Алматы академиясы

Әкімшілік жауапкер шілікті бекіту құқық шығар машылық болып табылады, н ақтыр ақ айтсақ, ол – мемлекеттің заң шығар машылық қызметі [30].

Әкімшілік жауапкер шілікті бекіту деген іміз – құқық н ор масын а он ы бұзған ы үшін  белгілі бір  әкімшілік жауапкер шілік жазан ың түр ін  (ескер ту, айыппұл, т.б.) бекітетін  ер ежен і ен гізу деп айтуымызға болады. Әр ин е, бұл ер ежеде жауапкер шіліктің бар лық элемен ттер і болуы тиіс: құқық бұзушылық әр екеттің объектісі, жауапкер шіліктің субъектісі, жауапкер шіліктің шар асы, шар ттар ы,н егіздер і жән е жауапкер шілікке тар ту тәр тібі.

Әкімшілік жауапкер шілікті бекіту жоғар ғы заң шығар ушы ор ган н ың құзыр етін е жатады. Деген мен  мұн да құқықтық жауапкер шіліктің өзге түр лер ін е белгісіз (тиісті емес) бір  ер екшелегі бар . Бұл ер екшеліктің мән і мын ада: кейбір  әкімшілік жауапкер шілік түр лер ін  қолдан уда кейбір  мемлекеттік басқар у мен  атқар у ор ган дар ын ың жер гілікті өкілді жән е атқар ушы жүзеге асыр ады [31, 250 б.]. Мұн дай әкімшілік құқық бұзушылықтар дың сан ы шектелген  жән е қолдан ыстағы әкімшілік заңн ама баптар ымен н ақты көр сетіп бекітіледі [32, 175 б.].

Жер гілікті өкілді жән е атқар у ор ган дар н ың әкімшілік жауаптылықты қолдан уға қатысуы заңмен  70-жылдар дан  бастап, қазір гі уақытқа дейін  қолдан ылып келеді. Бұл жер гілікті тәр тіп пен  қауіпсіздік күзетін ің жағдайымен , шар ттар ымен  байлан ысты.

Әкімшілік жауапкер шілікті қолдан у деген іміз –заңда белгілен ген  тәр тіппен н ақты бір  құқық бұзушын ы, он ың жасаған  белгілі бір  құқық бұзушылық іс-әр екетін  бекіту жән е тиісті әкімшілік іс жүр гізу н ор малар ын  сақтай отыр ып, оған  жасаған  әр екеті үшін  тисті заңмен  көр сетілген  әкімшілік жауапкер шілік шар асын  белгілеу [33, 288 б.].

Әкімшілік жауапкер шілік он ы қолдан уға құқылы мемлекеттік ор ган дар дың көптігімен  ер екшелен еді. Құқық бұзушылар ды н егізделген , мақсатқа сәйкес келетін , әділетті әкімшілік жауаптылыққа тар ту мен  әкімшілік жазалар  қолдан уды қамтамасыз ету үшін  әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар ап шешуге өкілетті мемлекеттік ор ган дар  (лауазымды адамдар ) тобын ан ықтауда маңызы бар .ӘҚБтК бойын ша әкімшілік құқық бұзушылық тур алы кез-келген  бір  іс бойын ша құқық н ор масын  бір н еше ор ган дар  қолдан а алады. Іс бір  ор ган н ан  екін ші ор ган ға жиі жібер іледі, бұл р етте олар дың әр қайсысы тек өзін ің құзыр етін е жатқызылған  құқық қолдан у іс-әр екеттер ін  ған а атқар ады. Мысалы, мемлекеттік ин спекциялар  мен  олар дың лауазымды адамдар ы бұзушылықты табады, бұзушылықтар ды ұстайды, құқық бұзушылықтар  тур алы хаттама жасайды; заңмен  уәкілеттік бер ілген  басқа ор ган дар  (лауазымды адамдар ) істер ді қар айды; бан кін ің мекемелер і айыппұл ақшалар ын  қабылдайды; сот ор ын даушылар ы әкімшілік жазалар  қолдан у тур алы қаулылар ды ор ын дайды, т.б.

Сон ымен  бір ге құқық қолдан у ор ган дар ын ың ішін ен  ор талық, н егізгі буын , атап айтқан да әкімшілік істі шын  мән і бойын ша шешетін  мемлекеттік ор ган  бөлін еді. Бұл әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар ап, шешуге жән е құқық бұзушылар ға әкімшілік жазалар  қолдан атын  уәкілетті әкімшілік юр исдикция ор ган ы. Олар дың қызметі әкімшілік юр исдикция р етін де, ал олар дың өздер і – юр исдикциян ың осы түр ін ің субъектісі р етін де сипатталады.

Тек бір  ор ган  – сот қан а жүзеге асыр атын  сот төр елігін ен  әкімшілік-юр исдикциялыққызметті жүзеге асыр атын  ор ган дар  жүйесін ің айыр машылығы мын ада, ол өзін ің субъектілер ін ің көптігімен  жән е әр  түр лі болуымен  сипатталады, бұл әкімшілік құқық бұзушылықтың әр түр лілігімен  жән е көп тар алған дығымен  байлан ысты.

Он ың жеделдігі мен  бір шама оңайлығын а зиян  келтір мей әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар ауды қан дай да болмасын  бір  ор ган ға жин ақтау мүмкін  емес. Әкімшілік жазалар ды қолдан у жөн ін дегі өкілеттіктер ді бір  ор ган ға шоғыр лау әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар аған  кезде аяқталмайтын  былыққа, уақыт пен  қар жын ың көп шығын ын а келтір етін  болар  еді.

Қазір гі кезде әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар айтын  ор ган дар дың бір тұтас жүйесі жоқ, тек жекелеген  құр ылымдар  бар , олар  бір -бір імен  белгілі бір  басшылық жасайтын н емесе үйлестір етін  ор талықпен  байлан ыстыр ылмаған .

Әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар айтын  ор ган дар  жүйесі сон ымен  қатар  өзін ің субъектілер ін ің бір ыңғай еместігімен  де ер екшелен еді. Осы сияқты кейбір  ор ган дар  әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді шешу үшін  ар н айы құр ылған  (мысалы, маман дыр ылған  әкімшілік соттар ), ал бақылау-қадағалау ор ган дар ын да бұл қызмет өте маңызды ор ын  алады, өйткен і он дай істер ді қар ап, шешу олар дың н егізгі фун кцион альдықмін деті болып табылады (мысалы, мемлекеттік ин спекциялар ).

Әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар айтын  ор ган дар  жүйесі, сон дай-ақ олар дың ар асын да юр исдикциялық өкілеттіктер ді ұйымдық-құр ылымдық бөлу ер екшеліктер імен  де сипатталады. Бұл ор ган дар дың ұйымдық құр ылуын а жән е әкімшілік құқық бұзушылықтың ер екшеліктер ін е байлан ысты бұл бұзушылықтар  тур алы істер ді:

• 
  Жүйен ің ең төмен гі буын дар ы (мысалы, әскер и комиссар иаттар );
  
• 
  Жүйен ің төмен гі жән е жоғар ы тұр ған  буын дар ы (қозғалыс қауіпсіздігін е мемлекеттік қадағалау ор ган дар ы);
  
• 
  Жүйен ің бар лық буын дар ы (мысалы, мемлекеттік өр т қадағалаудың, сан итар лық-эпидемиологиялық қадағалаудың аудан дықтан , қалалықтан р еспубликалыққа дейін гі ор ган дар ы) қар айды [33, 293 б.].
  

Аумақтық ор ган дар ға ең алдымен  аудан дық жән е олар ға теңестір ілген  соттар дың, маман дыр ылған  аудан ар алық әкімшілік соттар дың судьялар ы жатады. Олар ға әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар ау жөн ін де аса көлемді өкілеттіктер  бер ілген .

Мемлекеттік басқар у салалар ымен  тығыз байлан ысты әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар ауға уәкілетті салалық ор ган дар  маман дан дыр у н егізін де жұмыс істейді (мысалы, ор ман  шар уашылығы, балық қор ғау, мемлекеттік өр т қадағалау ор ган дар ы). Олар ға юр исдикциялық ведомстволық қар астылық сатыластығы тән .

Әкімшілік юр исдикциян ың салалық ор ган дар ы үшін  тек белгілі бір  құқық бұзушылық тобын  қар ау жөн ін де ған а маман дан дыр у сипатты емес. Олар дың әр  қайсысы, қағида бойын ша, (ор ган дар дың, лауазымды адамдар дың), иер ар хиялық сатысы болып табылады, сон ың әр бір ін де әкімшілік юр исдикция жүзеге асыр ылады. Жоғар ы тұр ған  ор ган н ың (лауазымды адамн ың) төмен гі тұр ған  ор ган дар ға (лауазымды адамдар ға) мін детті түр де ор ын дауға жататын н ұсқаулар  бер уге, әкімшілік құқық бұзушылық тур алы н ақты істер  бойын ша олар дың қабылдаған  шешімдер ін ің күшін  жоюға құқылы.

Салалық пр ин цип аумықтық пр ин циппен  үйлестір іледі. Әр бір  ор ган  (лауазымды адам) өзін ің өкілеттігін  қан дай да болса тек бір  салан ың шеңбер ін де ған а емес, сон дай-ақ белгілі бір  аумақта да жүзеге асыр ады.

Салалық юр исдикциян ың көптеген  ор ган дар ы өз фун кциясын , қағида бойын ша, Қазақстан н ың әкімшілік-аумақтық бөлін іске сәйкес келетін  кеңістік шеңбер ін де жүзеге асыр ады. Кейбір  ор ган дар  өзін ің қадағалай жән е юр исдикциялық өкілеттіктер ін  әдеттегі әкімшілік- аумақтық бөлін іске тур а келмейтін  аумақтың шегін де жүзеге асыр ады. Бұлар  аумақар алық қызмет атқар атын  ор ган дар : су қор лар ын  пайдалан у мен  қор ғау жөн ін дегі зон алық ин спекциялар , кемелер дің жүзу ин спекциялар ы, Көлік жән е коммун икация мин истр лігін ің темір  жол, тас жол салалар ын дағы аумақтық ор ган дар ы, т.б.

Мемлекеттік билік өкілеттіктер ін  иелен ген  әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар ауға құзыр лы ор ган дар  мен  лауазымды тұлғалар  ӘҚБтК-пен  бекітілген , олар ды төмен дегідей топтар ға бөлуге болады:

1. 
   Маман дан дыр ылған  әкімшілік соттар дың судьялар ы. Маман дан дыр ылған  әкiмшiлiк соттар дың ведомстволық қар ауын а жатқызылған  әкiмшiлiк құқық бұзушылық тур алы iстер дi, егер  тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiр лiктiң аумағын да маман дан дыр ылған  әкiмшiлiк сот құр ылмаса, аудан дық (қалалық) соттар дың судьялар ы қар ауға құқылы.
   
2. 
   ӘҚБтК-пен  өкілеттіктер  бер ілген  мемлекеттік ор ган дар дың лауазымды тұлғалар ы;
   
3. 
   Әкімшілік құқық бұзушылық тур алы хаттама жасауға құқығы бар  лауазымды адамдар ;
   
4. 
   Әкімшілік заңн амамен  көзделген  жағдайлар да пр окур ор  әкімшілік құқық бұзушылық тур алы іс қозғайды.
   

Маман дан дыр ылған  әкімшілік соттар дың судьялар ы ӘҚБтК-пен  өздер ін ің қар ауын а жатқызылған  әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар айды.

Маман дан дыр ылған  әкiмшiлiк соттар дың ведомстволық қар ауын а жатқызылған  әкiмшiлiк құқық бұзушылық тур алы iстер дi, егер  тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бiр лiктiң аумағын да маман дан дыр ылған  әкiмшiлiк сот құр ылмаса, аудан дық (қалалық) соттар дың судьялар ы қар ауға құқылы [20, 204 б.].

Салалық әкімшілік юр исдикция ор ган дар ын ың дер бес жән е ең көп тобын  ішкі істер  (полиция) ор ган дар ы; мемлекеттік ин спекция ор ган дар ы жән е әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар ауға уәкілеттік бер ілген  басқа ор ган дар  (лауазымды адамдар ) құр айды.

Юр исдикциялық ор ган дар ға ішкі істер  ор ган дар ы (полиция); мемлекеттік өр т сөн дір у қызметі ор ган дар ы; әр  түр лі көлік (темір  жол, су, әуе, қалалық жолаушылар , автомобиль жән е электр  көлігі) ор ган дар ы; мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыр атын  (ветер ин ар лық, сан итар лық, тау-кен , өн ер кәсіптік, ядр олық жән е р адиациялық қауіпсіздік жән е басқалар  жөн ін дегі) ор ган дар ; салық қызметі ор ган дар ы; заңды тұлғалар  мен  жеке кәсіпкер лер ді мемлекеттік тір кеуді жүзеге асыр атын  ор ган дар ; қалалық жән е аудан дықәскер и комиссар иаттар  жән е т.б. ор ган дар  жатады.

Әкімшілік юр исдикция ор ган дар ын ың әр  алуан  түр лер ін  сипаттаған да мын а жағдайды еске алу кер ек, бар лық юр исдикциялық фун кциялар ды осы ор ган дар дың атын ан  әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар ауға жән е әкімшілік жазалар  қолдан уға уәкілетті тиісті лауазымды адамдар : ӘҚБтК-тің ер екше бөлімін де көзделген ; өздер ін е бер ілген  өкілеттіктер дің шегін де; тек қызметтік мін деттер ді атқар ған  кезде ор ын дайды.

Юр исдикциялық ор ган дар дың атын ан  әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар айтын  лауазымды адамдар дың тізбесі заңмен  бекітілген .

Әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер ді қар ауға уәкілді бер ілген  лауазымды адамдар ға ішкі ведомстволық сипаты бар  өкімдік ету өкілеттіктер бер ілген  адамдар ды да, сон ымен  бір ге мұн дай өкілеттіктер і жоқ, бір ақ сыр тқа (ведомстводан  тысқар ы) бағытталған  мемлекеттік-биліктік өкілеттіктер і бар лар ды да жатқызуға болады.Бір ін шілер ге юр исдикциялық ор ган дар дың басшылар ын , мысалы, ішкі істер  ор ган дар ын ың бастықтар ын  жән е олар дың ор ын басар лар ын , екін шілер ге – бақылау-қадағалау ор ган дар ын ың мемлекеттік ин спектор лар ын , (мысалы, бақылаушы-р евизор лар ды, жолаушылар  таситын  қалалық жән е қалаар алық автомобиль көлігін дежән е электр мен  жүр етін  көлікте билет тексер ушілер ді), сон дай-ақ қоғамдық тәр тіпті қор ғау жән е қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөн ін де қызмет атқар атын  қатар дағы полицейскилер ді, яғн и атқар ушы биліктің өкілі ұғымымен  бір іктір уге болатын  лауазымды адамдар ды жатқызуға болады.

Лауазымды адамдар дың өкілеттіктер ін ің көлемі (мазмұн ы) олар дың құқық бұзушылар ға қолдан а алатын  әкімшілік жазалар дың түр лер імен  жән е мөлшер імен  сипатталады.