Қазақ тілі лексика, фонетика, морфология мен синтаксис



Pdf көрінісі
бет152/406
Дата21.10.2023
өлшемі3,22 Mb.
#120381
түріОқулық
1   ...   148   149   150   151   152   153   154   155   ...   406
Байланысты:
Абуханов-лексика

мын
. Сен дәрігер
сің
. Мен жас
пы
н. Сен егінші
сің.
 
Мұны істеген сен
сің
. Есепті бірінші болып шығарған мен
мін
. Біз аз
быз

Сендер көп
сің
де
р
.
Сөйтіп, 
есім сөздерінің жіктік жалғау қосымшаларының жалғануы 
арқылы түрленуін з а т е с і м н і ң ж і к т е л у і
дейді. 
Жіктік жалғаудың үш жағы және жекеше, көпше түрлері болады. 
Жіктік жалғаудың I жағының қосымшалары буын үндестігі және дыбыс 
үндестігі бойынша мына сияқты болып құбылып жалғанады. 
Ж е к е ш е тү р і н д е : 
а) сөз дауысты және үнді дыбыстарының біріне аяқталса, жіктік жалғау 
қосымшасы
-мын, -мін
 (бала+ мын, іні+мін, адам+ мын, ер-\-мін)
болып 
жалғанады; 
ә) сөз ұяң 
з, ж
 
дыбыстарының біріне аяқталса, қосымша 
-
бын, -бін
 (қыз+ 
бын, кербез+бін) 
болып жалғанады;
б) сөз қатаң дауыссыз дыбыстардың біріне аяқталса, қосымша 
-пын,- пін 
(ұшқыш + пын,
 
студент + пін

болып жалғанады. 
К ө п ш е т ү р д е: 
а) сөз дауысты және үнді
р, л, й, у 
дыбыстарының біріне аяқталса, 
қосымша 
-мыз, -міз
 (бала+ 
мыз, 
іні + 
міз, 
оқушы 
+мыз, 
инженер+ 
міз) 
болып 
жалғанады; 
ә) сөз үнді 
м, н, ң 
дыбыстарының біріне аяқталса, қосымша 
-быз, -біз
(адам+ 
быз, 
тең+ 
біз

болып жалғанады. 


б) сөз қатаң дауыссыз дыбыстардың біріне аяқталса, қосымша 
-пыз,-піз 
(ұшқыш + 
пыз, 
студент+піз) 
болып жалғанады. 
Жіктік жалғаудың II жағының қосымшасы мына түрде жалғанады: 
Ж е к е ш е к ө п ш е
А н а й ы т үр і
-сың -сің -сыңдар, сіңдер
(бала + 
сың,
(бала + 
сыңдар,
( студент + 
сің)
(студент + 
сіңдер)
С ы п а й ы т ү р і
-сыз, -сіз -сыздар, -сіздер
(бала + 
сыз,
(бала + 
сыздар,
( студент + 
сіз)
( студент + 
сіздер) 
Жіктік жалғаудың III жағының арнайы қосымшасы болмайды, баяндауыш 
қызметінде қолданылған сөздің бастапқы тұлғасы жіктік жалғаудың III жағы 
ретінде түсініледі. 
Есімдер болымды түрде де, болымсыз түрде де жіктеледі. Болымсыз түрде 
жіктік жалғау қосымшасы есімдерден кейін қолданылатын 
емес 
сөзіне 
жалғанады. 
Жіктік жалғау өзі жалғанған сөзді сөйлемнің баяндауыш мүшесі қызметіне 
айналдырып, бастауышпен жақтастырып тұратын болғандықтан, ол сөздің тек 
соңында ғана тұра алады. Жіктік жалғаудан кейін ешқандай қосымша 
жалғанбайды, керісінше, жіктік жалғау қосымшасы өзге жалғау-лардан кейін 
жалғана береді. 
Жіктік жалғау қосымшасы тәуелдік жалғауының соңынан мынадай 
тәртіппен жалғанады: 
а) Тәуелдік жалғаудың біріиші жағының қосымшасы жалғанған сөзге тек 
жіктік жалғаудың екінші жағының ғана қосымшасы жалғана алады. Өйткені, 
ең алдымен, бірінші жаққа меншіктеу керек те, одан кейін екінші жақпен 
теңдестіру керек. Мысалы: 
Сен (менің) 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   148   149   150   151   152   153   154   155   ...   406




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет