Амалбекова Гульмира Амалбековна Баялиев Улугбек Абдусаматович Тажиев Абдирашид Абдимажитович Маханова Айнур Таджибаевна абай мен əл-фараби
Әбу Наср әл-Фараби – энциклопедист ғалым
жүктеу/скачать 198,25 Kb.
|
Àìàëáåêîâà Ãóëüìèðà Àìàëáåêîâíà Áàÿëèåâ Óëóãáåê Àáäóñàìàòîâè÷ Òà
- Бұл бет үшін навигация:
- Әл-Фараби - энциклопедист ғалым
| Әбу Наср әл-Фараби – энциклопедист ғалым
Әбу Наср әл-Фараби - энциклопедист-ғалым, философ, матема- тик, музыка теоретигі, әдебиет зерттеушісі, ақын. Кезіңде оны ғылыми қауым «екінші ұстаз» («Муаллим ас-соний») депте атаған. Дүниежүзілік ғылым мен мәдениеттің Аристотельден кейінгі екінші ғұламасы саналған. Әл-Фараби 870 жылы Қыпшақ даласындағы Отырар қаласында әскери қызметкердің отбасында өмірге келген. Отырар қаласын кезінде Тұрарбант, Тарбану, Фараб дептүрліше атаған. Ал қыпшақтар оны «Қарашоқы» қаласы дейтін болған. ибн Узлағ әл-Фараби деп айтылады. Тарихи деректер бойынша, Әл-Фараби орта бойлы, мығым денелі, қайратты да қайсар, батылкісі екен. Бала кезінен-ақ ат құлағында ойнайтын шабандоз әрі садақпен құралайды көзге атқан мерғен болыпты. Жастайынан зерек, оқу-білімге мейлінше құштар болып өскен Әл-Фараби алғашқы білімін Отырарда қыпшақ тіліңде алады. Ұлы Жібек жолы арқылы Шығыс пен Батысты жалғастырып тұрған Отырар қаласының барынша гүлденіп, әлемге мәшһүр болған шағында болашақ ғұлама осындағы медреселердің бірінде оқып жүреді. Отырар медресесін бітірген соң Әл-Фараби өз білімін арттыра түсу мақсатымен сол кездегі ғылым мен мәдениет ошағы саналған Шам (Бағдат) шаһарына аттанады. Осысапарында ол Шаш (Ташкент),Самарқан. Исфақан, Хамадан қалаларында болып, Шығыстың көптеген ғұламаларымен, ақындарымен, өнер адамдарымен танысып,сұхбат құрады. Кейінірек ол Харран, Мысыр, Халеб (Алеппо) шаһар-ларыменде ганысады. Мұңдағы бірқатар белгілі ғалымдармен, ақындармен достасып кетеді. Әл-Фараби - энциклопедист ғалым Сонымен, Әл-Фараби бүкіл өмі- Рін Бағдат қаласында өткізеді. Ғұла- ,,ыалымретіндеӘл-Фарабиат са- лыспаған, зерттеу жүргізбеген ғылым саласы жоқ деуге болады. Ол философия, логика, математика, астрономия, медицина, му- зыка, тіл білімі, әдебиет теориясы. т. б. ғылым салалары бойынша қыруар көп ғылыми еңбектер жазды. Алайда оның көптеген шығармалары ел арасында қолжазба күйінде тарап, бірте-бірте жоғалып қала берген. Фараби еңбектерінің кейбір тізімдері ғана сақталған. Соның өзінде ұлы ғалым еңбектерінің саны жөнінде нақтылы деректер жоқ. Мәселен, Фараби шығармаларының санын неміс ғалымы ІШ. Штейшнейдер Т17 еңбек десе, түрік ғалымы А. Атеш-, алтәжік ғалымы Б. Ғафуров 200 трактат деп көрсетеді. Ұлы ғалымның ұшан-теңіз еңбектерінен біздің заманымызға дейін сақталып, бүгінгі ұрпақтың қолына тигені қырыққа жуық шығарма деуге болады. Осы қырық шақты еңбегінің өзі-ақ Әл-Фарабидің энциклопедист-ғалым, дарынды әдебиетші, ұшқыр ойлы ақын бол- ғанын толық дәлелдейді. Әрине, Әл-Фараби ең алдымен кезінде «Шығыстың Аристотелі» атанған есімі әлемге мәшһүр философ болды. Ол көне заманның Платон, Аристотель, Гален сияқты ақыл-ой алыптарының шығармаларытуралы көптеген трактаттар мен түсіңдірмелер жазды. Сөйтіп, Фара-би Шығыс пен Батыстың ғылыми қауымын грек философиясымен,логика ғылымымен, ежелгі мәдениетімен таныстыруда зор рөл атқарды. Фарабидің «Ақылдың мәні» туралы трактат, «Данышпандықтың інжу маржаны», «Ғылымдардың шығуы», «Философияны оқу үшін алдымен не білу керек?», «Аристотель еңбектеріне түсіндірме» («По-этика», «Риторика», «Софистика», т. б.) сияқты зерттеулері оның есімін әлемге философ ретінде танытты. Әл-Фараби философия ғылымына қоғамдағы адамдардың сана-сезімін оятатын парасат шамшырағы ретінде қарады. Сон- дай-ақ философия бүкіл халықты әділетті қоғамға қарай жетелейтін бағдарлы күш деп білді. Философияның ұрпақтар арасындағы ру-хани мәдени сабақтастықты қамтамасыз ететін құрал екенін дәлелдеді. Әл-Фарабидің әлеуметтік-қоғамдық және этикалық көзқараста- рын танытатын туындылары да аз емес. Бұлтұрғыдан алып қарағанда, әсіресе «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары», «Бақыт жолынсілтеу», «Азаматтық саясат», «Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері», «Бақытқа жету жайыңда» деген сияқты еңбектерінің мәні ерекше зор. Ұлығалым нағыз гуманист ретіңде адам ақыл-ойының жан-жақтыдамып, табиғат мен қоғам сырын толық ашуы мүмкін екеніне кәміл сенеді, адамзат қоғамындағы барлық проблемаларды шешуге қабілетті ең басты күшақыл-парасат деп біледі. Әл-Фараби өзінің «Қайырымды қала тұрғыңдарының көзқарас- тары» атты кітабыңда бірқатар қоғамдық, әлеуметтік, этикалық мәселелерді сөз етеді. Мұндағы «қала» деп отырғаны - мемлекет.Ғалым бұл шығармасында мемлекеттің пайда болуы. Ондағы теңсіздіктің өмірге келуі, идеал қала халқының моральдық бейнесі, мұндай қала әкімдеріне қажетті адамгершілік қасиеттер, әрбір адам-ның бақытқа жетуі үшін бүкіл қоғам болып, бірігіп тіршілік ету керек-тігі, т. 6. мәселелер жайындағы өз пікірін ортаға салады. Алайда Фа-раби өз дәуірінің перзенті еді. Сондықтан олхалық бақытты өмір сүру үшін елді жақсы әкім басқаруы керек деп түсінді. Алжақсы әкім әділ,инабатты, мейірімді, жан-жақты білімді, жақсылыққа жаны құмар,жамандықтан жиіркенетін, батыл, жомарт, өнер мен әдебиетті сүйетін адам болуы тиіс. Фараби мемлекет басқаратынадамға осындай биік талаптар қояды. Әл-Фараби «Бақытқа жолсілтеу» дегентрактатында этика, эсте- тика мәселелеріне талдау жасай келіп, көркемдік, сұлулық, бақыт,мейірімділік жайындағы білім категориясының ғылыми негіздерін ашып көрсетеді. Этика жақсылық пенжамандықты ажыратуға, түсінуге мүмкіндік беретін ғылым екенін дәлелдеп көрсетті. Әл-Фарабидің гуманистік идеясының басты шарты - адам бойындағы білім, мейірімділік, сұлулық өзара табиғи бірлікте, тұтастықта өмір сүруі керек деп біледі. Әл-Фараби педагогика ғылымы тарихындағы ұлы тұлғалардың бірі деуге болады. Ғалымның философия, логика, этика, эстетик, т. 6.салалар бойынша жазған барлық зерттеулерінде ұрпақ тәрбиесі еңбасты орыналады. Әл-Фараби баланы дұрыс тәрбиелеу үшін мынадай үш шартты күні бұрын дәйектепалу қажет екенінайтады: бірінші - ынта-ықыласы, білімге құштарлығы; екінші - ұстаздың шеберлігі, ар- ождан тазалығы; үшінші - сабақ процесінің алатын орны. Ғалым баланың дене тәрбиесі менадамгершілік тәрбиесінің бір-біріне ықпал-әсері зор екенін дәлелдеп көрсетеді. Әл-Фарабидің әмбебап музыкант болғаны тарихтан жақсы мәлім. Ол өзі сан түрлі музыка аспаптарыңда ойнап, өз жанынан ән, күйшығарған. «Музыканың ұлы кітабы» атты музыка теориясы жайындағы ғылыми еңбегінде ғалым акустика, дыбыстың таралуы, дыбыстың шығу тегі, т. б. туралы құнды пікірлер айтады. Сонымен, Фараби болашақ қоғамды адамдардың емін-еркін, азат өмір сүретін, қоғам мүшелерінің бәрі тең, бірін-бірі құрметтейтін, бақытты қағам ретінде суреттейді. Бүкілхалықтық бақытқа жетудің бірден-бір жолы ғылымды, білімді игеруде деп білді. Утопист ретіңде ол феодализм жағдайында қайырымды мемлекет, барша халықтың бақыты туралы армандады. Алулы гуманист ретінде ол феодалдық соғыстарға, ел-жұрғзы тонауға. тақ пен тәж үшін болған қантөгістерге. әділетсіздікке қарсы шықты, адамның еңбекке, білімге, бейбіт өмірге деген құқығын қарғауға әрекет жасады. Әл-Фарабидің философия, логика, тілбілімі, этика. метафизика, жаратылыстану, математика, медицина, 1. б. ғылым салалары бойынша жазылған еңбектерін оқып білудің өзі ұлығалымның әдебиет теориясы мәселесіне арналған трактаттарын тереңірек түсінуге мүмкіңдік береді. жүктеу/скачать 198,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|