Қазақ тілінің шығу тарихы туралы түркі тілдері тіл туыстығына



бет40/102
Дата16.03.2022
өлшемі0,54 Mb.
#28180
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   102
Байланысты:
аза тіліні шы у тарихы туралы т ркі тілдері тіл туысты ына

Қосарлы айқындауыш

Айқындайтын мүшесіне қосалқы атау болады. Әнші Күләш, Біржан сал, Алпамыс батыр

Ақан серінің әндерін жаттадық.

Асан мұғалімнің баласы әскерден келді.



Кейбір қосарлы айқындауыштар өздерінің айқындайтын сөзінен қос сөздер сияқты дефис арқылы бөлінеді.

Мысалы: авто-дүкен, ұшқыш - ғарышкер т.б.

ОҚШАУ СӨЗ

Оқшау сөз – сөйлемнің құрамында тұрса да, басқа мүшелермен грамматикалық байланысқа түспейтін мүше.

  • Оқшау сөздің 3 түрі бар: қаратпа сөз, қыстырма сөз және одағай сөз. Олардың ерекшеліктері төмендегідей:




ереже

мысалы / тыныс белгісі

Қарат-па сөз

Біреудің назарын өзіне аудару үшін қолданылатын сөз.

  1. Самат, ертең сынақ болады.

  2. Ұялма, балам, жоғары шық..

  3. Ендігі кезек сенде, қарағым.

Қыстырма сөз

Сөйлемдегі ойға қатысты сөйлеушінің түрлі көзқарасын білдіретін сөз.

  1. Меніңше, сенің айтқаның дұрыс.

  2. Бұларды, әрине, осы жерде жасауға болмай-ды.

  3. Өзі осында келген шығар, сірә?

Одағай сөз

Сөйлеушінің түрлі көңіл-күйін білдіретін сөз.

  1. Қап, оны кеше сұрау керек еді.

  2. Қазақтың даласы, шіркін, кең байтақ қой!

  3. Аз сабыр етсең қайтер еді, ә?

Оқшау сөздің тыныс белгісі

  • Оқшау сөз сөйлемнің басында келсе, одан кейін үтір қойылады.

  • Оқшау сөз сөйлемнің соңында келсе, оның алдынан үтір қойылады.

  • Оқшау сөз сөйлемнің ортасында келсе, оның екі жағынан үтір қойылады.

  • Қыстырма-түсінік сөз, түсінік сөйлем жақшаға алынады: Жақаң (менің әкем) ол кезде жас еді.

Қыстырма сөздердің мағыналық түрлері

мағынасы

қыстырма сөздер

мысалы

Қуанышты, ренішті білдіреді.

бағымызға қарай, амал қанша, абырой бергенде.

Бағымызға қарай, қария да үйінде болып шықты.

Сенуді, мақұлдау-ды, мойындауды білдіреді.

сөз жоқ, бәсе, рас, әрине, шынында, дұрысында т.б.

Сізде, рас, жұмысым бар еді.

Ойдың кімнен, қайдан екенін көрсетеді.

меніңше, сіздіңше, оның пікірінше т.б.

Асанның айтуынша, ол өзін өте әдепті ұстапты.

Шамамен ғана я сенер-сенбестікпен айтылғанын білдіреді.

сірә, мүмкін, тегі, кім біледі, байқаймын, бәлкім

Сірә, дәл осы бұлақ бұл аймақтың нәрі болса керек.

Бір ойдың алдыңғы жақта айтылған оймен байланысын қорыту ретінде айтылады.

олай болса, демек, сөйтіп, сонымен, қысқасы, айтпақшы т.б.

Бүгін, сонымен, он жеті арба тары кетті пунктке.

Ой тәртібін білдіреді.

біріншіден, екіншіден, бір жағынан, әуелі, ақырында т.б.

Ақырында, Бесбайдың ойлаған сақтығы дұрыс болып шықты.


ТӨЛ СӨЗ. АВТОР СӨЗІ. ТӨЛЕУ СӨЗ.

  1. Төл сөз – жазушының (сөйлеушінің) сөзіндегі біреудің өзгертілмей берілген сөзі.

  2. Автор сөзі – төл сөздің айналасында берілген жазушының (сөйлеушінің) өз сөздері.

  3. Төлеу сөз – жазушының (сөйлеушінің) сөзіндегі біреудің өзгертіліп берілген сөзі.


Төл сөзді төлеу сөзге айналдырудың жолдары:

  1. Төл сөзді төлеу сөзге айналдырудың ең негізгі және өте жиі қолданылатыны – төл сөзде сөйлемнің тиянақты баяндауышы болып тұрған сөзге табыс жалғауын жалғау арқылы оны (төл сөзді) автор сөзімен байланыстыру тәсілі. Алдымен, төл сөздің баяндауышы болып тұрған етістік қай шақта, қай райда айтылуына қарай етістіктің есімше түріне айналады да, содан кейін барып табыс септігін қабылдайды. Мысалы: «Мен судан қорқамын», - деді Омар. Омар өзінің судан қорқатынын айтты. Кейде табыс септік жалғауы есімшеге -дық, -дік жұрнағы мен тәуелдік жалғауы арқылы жалғанады. Мысалы: «Мен судан қорқамын», - деді Омар. Омар өзінің судан қорқатындығын айтты.

  2. Төл сөздің баяндауышы өткен шақ немесе нақ осы шақ білдіретін етістік формасында айтылса, төлеу сөзге айналғанда, ол есімшенің -қан, -ған, кен, -ген жұрнақтарының табыс септігінде тәуелденуі арқылы беріледі. Мысалы: «Автобус күтіп тұрмын», - деді Омар. Омар автобус күтіп тұрғанын айтты.

  3. Егер төл сөз етістіктің келер шақ немесе ауыспалы осы шақ формасында айтылса, төлеу сөзге айналғанда, есімшенің -атын, -етін, -йтын, -йтін жұрнақтарының табыс септігінде тәуелденуі арқылы беріледі. Мысалы: «Ол ертең келеді», - деді Омар. Омар оның ертең келетінін айтты.

  4. Егер төл сөздің баяндауышы етістіктің бұйрық рай формасында айтылса, төлеу сөзде ол тұйық етістіктің табыс септігінде тәуелденуі арқылы беріледі. Мысалы: «Сен ертерек кел», - деді Омар. Омар оған ертерек келуін айтты.

  5. Баяндауышы есім сөзден я есім сөздің араласуынан, я болмаса атау тұлғалы тұйық етістіктен болса, төлеу сөзге айналғанда, олар екенін көмекші етістігімен тіркесіп беріледі. «Кітап - білім бұлағы», - деді Омар. Омар кітаптың білім бұлағы екенін айтты.

  6. Төл сөздегі де етістігі төлеу сөзде айт, сұра, ойла, талап ет, бұйыр, ескерт деген сияқты айту, ойлау мәнді етістіктердің біріне ауысады: Әкесі: "Үйге кел", - деді. Әкесі оған үйге келуін айтты.

  7. Төл сөз сұраулы сөйлем болып, оның құрамында сұрау есімдігі болса, төлеу сөзде өзгермейді: Сен қайда тұрасың? – деді Асан. Асан одан қайда тұратынын сұрады.

  8. Төл сөз сұраулы сөйлем болып, оның құрамында сұраулық шылау (ма, ме) болса, ол төлеу сөзде болымды-болымсыз түрде не антоним болып қосарланып айтылады: Үйге кіруге бола ма? – деп сұрады Дәулет. Дәулет үйге кіруге болатынын, болмайтынын сұрады.

  9. Төл сөз лепті сөйлем болып, оның құрамында одағай болса, төлеу сөзге айналдырғанда, одағайдың мағынасы ғана айтылады. Мысалы,

Әттеген-ай! – деді біреу. Біреу өзінің өкінішін білдірді.

Әттеген-ай, саған көмек беруім керек еді! – деді біреу. Біреу өзінің оған көмек бермегенін өкінішпен айтты.



  1. Төл сөздегі жіктеу есімдіктері төлеу сөзде былай өзгереді:



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   102




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет