Антропоөзектік парадигма: көркем мәтіннің коммуникативтік-прагматикалық әлеуеті

Көріп отырғанымыздай, көркем шығармадағы автор бейнесін ашу арқылы біз туындының шынайы, ешқандай қиял мен экспрессия қосылмаған шығарма авторының бейнесін ашуға мүмкіндік аламыз. Яғни мәтінде автор бейнесі туынды авторының рухани әлемін, аялық білімі мен ой өрісін тануға жол ашады. Осы автордың дүниетанымы жөнінде ғалым Ж. Манкеева былай дейді:

Тіл білімінде О.С.Ахманова мен И.В. Гюббенет «аялық білім» жүйесінің әлеуметтік-мәдени ақпарат және тарихи-филологиялық ақпарат деген екі ұғымын ажыратып көрсетеді [5]. Ал В.Г. Костомаров пен Е.М. Верешагин сынды тіл мен мәдениет байланысын зерттеушілер тілдік жүйе және аялық білім жүйесін тұтас қарастыратын «рационалистік тіл» теориясын ғылымға ұсынады. Әрбір адамның санасында айналасындағы болып жатқан құбылыстар мен жайттарға байланысты білім қоры болады, тілімізде жылдар бойы жинақталған білімді тұспалдап жеткізу үдерістері де бар. Оны жеткізу автордың аялық біліміне байланысты. Сол білімді қабылдаушы тыңдарманның да аялық білімі соған сай болмаса да, жуық болғаны дұрыс. Тілдік коммуникациядағы аялық білімнің жүйесін зерттеген Х. Ордабекова көрсеткендей, тілдік қарым-қатынас барысындағы «аялық білім жүйесі –

Лингвистикада «аялық білім» туралы алғашқы ойлар Е.М. Верещагин мен В.Г. Костомаровтың «Тіл және мәдениет» атты кітабында «лексикалық фон» термині арқылы түсіндірілген болатын. Ғалымдар бұл ұғымды өзге тілдегі мәтінді түсіну барысында қолданды. Авторлар болмыстағы заттар мен құбылыстардың, яғни денотаттың мәнді белгілері мен қасиеттерін семантикалық үлес (семантические доли) деген терминмен атайды. Қарым- қатынас барысында өзге ұлт өкіліне денотат туралы бір-екі семантикалық үлес белгілі болса, ана тілінде сөйлеп тұрған коммуникант оның бірнеше семантикалық белгісін білуі мүмкін екендігімен түсіндіреді. Еңбекте келтірілген тұжырымдар сөздің уәжділігімен (мотивировка) тікелей байланыстырылады және белгілі бір сөздің уәжі көп жағдайда ана тілінде сөйлеушіге (носитель языка) ғана айқын белгілі болады деген ойды негіздейді. Бұл – сол сөздің лексикалық аясы. Е.М. Верещагин лексикалық фонға мынадай анықтама береді: «Лексикалық ая – адамның тіл арқылы жанама қызметіне қатыспайтын сөз мазмұнының құрамдас бөліктері» [136]. Яғни лексикалық фон дегеніміз сөзге қатысты әдеттегі тілдік санаға тән мәліметтердің барлық жиынтығы. Верещагин мен Костомаров тұжырымдамасы бойынша әр сөздің айналасында оған қатысты барлық ақпараттың тұтас кешені қалыптасады, ол адамның ойында бірден пайда болмайды, бірақ уақыт өткен сайын ассоциация үдерісінің арқасында жоспарсыз және саналы түрде іске асады.

Аталған зерттеушілердің аялық білім идеясын дамыта отырып, оны адам танымына қатысты қолданған алғашқы ғалым Г.Д. Томахин болатын. Ол аялық білімді өзінің лингвоелтанымдық аспектідегі зертеу жұмыстарында кеңінен талдап, бұл ұғымды белгілі бір этнос өкілінің сол халыққа тән географиялық, тарихи, этнографиялық, бір сөзбен айтқанда, өлкетанымдық мәліметтерді білуі деп түсіндірді. Бірақ ғалымның бұл тұжырымы аялық білімнің мәнін толық ашып бере алмайды. Өйткені кез келген тарихи-географиялық білім өзге ұлт өкілі үшін де қолжетімді бола алады [137].

Ұлттың өткен тарихы, мәдениеті, дүниетанымы туралы білім қорын танудың бірден-бір жолы сөз екені белгілі. Сондықтан «аялық білім» таза лингвистикалық зерттеулерде де жиі көрініс таба бастады. Кейінгі зерттеулерде бұл ұғымның аясы кеңейіп, оған берілген анықтамалар саны да артты. Мысалы, О.С. Ахманова аялық білімге мынадай анықтама береді: «аялық білім – тілдік қарым-қатынастың негізі болып табылатын сөйлеуші мен тыңдаушы реалийлерін екі жақты білу» [5]. Қорыта айтқанда, аялық білім дегеніміз – бұл қарым-қатынас кезінде толық көріне бермейтін, ұлттың мәдениетімен, тарихымен, салт-дәстүрімен байланысты экстралингвистикалық ақпараттар жиынтығы. Лингвомәдениеттанушы ғалым Ә. Әлметова аялық білімді былай түсіндіреді: «Мысалы, орыстар «Отан» ұғымын Волга өзенімен (Волга- матушка), орыстың табиғатымен (русска зима, белая береза), орыстың жан дүниесімен (русская душа), т.б. осындай жағдайлармен байланыстырады. Ал

қазақтар үшін «Отан» қазақтың ұлан-байтақ сары даласы, кең де мол дастарқаны (еті, қазы-қарта, қымызы, қою күрең шайы), дархан көңілі, мамыражай тірлігі. Біздің байқауымызша, жалпыадамзаттық білімдегі халықтық рең мазмұнынан аймақтық және елтанушылық маңызы бар білімдегі ұлттық бояу көрінеді» [115, 178 б.].

Д. Исабековтің аялық білімі оның шығармаларында осындай ұлттық бояуы қанық, астарлы, символдық мағынадағы тілдік бірліктерді қолдана білуінен көрінеді. Жазушы шығармаларымен танысу барысында мәтінде автордың әртүрлі бейнеде жасалғанын көруге болады. Бір шығармада автор кейіпкер кейпінде болса, енді біреулерінде автор әңгімелеуші ретінде көрінген. Ол автордың автор бейнесін танытуға шеберлігі мен ыңғайына қарай жұмсалған. Көркем мәтінде автордың әртүрлі ракурста көрінуі жөнінде орыс ғалымы И.А. Широкова «Образ автора в художествонном произведении: отражение отражаемого» [138, 103 б.] атты ғылыми мақаласында жан-жақты қарастырған. Ғалым автордың оқиғаны І жақта суреттеуін үшке бөліп көрсеткен: «автор – баяншы; кейіпкер – баяншы; кейіпкер образында жұмсалмайтын баяншы. Яғни автор – баяншы кейіпкерлермен диалогке түсіп, оқиғаға деген өз көзқарасын білдіре алады. Ал кейіпкер – баяншы оқиға ішінде болады. Үшіншісі, кейіпкер образында жұмсалмайтын баяншы басқа кейіпкерлерді ғана емес, оқиғаны да, тіпті өзін де әртүрлі сипаттай алады.