қызметшілердің ең әуелі бай алдына қасиеттеп нан әкелуі – ішін жылытып сала бергені (16-б.). Жаманымды жасырып, жақ- сымды асқақтатқан ешкім де емес, осы отыр- ған өнегелі топ. Оны неге ұмытайын. Оны неге жоқ дейін! (22-б.). Әшейінде ғой, «балам, ескіге байланып қалма, есті ұл ескіге емес, ертеңгіге ұмтылар болар» деп отыратын (344-б.). Қаламгер туындыларында теңеу, меңзеу, эпитет сынды көріктеу құралдары көптеп кез- деседі де, авторлық баяндаудағы ойларды нақ- тылай түседі: Осының, осы жас періштенің бойынан өзіне, өз бойына өзгеше бір қуат ала түскендей. Әлде қылығы, әлде құлын мүсіні, әлде жібектей есер жылы лебі... біле алмапты (11- б.). Өмір бойын сыр бермейтін кәрі емендей мығым, сөзге сараң, мінезге мәрт, арғы-бергіні ақыл тезіне салып отыратын ел анасы – Сәнімайға өкпесі де сол (12-б.). Нарша ширақ еді. Онсыз да ұдай берген қуат бар, білек күші қарулы, желке тұсы жұмыр (14-б.). Бар кінәні Палманбетке аудара салып, өзі сүттен ақ, судан таза бола қалмақшы (112-б.). Әйелдің махаббаты көлдегі аққу іспетті. Оны әдемі, жылы, әсерлі сөзбен ғана ұстай аласың. Өйтіп аялай алмасаң, ұшады да кетеді. Басқа жаққа... (525-б.). Көкірегіне жел біте бастағаны ма бұл байдың?... (70-б.). Тіл – қоғамның рухани және мәдени өмірі- нің өзіндік ерекшеліктерінің жиынтығы сана- латын, мәдениетпен қатар тұратын маңызды көрсеткіш. Онда халықтың өмір салты мен өмірінің тарихи кезеңдері көрініс табатын тілдік бейнесі сомдалады. Шығарма тіліндегі тұрақты тіркестерге назар аударсақ: қолтығына су бүрку, әліптің артын бағу, қатқан тоңдай жібімеу т.б. Мәселен, Қосай байдың қолтығына су бүркуші- лер де аз болған жоқ (38-б.). «Әліптің артын ба- ғып, әңгіменің аяғын тыңдамай жатып, лақ ет- кізе салғаным қалай?! Әй, осы ұшқалақтығым- ақ...» (39-б.). Арада біршама уақыт сырғып өтсе де, Жасыбай мен бадырақ Бейсеннің арасы қысқы қатқан тоңдай жібімей жатып алды (342-б.). Көркем сөз – халықтың рухани азығы. Қан- дай халық болмасын оның ұлттық тілі сонау рулық, тайпалық, халықтық сатысынан бастау алып, сол дәуірдегі мәдениетпен бірге өмір сүріп, әр дәуірдің мәдениетін жалғастырып, қазірге дейін жетуіне арқау болған. Романдағы авторлық кейіптеудегі кейіпкерлердің әлеумет- тік жағдайлары да назардан тыс қалмаған: Та- қыр бүгін жәй Тақыр емес, бай Тақыр. Дүниені дүниеқоңыз мінезімен, сараңдығымен жинаған, әзер деп енді ғана бай қатарына ілініп жүрген кешегі жоқ-жітік (24-б.). Желкелеп жатсаң да, жетекке жүргісі келмейтін жетесіздер айна- лада толып жүр. Оның қайсыбірімен мәміле жасай алмақпыз (41-б.). Онсыз да сүрініп кет- сек, сыртымыздан күліп, жығылып қалсақ, жыр- тыла мазақ етер жәдігөй жандар жетерлік. Соларға жем болайық дегендерің бе?... (42-б.). Пәлсафалық ізденістер мен тілдік деректер бойынша табиғат пен адамның үндесуі, адам мінезінің негізгі тетіктерін табиғи құбылыстарға теңеу, салыстыру үдерісі әрқашан шынайылық кейіптеулерді көрсетіп келеді. Жазушы-суреткер Ж. Әлмашұлы да өз шығармасында кейбір бей- нелік көріністерді мынадай көріктеулер арқылы сипаттайды: Үш күн, үш түн бойы долдана соқ- қан долы боран бүгін таң алдында ғана бір сәтке ғана тынышталып, ішін тарқан (361-б.). «Дүние сусылдақ құм секілді...» (400-б.). Әт- тең... мына сумақай жел болмаса, аязы кәдім- гідей аяз ғой, – деді Қалданға (363-б.). Бай осыны айтып бола бергенше-ақ, боз үйдің есігі айқара ашылып, ішке ұзын бойлы еңгезердей сары кісі кіріп келе жатты (57-б.). Мен оның жан сұлулығына шомылушы ем. Күміс күлкісіне |