ISSN 1563-0234 KazNU
Bulletin.
Geography
series. №1 (40) 2015
227
ӘОЖ 504;911
1*
Ураз баев А.К.,
1
Тас бо лат Б.,
2
Мұ са Қ.Ш.
1
Қ.А. Ясауи атын да ғы Ха лы қа ра лық қа зақ-тү рік уни вер си те ті,
Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ал ма ты қ.
2
Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті,
Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ал ма ты қ.
*
E-mail: abdikerim.urazbayev@ihtu.kz
Кі ріс пе
Геог ра фия ба ғы тын да ғы бар лық пән дер өз ны сан да ры ның
ор на ла су заң ды лық та рын үйре те ді, сол сияқ ты то пы рақ тар
геог ра фиясы пә ні то пы рақ тар дың та ра лу заң ды лық та рын тү сін-
ді ре ді. Атал ған заң ды лық тар ды бі лу үшін екі жол қа жет. Мы са-
лы, қа ра не ме се сұр то пы рақ тар дың та ра лу заң ды лық та рын, яғ-
ни бел гі лі бір тип те гі то пы рақ тар дың геог ра фия сын зерт тей ді.
То пы рақ тар геог ра фиясы пә нін де жүйелі әдіс тің қол да ны луы
нә ти же сін де то пы рақ тар геог ра фия сын үйре ну дің екін ші жо-
лы пай да бол ды. Екін ші ба ғыт та то пы рақ жа мыл ғы сы зерт теу
пред ме ті бо лып есеп те ле ді, яғ ни клас си фи ка ция лық бір лік тен
ау мақ тық бір лік ке өте ді. Мы са лы, аты рау гео жүйеле рі нің то-
пы рақ жа мыл ғы сы құ ры лы мы.
Ба қы ла на тын ны сан ның екі жақ ты тек се ру ма ңы зы на ие бо-
луы бар лық геог ра фия ба ғы тын да ғы ғы лым дар ға тән. То пы рақ-
тар геог ра фиясы пә нін де жүйелі әдіс тің қол да нуы нә ти же сін де
то пы рақ жа мыл ғы сы ның құ ры лы мы жө нін де гі ұғым пай да бол-
ды. То пы рақ та ну шы лар әр қа шан то пы рақ жа мыл ғы сы ның құ-
ры лы мын аты раумен бай ла ныс ты ра зерт те ген. И.М. Си бир цев
(1959) бы лай жа за ды: «То пы рақ тип те рі нің кі ші кө лем де жә не
ор на ла су тәр ті бі ол жер бе де рі нің кі ші кө ле мі жә не ор на ла су
тәр ті бі». В.А. Ков да (1933) өзі нің зерт теу ле рін де то пы рақ тың
фи зи ка лық ерек ше лік те рі мен ны са ны ның гео мор фо ло гиялық
жағ дайы ор та сын да бай ла ныс бар еке нін айтады жә не бұл бай-
ла ныс қа зір гі ме ли ора ция жұ мыс та рын да не гіз етіп алын ған.
В.Р. Во ло буев (1948) бол са Әзір бай жан да ғы сор ға ай нал ған
то пы рақ тар дың геог ра фия сын жә не ме ли ора тив тік күйін зерт-
теу де жер бе де рі плас ти ка сы ерек ше мән бер ді жә не то пы рақ-
тар дың бай ла ны сын анық тау үшін жер бе де рі нің плас ти ка сы
әді сін жа сап шық ты. Со ны мен қа тар В.Р. Во ло буев то пы рақ-
тар дың ме ли ора тив тік жағ дайын анық тау да жә не жақ сар ту да
бұл әдіс ті қол да ну ды ұсын ды [1,2,3].
В.В. До ку чаев (1953) ал ғаш қы лар дың бі рі бо лып то пы рақ-
тың жер бе де рі мен бай ла ны сы на ерек ше мән бер ді. Ол өзі нің
гео мор фо ло гия бой ын ша жаз ған «Жы ра лар жә не олар дың ма ңы-
зы» ең бе гін де бы лай деп жа за ды: «Жер бе де рі әре кет те, ол үне мі
өз ге ріс те, жер бе де рі мен бір ге та би ғат тың бас қа эле ме нт те рі де
Достарыңызбен бөлісу: