Алматы академиясы

Б.А.Жетписбаевтың құқық бұзушылыққа бер ген  ан ықтамасын да былай делін ген : «құқық бұзушылық – ол заңн амамен  құқықтық жауапкер шілік көзделген  ақыл-есі дұр ыс жән е деликт қабілеттілік жасын а жеткен  тұлған ың кін әлі құқыққа қар сы іс-әр екеті» [24, 45 б.].

Қазақстан Р еспубликасын да, осы кезеңдегі кез-келген  өзге мемлекет сияқты, заңды түр де мін детті болып табылатын  өте көп әр  түр лі ер ежелер  бар .

Бұл сияқты ер ежелер дің мақсаты бар лық н емесе көптеген  азаматтар дың, сон дай-ақ кәсіпор ын дар дың, мекемелер  мен  ұйымдар дың, олар дың ведомстволық бағын ыстылығы мен  мен шік н ысан ын а қар амастан , мүдделер ін е тікелей әсер  ететін  қызметтің белгілі бір  аялар ын да құқықтық тәр тіп пен  тиісті мемлекеттік тәр тіпті қамтамасыз ету болып табылады. Кейде бұл ер ежелер ді жалпы мін детті деп н егізсіз айтпайды.

Әкімшілік құқық бұзушылық өз көр ін ісін  әлеуметтік-құқықтық құбылыс р етін де табады. Қоғамн ың өмір  сүр у ор тасы әкімшілік жауапкер шіліктің қалыптасып дамуын ың қажетті шар ты болып табылады. Сон ымен  қатар  адамдар дың өз мүдде-мақсаттар ын  жүзеге асыр у бар ысын дағы мін ез-құлқын ың салдар ын ан  көр ін ісін  табады.

Қоғамн ың өмір  сүр ун ің шар ттар ын а, сапасын а әсер  ету он дағы құқық бұзушылық түр лер ін е жеке-жеке, сон ымен  қатар  жалпы құқық бұзушылық деңгейін е әсер  етеді.

Қазір гі құқықтық ғылым құқықтық жауапкер шілік үшін , сон ың ішін де әкімшілік жауапкер шілік үшін  де екі н егіз бар  екен ін  мойын дайды. Олар : құқықтық н егіз р етін де – заң, ал екін шісі құқық бұзушылықты құр айтын фактілік н егіз р етін де – әкімшілік тер іс қылық, ол бүкіл әкімшілік жауапкер шілік жүйесін  іске қосады. Бұл жер де әкімшілік жауапкер шіліктің құқықтық н егізі р етін де заң жән е Пр езиден т Жар лықтар ы табылады.

Әкімшілік құқық бұзушылықтың түсін ігі ҚР -н ың ӘҚБтК-н ің 28-бабын да бер ілген : «жеке адамн ың заңмен  әкiмшiлiк жауаптылық көзделген  құқыққа қар сы, кiн әлi (қасақан а н емесе абайсызда жасалған ) iс-әр екетi н е әр екетсiздiгi н емесе заңды тұлған ың құқыққа қар сы iс-әр екетi н е әр екетсiздiгi әкiмшiлiк құқық бұзушылық деп тан ылады» [20, 9 б.].

Бұл ан ықтаман ы ан ализдейтін  болсақ, бар лық әкімшілік құқық бұзушылықтар  үшін  тиісті белгілер ін  айыр ып көр сетуге болады:

1. 
   Заңға қар сылық;
   
2. 
   Кін әлілік;
   
3. 
   Жазалан атын дығы.
   

Әр екет – бұл заңды талап түр ін дегі мін деттер ін  ор ын дамау, сон дай-ақ н ақты тыйымды, ер ежен і, н ор ман ы, стан дар тты бұзу. (мысалы, жүр гізушілер дің масаң күйін де көлік құр алдар ын  жүр гізуі, т.б.)

Әр екетсіздік – бұл тұлған ың өзін е жүктелген  мін деттер ге байлан ысты жасауға тиісті жән е істей алатын  іс әр екеттер д істемеуін ен  көр ін іс табатын  ен жар  мін ез-құлқы (мысалы, табыстар ы тур алы деклар ация бер уден  жалтар у, мон ополияға қар сы ор ган н ың н ұсқамалар ын  ор ын дамау, т.б.)

Әкімшілік құқық бұзушылықтың көптеген  түр лер і тек әр екет ар қылы жасалуы мүмкін , мысалы, ұсақ бұзақылық (ӘҚБтК-тің 330-бабы), жаяу жүр гін шілер дің жән е жол қозғалысын а өзге де қатысушылар дың жол қозғалысы ер ежелер ін  бұзуы (ӘҚБтК-тің 473-бабы). Бір ақ деген мен  әр екетсіздік ар қылы жасалатын  әкімшілік құқық бұзушылықтар ды аз кездеседі деп айта алмаймыз, мысалы,р езер втiк отын  шар уашылығын ың дайын дығын  қамтамасыз етуге шар алар  қолдан бау (ӘҚБтК-тің 228-бабы).

Әкімшілік құқық бұзушылық белгілі бір  қоғамдық қатын астар ды р еттейтін н ор малар ды бұзуда өз көр ін ісін  табады, яғн и бұл – он ың объектісі болып табылады. Әкімшілік құқық бұзушылықтың объектілер і р етін де мын а бесеуі аталған : азаматтар дың құқықтар ы мен  бостан дықтар ы, мемлекеттік тәр тіп, қоғамдық тәр тіп, басқар у тәр тібі жән е жеке мен шік.

Заң бойын ша әкімшілік құқық бұзушылық – құқыққа қар сы іс-әр екет, яғн и елдегі қолдан ыстағы заңдар да белгілен ген  құқық н ор масын  бұзады.

Біздің заңн ама (тек әкімшілік емес, сон ымен  қатар  қылмыстық, азаматтық, т.б. ) құқық н ор масын  бұзудың, олар дың қауіптілік дәр ежесін е байлан ысты екі түр ін  атап көр сеткен , олар : құқыққа қар сылық жән е қоғамға қауіптілік. Осыдан  құқық бұзушылықтың мін детті белгісі бұл – құқыққа қар сылық болып табылады.

Құқыққа қар сылық әкімшілік құқық бұзушылықтың қоғамдық қауіптілігі белгісін ің заңдық көр ін ісі болып табылады. Құқық бұзушылық іс-әр екет ар қылы құқық н ор масын  бұзуда көр ін ісін  табады. Бұл құқық н ор малар ы тек әкімшілік емес, өзге құқық салалар ын а жатуы мүмкін . Ол құқық н ор малар ы әкімшілік жауапкер шілік шар алар ымен  қор ғалуы қажет. Олар  әкімшілік құқықтан  басқа, кон ституциялық, қар сылық, азаматтық, еңбек жән е өзге де құқық салалар ы болуы мүмкін . Ешқан дай құқық н ор малар ын  бұзбайтын  іс-әр екет амор альды, қоғамдық ұйымдар дың н ор малар ын  бұзу болады, бір ақ құқық бұзушылық болып сан алмайды.Егер  кез-келген  құқық бұзушылық құқыққа қар сы болып табылса да, бар лық құқыққа қар сы іс-әр екет құқық бұзушылық болып табымайды. Құқыққа қар сы болып табылмайтын  іс-әр екет әкімшілік құқық бұзушылық р етін де бағалан а алмайды, яғн и әкімшілік жауапкер шілікке де әкеп соқтыр майды.

Әкімшілік құқық бұзушылықтың маңызды белгілер ін ің бір і – қоғамға қауіптілік болып табылады. Әкімшілік құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілігі тур алы түр лі пікір лер  кездеседі. Кейбір  автор лар дың пікір ін ше, «қоғамға қауіптілік» тер мин і тікелей әкімшілік құқық бұзушылықтың ан ықтамасын а ен беген мен , он да құқық бұзушылық бұл – мемлекеттік н емесе қоғамдық тәр тіпке қар сы бағытталған  іс-әр екет деп көр сеткен .Әкімшілік құқық бұзушылық іс-әр екетті қоғамға қауіпті деп тан удың заңдылығы қылмыстық заңн аман ың н ор малар ын  зер ттеумен  дәлелден еді.

Қазақстан Р еспубликасын ың Қылмыстық Кодексін ің 9–бабын да қан дай қоғамға қауіпті і-әр екеттер  қылмыс болып табылатын ын  көр сеткен , яғн и ол қоғамға қауіпті іс-әр екеттер дің бар лығын  қылмыс р етін де бағалап отыр ған  жоқ. Қоғамға қауіптілік әкімшілік құқық бұзушылықтың белгісі екен ін  мойын дай отыр а, мұн дай белгісі жоқ іс-әр екет әкімшілік құқық бұзушылық р етін де сар алан а алмайтын ын  айтып кетуіміз қажет.

Келесі бір қатар  автор лар дың ойын ша, қазір гі қолдан ыста пайдалан ылып жүр ген  заңға сәйкес, тек қылмыс қоғамға қауіптілік белгісін  сақтаған , өзге құқық бұзушылықтар дың түр лер і, сон ың ішін де әкімшілік құқық бұзушылық қоғамға қауіпті деп емес, құқыққа қайшы деп сар алан ады деген . Тіпті ӘҚБтК-те әкімшілік құқық бұзушылыққа бер ілген  ан ықтамада он ың қоғамға қауіптілік белгісі аталмаған . Кодекстің қалыптасуын а өз үлестер ін  қосқан  маман дар дың пікір ін ше, әкімшілік құқық бұзушылық қоғамға қауіпті емес. Олар  он ы әкімшілік құқық бұзушылықтың қылмыстан  айыр машылығы р етін де көр сеткен .

Әкімшілік құқық бұзушылық – кін әлі іс-әр екет (абайсызда н емесе қасақан а н ысан ын да болуы мүмкін .) Бұл бар лық құқықтық жауапкер шілік түр лер ін де жауапқа тар тудың мін детті шар ты болып табылады.

Құқық бұзушын ың кін әлілігін  он ы жауапкер шілікке тар татын  ор ган дар  (лауазымды тұлғалар ) дәлелдеуге мін детті, ал құқық бұзушы өзін ің кін әлі еместігін  мойын дауға мін детті емес [20, 6 б.]. ӘҚБтК-де кін ә н ысан ың екі фор масын  иелен етін  баптар  бар . Ұсақ бұзақылық, ұр лық, т.б. құқық бұзушылықтар  тек қасақан а н ысан ын да жасалуы мүмкін  болса, жол қозғалысы ер ежелер ін  бұзудың көптеген  түр лер і, аң аулау ер ежелер і жән е т.б. әкімшілік құқық бұзушылықтар  абайсыздық н ысан ын да жасалуы мүмкін . Сон ымен  қатар  кейбір  әкімшілік құқық бұзушылық әр екеттер кін ә н ысан ын ың екі түр імен  де жасалуы мүмкін .

ӘҚБтК құқық бұзушын ың кін әсін  ан ықтап, оған  тиісті әкімшілік жауапкер шілік шар асын  бекіткен  кезде, жауаптылықты жеңілдететін  (кiн әлi адамн ың өкiн уi; кiн әлi адамн ың құқық бұзушылықтың зиян ды зар даптар ын  болдыр мауы, залалды өз ер кiмен  өтеуi н емесе келтiр iлген  зиян ды жоюы жән е т.б. ӘҚБтК-тің 61-бабы) жән ежауаптылығын  ауыр лататын  мән -жайлар ды ескер удің қажеттігін  көр сеткен  (құқыққа қар сы мiн ез-құлықты, пр окур ор дың заңды түсiн дiр ген iн е жән е (н емесе) он ы тоқтату тур алы оған  уәкiлеттi адамдар дың талап етуiн е қар амастан  он ы жалғастыр а бер у; бұр ын  жасаған  әкiмшiлiк құқық бұзушылығы үшiн  әкiмшiлiк жазалауға ұшыр атылған , ол бойын ша заңмен  көзделген  мер зiмi бiтпеген  адамн ың бiр тектi әкiмшiлiк құқық бұзушылықты бiр  жыл iшiн де қайталап жасауы жән е т.б. ӘҚБтК-н ің 32-бабы).

Әкімшілік құқық бұзушылықтың тағы да бір  белгісі – жазалан атын дығы [24, 86 б.]. Егер  заңмен  тыйым салын ған  қоғамға қауіпті іс-әр екетке заң бойын ша тиісті әкімшілік жауапкер шілік шар асы көзделген  жағдайда ған а ол әкімшілік құқық бұзушылық р етін де бағалан ады. Яғн и егер  заңда әкімшілік жауаптылыққа тар ту тур алы шар а болмаса, әкімшілік құқық бұзушылық та болмайды, тіпті іс-әр екет болса да, бұл он ың салыстыр малы түр де кішігір імдігі н емесе ол үшін  құқық бұзушын ы әкімшілік жауапкер шілікке тар тудың қажеті жоқ екен дігін  айтып кетуге болады. Яғн и мұн дай жағдайлар да әкімшілік құқық бұзушылық ор ын  алған  жоқ деп есептелін еді.

Әкімшілік жауапкер шілікке тар туда кейбір  құқық бұзушылық іс-әр екеттер  ер екше болып табылады, яғн и олар  бір  іс-әр екет бола тұр а заңда әкімшілік жән е де тәр тіптік құқық бұзушылық р етін де сар алан ған . Олар ды әкімшілік-тәр тіптік құқық бұзушылықтар  болып табылады. Тәр тіптік жауапкер шілік бір  уақытта әкімшілік жауапкер шілікпен  жән е мүліктік (матер иалдық) жауапкер шілікпен  қатар  қолдан ыла алады [24, 105 б.].

Мысалы, ҚР -н ың ӘҚБтК-н ің 87-бабы бойын ша кәсіпор ын н ың кадр  бөлімін дегі қызметкер  еңбек заңн амасын  бұзса (жұмысқа тиісті р әсімдеусіз қабылдау, жұмыс жән е демалыс тәр тібін  бұзу, т.б.), қызметтік тәр тіп бойын ша бұл іс-әр екет – жиі кездесетін  тәр тіптік қылық жән е ол үшін  тәр тіпті шар алар  (ескер ту, сөгіс, қызметін ен  босату, т.б.) қолдан ылса, еңбек заңн амасын ың дұр ыс ор ын далуын а қадағалауды жүзеге асыр ушы ор ган  үшін  бұл – іс-әр екет ӘҚБтК-тің 87-бабымен  сар алан атын  әкімшілік құқық бұзушылық болып табылады жән е ол үшін  заңн амада құқық бұзушыға айыппұл р етін де әкімшілік шар а көзделген .

Әкімшілік құқық бұзушылықтың ор ын  алуы үшін  жоғар ыда аталған  белгілер дің бар лығын ың жүйесі болуы тиіс. Олар дың бір еуін ің болсын  болмауы әкімшілік жауапкер шілікке әкеп соқтыр майды.

Әкімшілік құқық бұзушылықтар ды өзге құқық бұзушылықтар дан  айыр у – әкімшілік құқық н ор малар ын  қолдан ушы тұлған ың басты мін деттер ін ің бір і болып табылады.

Бұл құқық бұзушылықтар ды өзар а айыр машалықтар ын  ажыр атудың қиын дығы – олар дың бір дей ұқсас белгілер ді иелен уін де. Олар дың бар лығы қоғам мен  мемлекет үшін  қауіпті жән е зиян  болып табылып, сон ымен  қатар  олар  белгілі бір  құқық н ор малар ын ың ор ын далуын  бұзады. Деген мен  олар ды ажыр атудың бір қатар  белгілер і бар :

1. 
   Қылмыстар ;
   
2. 
   Құқық бұзушылықтар  [33, 248 б.].
   

Қылмыс – қылмыстық заңмен  бекітілген , ал әкімшілік құқық бұзушылық - әкімшілік жән е өзге де заңдар мен  тыйым салын ған  құқыққа қар сы іс-әр екет болып табылады.

Н ақты бір  іс-әр екеттің қылмысқа н емесе әкімшілік құқық бұзушық қатыр ын а жатқызылуын ың себебі – іс-ер екеттің қоғамға қауіптілігін ің дәр ежесін де.

Сон ымен  қатар  құқық бұзушылықтың келесі бір  түр і – тәр тіптік бұзушылықтар дан  да әкімшілік құқық бұзушылықтар ды ажыр ата білу қажет.

Тәр тіптік құқық бұзушылықтар  белгілі бір  ұйымн ың ішкі тәр тіп ер ежелер ін , сон дай-ақ еңбектік н емесе әскер и тәр тіп ер ежелер ін  ор ын дамаумен  байлан ысты. Мұн дай құқық бұзушылықтар  әкімшілік құқық бұзушылықтың объектісі (пән і) р етін де тан ылмайды.

Әкімшілік жауапкер шілікке жалпыға ор тақ ор ын далуы мін детті ер ежелер ді бұзған  адамдар , олар дың қан дай да болмасын  ұйымға жатуын а байлан ыссыз түр де тар тылады. Ал тәр тіптік құқық бұзушылық адамн ың белгілі бір  ұйымға жатуын а байлан ысты, өзін е жүктелген  мін деттер ін  ор ын даумен  байлан ысты.

Тәр тіптік құқық бұзушылықтар  үшін  тәр тіптік шар алар  қолдан ылады. Олар дың әкімшілік шар алар дан  айыр машылығы: қолдан уын ың құқықтық салдар ы; олар ды қолдан удың тәр тібі мен  қолдан уға құқылы тұлғалар  шеңбер і. Тәр тіптік шар алар ды өздер ін ің қызметкер лер ін е қатысты ұйымн ың, кәсіпор ын дар дың жетекшілер і қолдан атын  болса, ал әкімшілік шар алар ды заңда көр сетілген  әкімшілік юр исдикция ор ган дар ы қолдан а алады.

Кейбір  жағдайлар да бір  іс-әр екет тәр тіптік жән е де әкімшілік құқық бұзушылық р етін де бағалан уы мүмкін . Мысалы, өн дір істе спир ттік ішімдікті ішу. Мұн дай жағдайда аталған  құқық бұзушылық әр екетті жасаған  тұлға әкімілік жауапкер шілікке де, тәр тіптік жауапкер шілікке де тар тылады.

Келесі құқық бұзушылық түр і – азаматтық-құқықтық деликтер ді әкімшілік құқық бұзушылықтар дан  ажыр атудың бір қатар  белгілер і, ер екшеліктер і бар . Азаматтық-құқықтық деликтер ге жататын  қоғамдық қатын астар дың сан ы бір шама азыр ақ. Мұн да тек жеке мүліктік жән е мүліктік емес қатын астар  ған а жатады.

Азаматтық-құқықтық деликт деген іміз – тұлған ыңсубъектівтік құқықтар ын  бұзу, ал әкімшілік құқық бұзушылық н егізін ен  объективтік құқықтың бұзылуы болып табылады [24, 59 б.].

ӘҚБтК-те әкімшілік құқық бұзушылықтар ды бар лығын а тиесілі жалпы белгілер і көр сетілген . Сон ымен  қатар , әр  әкімшілік құқық бұзушылық іс-әр екеттің ар н айы, ер екше белгілер і болады. Олар  жасалған  іс-әр екеттің өзін ; он ың салдар ын , зар даптар ын ; құқық бұзушын ың жеке басын  қатысты мәселелер ге байлан ысты. Мұн дай белгілер дің жиын тығы әкімшілік құқық бұзушылықтың құр амы деп аталады.

Мұн дай әр бір  жеке құқық бұзушылыққа тиесілі белгілер дің сипаты ӘҚБтК-тің ер екше бөлімін ің баптар ын ың диспозициялар ын да көр ін іс табады. Бір ақ он да құр амн ың бар лық белгілер і емес, тек осы құқық бұзушылық іс-әр екет үшін  тиесілі, он ы басқа құқық бұзушылық түр лер ін ен  жән е де құқыққа сай іс-әр екеттер ден  ажыр ату үшін  қажет белгілер і көр сетіледі.

Әкімшілік құқық бұзушылықтар дың бар лық түр лер ін е тиесілі белгілер і ӘҚБтК-тің жалпы бөлімін ің баптар ын да көр сетілген .

Әр бір  жеке әкімшілік құқық бұзушылық іс-әр екет түр лі белгілер ді иелен еді. Мысалы, ұсақ бұзақылық көшеде н емесе қоғамдық көлікте, күн дізгі н емесе кешкі уақытта, мас н емесе сау күйін дегі тұлғамен  жасалуы мүмкін , т.б.

Бар лық белгілер  құқықтық мазмұн ға ие емес. Сон дықтан  олар дың ішін ен  жасалған  іс-әр екет үшін  олар дың зар даптар ын  тек заң н егізін де белгілейтін  түр лер ін  бөліп көр сетуіміз кер ек. Мұн дай белгілер  құқық н ор масын ен  ор ын далуы мін детті болып бекітіледі.

Әкімшілік құқық бұзушылықтың жалпы объектісі р етін де – мемлекеттің басқар у қызметі шегін де пайда болатын , әкімшілік құқық н ор малар ымен р еттелетін  қоғамдық қатын астар  тан ылады [33, 253 б.]. Олар дың ішін ен  еңбек, жер , қар жы жән е т.б. құқық салалар ын  атап шығуға болады. Сон ың ішін де әкімшілік құқықтық қатын астар дың жалпы объектісін е бар лық қоғамдық қатын астар  емес, тек он ы бұзған ы үшін  әкімшілік жауапкер шілік көзделген  қоғамдық қатын астар  жатады.

Әкімшілік құқық бұзушылықтар ды сар алауда н егізін е – он ың жеке объектісі жатады.

Жеке объектісі деп жалпы объектін ің ажыр амас жән е дер бес бөлігі болып табылатын  бір тектес қоғамдық қатын астар дың тобын  айтуға болады. Әкімшілік құқық бұзушылықтың жеке объектісі р етін де: мемлекеттік жән е қоғамдық тәр тіп, ауыл шар уашылығы, сон дай-ақ өн дір істегі қатын астар ; азаматтар дың құқықтар ы мен  бостан дықтар ы, белгілен ген  басқар у тәр тібі тан ылады.Осы жеке объектілер ді н егізгі кр итер ийр етін де пайдалан а отыр ып ӘҚБтК-н ің ер екше бөлімі тар аулар ға (10-30 тар аулар  ар асы) бөлін ген . Әкімшілік құқық бұзушылықтың объективтік жағын  мын а төмен дегілер  құр айды:

1. 
   Тұлған ың әкімшілік-құқықтық н ор малар ға сай келетін  заңн амалар мен  тыйым салын ған  құқыққа қар сы әр екеті н емесе әр екетсіздігі;
   
2. 
   Бұл іс-әр екеттің қоғамға қауіптілігі жән е он ың зар даптар ы (салдар ы);
   
3. 
   Іс-әр екет пен  ор ын  алған  зар дап ар асын дағы себепті байлан ыс [33, 253 б.].
   

Әкімшіліқ құқық бұзушылық ор ын  алып, он ы жасаған  тұлған ы әкімшілік жауапкер шілікке тар ту мәселесін е келген де мын ан ы ескер у кер ек:қолдан ылатын  әкімшілік-құқықтық сан кция құқық бұзушылықтың сипатын а жән е қоғамға қауіптілік дәр ежесі сай болуы тиіс [1].

2. 
   
   
   жүктеу/скачать 286,85 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: