ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ƏДЕБИЕТІ САБАҒЫНДА МƏТІНМЕН ЖҰМЫС ЖƏНЕ КӨРКЕМ

165 

 

орта баланың жан-жақты дамуының бірден бір факторы болып табылады. Яғни оқушының өз 

ортасы арқылы дамуына мүмкіндік жасау. Мəтін талдау барысында оқушылар бір-бірімен пікір 

алмасады, ой бөліседі. 

3. « Мəтін  арқылы  сөйлеу  əрекеті  компоненттерін  толық  əрі  бір-бірімен  тығыз 

сабақтастықта  жүргізуге  жол  ашады» (Ф.Оразбаева).  Сөйлеу  əрекетінің  оқылым,  тыңдалым, 

жазылым, айтылым, тілдесім секілді бөліктері қатар жүргізілетін жұмыстар оқушының ауызша, 

жазбаша сөйлеу мəдениеттерін жетілдірудің қайнар көзі болып саналады. 

4. « Мəтінмен жұмыс оқушының субьект ретінде өзін əрі қырынан танытуына мүмкіндік 

тудырады» (Г.А.Бакулина).  Мəтін  мазмұнына  сəйкес  түрлі  тілдік  жағдаяттар  тудыруға, 

оқушының  логикалық  ойлауын  мақсатты  түрде  дамытуға,  олардың  сөйлеу  белсенділігін 

арттыруға  қатысты  тапсырмаларды  түрлендіруге  болады.  Сұрақ-тапсырмалардың  мазмұндық 

жағынан  тереңдеуге  жол  ашады.  Бұл  да  оқыту  сапасын  күтілетін  нəтиже  тұрғысынан 

жетілдіруде шешуші рөл атқарады [1, 79]. 

Мəтінмен жұмыста ескеретін басты жұмыс түрлері: 

Мəтіннің тақырыбына назар аударту. « Тақырып-əңгімедегі пікір не нəрсе туралы болса, 

сол  нəрсе  шығарманың  тақырыбы  болады.Мəселен,  пікір  жаз  туралы  болса,  шығарманың 

тақырыбы  «жаз»  болады...  Əңгімедегі  пікіп  не  туралы  екенін  күні  ілгері  білдіру  үшін 

шығарманың тақырыбы басына қойылады. Əңгіме басында тұрған «Жаз» деген сөзді көріп, не 

туралы айтылатын əңгіме екенін бірден білеміз» (А.Байтұрсынов). Яғни тақырып əрі мəтіннің 

арқауы,  əрі мəтіннің  ішкі  мазмұнының  сыртқы  көрінісі.  Бұл  біз  қарастырып  отырған  мітіннің 

тақырыптық-мазмұндық бірлігін көрсетеді. 

Мəтінді сауатты, саналы, мəнерлі оқу сапасына назар аудару  

Оқушылар  мəтінді  саналы  түсініп  оқымайынша  онымен  əрі  қарай  мəтінді  талдау 

жұмыстарын  жүзеге  алмайтындығымыз  белгілі.Тұрақты  сөз  тіркестерімен,  көркем  сөз 

тіркестерімен  жүйелі  сөздік  жұмысын  жасау  қажет.  Жұмыстың  бұл  түрі  іске  қосылмай 

оқушының мəтінді саналы, түсініп оқуы қиынырақ болады. 

Көркем мəтінді сауатты талдау жұмыстары  

Көркем мəтінді сауатты талдау жұмыстарының төмендегі түрлері ұсынылады. 

Қазіргі  заманда  білім  берудің  жаңа  технологияларын  күнделікті  сабақ  беру  барысында 

жиі қолдану үрдісі қалыптасып келе жатыр. Мəтінмен жұмыс қазіргі кездегі деңгейлеп, саралап 

оқыту технологиясы бойынша тапсырмаларды жеңілдең күрделіге қарай негізгі жүйені сақтап, 

деңгейлеп оқытуды қажет етеді. 

Көркем шығарманы талдаудың негізгі түрлерін топтастыратын болсақ: 

5.Негізгі  мазмұны  бойынша  талдау.  Мазмұгдық-тақырыптық  талдау ( шығарманы 

тұтастай ала отырып талдау); 

6. Сюжеттік-композиялық құрылымы бойынша талдау (шығарманың тілдік ерекшелігін, 

суреттемелік шеберлігін, стильдік айырмашылығын талдау); 

7.  Кейіпкерлік-бейнелік  талдау.  Шығармадағы  кейіпкерлердің  бірлік  сабақтастығын, 

олардың  шығарма  тақырыбы  мен  оқиға  желісіне  қатысын  айқындауға  ықпалын  ажырату, 

салыстыру; 

8. Шығарманың танымдық, тəрбиелік маңыздылығы бойынша талдау. 

Шығарманың танымдық, тəрбиелік рөлін, қоғамдық ортаға ықпалын анықтау. 

Мектепте  білім  берудің  бұл  берілген  талдау  түрлері  біртұтас  жүйеде  жəне  əр  түрлі 

жүйеде қолданылуы мүмкін. Олар бірін-бірі толықтырып, кірігіп отырады. Осы арада мұғалім 

оқушылардың  мəтінді  талдау  жұмыстарына  белсене  қатысып,  қызығушылығын  арттыру  үшін 

қойылатын  сұрақтар,  тапсырмаларды  қызғылықты  дайындап,  өмірмен  байланысын  арттырса, 

оқушылардың  көркем  шығарманы  қабылдауы  арта  түседі.  Əрине,  сұрақ-тапсырмалар  мəтін 

ерекшелігіне жəне балалардың жас ерекшелігіне сай ұйымдастырылады. 

Көркем мəтінді талдай оқытудың ерекшеліктері: 

– білім алушыны тақырып бойынша қайшылыққа əкеліп, оны шешудің жолдарын табуды 

ұсыну; 

– жағдаятты əр түрлі позициядан қарастыруды ұсыну; 

– нақты сұрақтар қою; 

– нақты тапсырмалар ұсыну қарастырылды. 

Күтілетін нəтиже: 

- өз-өзіне іс-əрекеттің субъектісі ретінде қарау; 

- қайшылықтарды жеңе білу; 

166 

 

- рефлексияға қабілеттілік; 

- өзінің жеке тұлғалық кəсіби қабілеттерін танып-білу; 

- іс-əрекеттің біріккен түрін қолдана білу; 

- ұлттық əдебиетіміздің базалық құндылықтарын игереді; 

- тұлғаның жеке құзыреттілігі артады; 

- шығармашылық зерттеу мəселелерін шешуге қабілетті; 

- əр түрлі жағдайға жауапты шешім қабылдап, өз шешімін дəлелдей алады. 

Қай  заман  болмасын  əр  халық  өзінің  ұрпағын  жан-жақты  жетілген,  адамгершілік 

құндылықтары, рухани əлемі бай, мінез-өнегелері қалыптасқан тұлға ретінде танығысы келеді. 

«Тұлға – біртұтас жүйе. Тұлға – сана иесі. Ол өзін, айналасын, қоғамды жаңартып отырады» [2, 

15]. 

Осы тұлға иесін тəрбиелеудің баспалдағы мектептен басталады, тіл сабақтарының дұрыс 

ұйымдастырылуы үлкен əсерін тигізеді. 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. Мирсеитова С. Сөз мұғалімге беріледі. Материалдар жинағы. – Алматы, 2001. 

2. Давыдов В.А. Педагогика. – М., 2005. 

 

 

ƏОК 811.512.122 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІН МЕҢГЕРГЕН ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРІНІҢ КƏСІБИ 

ҚҰЗЫРЕТТІ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫ 

 

Жумагельдина Д.М. 

«Болашақ» академиясы» ЖММ,  

Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы 

 

Мемлекетіміздің  бəсекеге  қабілетті  елдер  қатарына  енуге  ұмтылуы  қоғамның  барлық 

саласында  қызмет  ететін  мамандардың  кəсіби  біліктілігі  мен  рухани  мəдениетінің  деңгейін 

көтеруді талап ететіні аян. Сол себепті əлемдік бəсекеге қабілетті мемлекетті қалыптастыруда 

мемлекеттік  тілде  сөйлеп,  жаза  алатын  кəсіби  сауатты  мамандар  қажет.  Əр  саланың 

қызметкерлерінен қызмет барысында ресми  ісқағаздарын  мемлекеттік  тілде жүргізіп,  кеңесте, 

ресми  отырыстарда,  қызметтік  кездесулерде,  қызметтік  мəселелерді  шешуде  кəсіби  қазақ 

тілінде  сөйлеп,  еркін  тілдік  қарым-қатынаста  болуы  талап  етілуде.  Бұл  талаптарды  орындау, 

əсіресе,  құқық  қорғау  қызметкерлеріне  үлкен  міндеттер  жүктеп  отыр.  Қазақ  тілін  оқыту 

курстарында тіл үйреніп жүрген мемлекеттік қызметшілердің қатарын негізінен құқық қорғау 

қызметкерлері  құрайды.  Құқық  қорғау  органдары  қызметкерлеріне  қазақ  тілін  жеделдете 

үйретуде кəсіби қатысымды меңгерту міндеті тұр. Жеделдете оқытудың қатысымдық бағдары 

кəсіби  сөйлеу  тілін  қатынас  құралы  ретінде  пайдалануға  қабілетті,  өз  қызметінде  түрлі 

жағдаяттарда  тілдік  қатынасқа  түсуге  əлеуетті,  білімді,  білікті,  құзыретті  тілдік  тұлға 

қалыптастыруды  көздейді.  Ал  кəсіби  сөйлеу  тілі  дамыған,  қазақ  тілін  кəсіби сала  бойынша 

еркін қолдана білетін тілдік тұлғаны қалыптастыру – қазақ тілін оқытудың басты міндеттерінің 

бірі  болып  табылады.  Кəсіпке  бағыттап  оқыту  арқылы  білікті  жəне  бəсекеге  қабілетті 

мамандарды  дамыта  отырып,  əлеуметтік  тұрғыдан  икемделуге  қабілетті  жəне  кəсіби 

мəдениетінің  деңгейі  жоғары  тұлғаны  қалыптастыруға  мүмкіндік  туады [3]. Кəсіби  бағыт 

бойынша  оқуға  қамтылған  маман  ауызекі  тілде  сөйлеп,  тұрмыстық  деңгейдегі  тілді  түсінетін, 

тілдік қарым-қатынасқа араласа алатын жəне грамматикасы сауатты маман болуы керек.  

Осыдан  келіп, «Қазақ  тілін  кəсіби  бағытта  үйреніп  жүрген  тіл  үйренушінің  моделі 

қандай?» деген сұрақ туады.  

Ол: 

- өзінің мамандығы, қызметі туралы баяндай алатын; 

- саласына байланысты негізгі ұғым, түсініктерді сұхбат барысында қолдана алатын; 

- кəсібі бойынша жалпы тақырыптарға əңгімелесе алатын; 

- мамандығы бойынша таныс тақырыптағы мəтіндердегі негізгі ойды түсінетін; 

- өз мамандығы, кəсібі бойынша пікірталасқа қатыса алатын; 

- жағдаят сұрақтарына жауап бере алатын; 

167 

 

- өзін қызықтыратын тақырыптарға ойын еркін жазатын; 

- БАҚ-тан берілетін өзіне қажетті ақпараттарды толық түсінетін; 

- тіл иесімен дайындықсыз сұхбаттаса алатын тіл үйренуші [2].  

Міне,  осындай  білім-білік  дағдылары  қалыптасқан  тіл  үйренушінің  тілдік  тұлға 

дəрежесіне жете алатыны сөзсіз. 

Ал  қазақ  тілін  кəсіби  бағытта  оқыту  барысында  тілдік  тұлғаны  қалыптастыру  алдына 

мынадай мақсаттар қояды: 

-  тіл  үйренушілерді  күнделікті  қарым-қатынас  түрлеріне  еркін  араласып,  өз  кəсібі 

бойынша сұхбаттар жүргізе алуға үйрету; 

- қызметіне қарай жиі кездесетін лексиканы, ғылыми терминдерді, күрделі синтаксистік 

құрылымдарды қолдануға үйрету;  

- қызметтік хаттар, тақырыптық əңгімелер, пікірлер, эсселер жазуға үйрету; 

- радио, теледидардан берілген ақпараттарды тыңдап, түсінуге машықтандыру; 

-  күнделікті  тұрмыстық  жəне  кəсіби  сөйлеу  жағдаяттарында  сұхбат  түрлеріне  еркін 

араласып, сөйлесу дағдыларын қалыптастыру; 

-  əртүрлі  стильде  жазылған  қызметіне  сəйкес  мəтіндерді  оқып,  негізгі  ақпараттарды 

түсіне білуін қалыптастыру; 

- өзі туралы ақпаратты, құттықтау хаттарын жаза білуге дағдыландыру. 

- қазақ тіліндегі кəсіби бағдарлы жарнамаларды, ісқағаздарды, нұсқауларды оқып, түсіну; 

- аударма, кəсіби бағыттағы сөздіктерді пайдалана білуге үйрету; 

- қазақша дұрыс, мəнерлеп сөйлеу машығын қалыптастыру. 

Сонымен,  кəсіби  қазақ  тілін  оқыту  барысында  тіл  үйренуші  кəсіби  қазақ  тілін  қызмет 

бабында  жəне  жеке  қарым-қатынасында  қолдана  алатындай  іскерліктер  мен  дағдыларды 

игереді. 

Қазақ  тілінде  кəсіби  қарым-қатынаста  сауатты  сөйлей  білу – əрбір  құқық  қорғау 

қызметкерінің алдына қойылар басты талап. Ал құқық қорғау саласының қызметкері тек кəсіби 

қазақ тілінде сауатты сөйлеп қана қоймай, төмендегідей дағдыларға да ие болуы қажет: 

-  Қазақстан  Республикасының  Заңдары  мен  заң  актілерін,  Президент  Жарлықтары  мен 

Үкімет қаулыларын қазақ тілінде дұрыс түсіне білу; 

-  қызметтік  құжаттарды  мемлекеттік  тілде  сапалы  толтыра  білу  мен  жаза  білу  икем-

дағдыларына ие болу; 

-  кəсіби  қарым-қатынас  жасау  дағдыларының  болуы  жəне  мемлекеттік  тілде  құқықтық 

бағытта əңгімелесе білу. 

Тіл үйренушінің кəсіби тілін дамыта отырып мемлекеттік тілді үйрету – тілдік тұлғаның 

дамуын  жүзеге  асыру.  Тілдік  тұлғаның  дамуын  жүзеге  асыру  дегеніміз – тілдік  тұлғаның  өз 

кəсібінің қыр-сырын тануына, кəсіби құзыреттілігін қалыптастыруына ықпал ету. Осыдан келіп 

қазақ  тілін  оқыту  үдерісінде  тіл  үйретушілер  үшін  жаңа  міндеттер  туындайтыны  белгілі.  Ол 

міндеттер сан алуан болғанмен, кəсіби қазақ тілінде сөйлеп, жаза алатын, сөздік қорында кəсіби 

лексика  қамтылған,  өз  саласына  қатысты  сөйлеу  əрекеттерін  меңгерген  тыңдаушы  дайындау 

күн тəртібінде тұр [4]. 

Қазақ  тілін  кəсіби  бағытта  меңгерген  тілдік  тұлғаны  қалыптастыруда  тіл  мамандарына 

жүктелер  міндет  те  зор.  Негізгі  міндеттер – оқу топтарының  тілді  білу  деңгейіне,  əрбір  сабақ 

мазмұнына  қарай  түрлі  əдіс-тəсілдерді,  инновациялық  технологияларды  жан-жақты,  əрі 

үйлесімді  қолдану  арқылы  мемлекеттік  тіліміздің  дамуына,  əрбір  маманның  келешекте  еркін 

сөйлеп, кəсіби терминдерді толықтай меңгеріп, ісқағаздарын кəсіби тілде сауатты жаза алуын 

қамтамасыз ету. Тұғырлы білімдері мен кəсіби біліктерін оңтайлы сабақтастыра отырып, кəсіби 

міндеттерін  шығармашылықпен  шеше  білетін  жаңа  тұрпатты  мамандардың  кəсіби  қазақ  тілін 

дамыту  үдерісін  тіл  үйренушілердің  дербес  іс-əрекетінсіз  елестету  жəне  оны  жүзеге  асыру 

мүмкін  емес.  Сондықтан  кəсіби  қазақ  тілін  оқыту  мəселесін  жаңаша  сипатта  қарастырып,  тіл 

үйренушілердің  шығармашылық  дербестігін  дамыту  негізінде  меңгерген  білімдері  мен  білік 

дағдыларын  өзгермелі  өмір  жағдайында,  кəсіби  іс-əрекетінде  шығармашылықпен  қолдана 

білуге  үйрету – маңызды  міндет.  Ал  құқық  қорғау  саласының  мамандарын  кəсіби  бағытта 

оқытуда  көрсетілген  міндеттерді  шешудің  басты  тұғыры  ретінде  тіл  үйренушілерді 

құзыреттілікке икемдеудің маңызы зор. Егер қызметкердің құзыреттілігінің қалыптасуын қазақ 

тілін кəсіби бағытта оқыту жүйесінің аумағында қарастырсақ, қызметте маманның қазақ тілінде 

сөйлеуге  қаншалықты  дайын  екендігі  туралы  айтуға  болады.  Кəсіби  құзыреттілік  деп 

168 

 

қызметкердің  жеке  басы  мен  оның  теориялық  білімінің,  кəсіби  біліктілігі  мен  дағдысының, 

тəжірибесінің бір арнада тоғысуы деуге болады. 

Кəсіби қазақ тілін меңгертуде сала терминологиясының алатын орны ерекше. Ал құқық 

қорғау  саласының  терминологиясын  жақсы  білу – сол  салада  қызмет  ететін  қызметкердің 

негізгі  міндеттерінің  бірі.  Осыған  орай,  құқық  қорғау  қызметкерлерінің  кəсіби  лексикасын 

дамытуда тіл үйренушінің білімін кəсіби лексикамен толықтырып, дамытып, жетілдіріп отыру 

қажет.  Ал  басты  мақсат – кəсіби  қазақ  тілінде  дұрыс  сөйлей  білетін,  ісқағаздарын  сапалы 

толтыра білетін мамандарды даярлау, олардың сөздік қорларын кəсібіне қатысты терминдермен 

байыту.  Сөздік  қоржында  жеткілікті  лексикалық  қор  жинақталмайынша,  тіл  үйренуші  тілді 

тұтынушы  деңгейіне  көтеріле  алмайды.  Сөздік  қорды  байыту  үшін  жасалатын  жұмыстар  тіл 

үйренушінің  қоғамда  болып  жатқан  түрлі  жаңалықтардан  бейтарап  қалмай,  қызмет  бабында 

əріптестерімен  қазақша  кəсіби  қарым-қатынасқа  түсіп,  белсенді  сөйлеуші  деңгейіне  көтерілуі 

үшін  қажет.  Осындай  икем-дағдыларды  қалыптастыруда  құқық  қорғау  қызметкерінің  сөздік 

қорын  кəсіби  терминдермен  байыту  ісі  оң  нəтижесін  берері  анық.  Құқық  қорғау  органдары 

қызметінде  қолданылатын  терминдердің  қысқаша  орысша-қазақша  терминологиялық  сөздігін 

қоспағанда,  курс  барысында  осы  салада  қолданылатын  басқару  құжаттарында  жиі 

қолданылатын  терминдер,  бұйрық  тілінде  жиі  кездесетін  етістіктер,  нормативтік-құқықтық 

актілер мен ресми ісқағаздарының тілінде жиі кездесетін терминдер мен тұрақты қолданыстар, 

заң  тілінде  жиі  кездесетін  терминдер,  ресми-іскери  тілде  қолданылатын  терминдер  жəне 

қызметте жиі кездесетін зат есімдер мен етістіктерді жинаудың қажеттігі зор [1].  

Құқық  қорғау  органдарының  қызметкерлерін  кəсіби  бағытта  оқыту  барысында  сала 

қызметкерлерінің  сөздік  қорларын  кəсіптеріне  қатысты  жаңа  сөздермен,  сөз  тіркестерімен 

байыту арқылы кəсіби тілде еркін қарым-қатынасқа түсе алатын тілдік тұлғаны қалыптастыру 

қажет [2]. Тіл  үйренушінің  кəсіби  лексиканы  меңгеруі – тілдік  тұлғаның  ең  жоғары  деңгейі 

болып табылады.  

Осы мақсаттарға жету жолында төмендегідей міндеттер туындады: 

- тіл үйренушілерге əр сабақта кем дегенде салалық бағыттағы 10 термин меңгерту; 

-  берілген  терминдермен  кəсібіне  қатысты  сөз  тіркестері  мен  сөйлемдер,  сұхбаттар  мен 

мəтіндер құрастыруға үйрету; 

- күнделікті қызмет барысында əріптестерімен сұхбаттасуға үйрету; 

- сабақта алған білімін қызметте, кəсіби-іскери, кəсіби-ресми бағытта қолдануға икемдеу; 

- ісқағаздарын қазақша жүргізуді сапалы меңгерту.  

Ойымызды түйіндеп келгенде, қазақ тілін кəсіби бағытта оқып-үйрену əрекетінде кəсіби 

құзыретті тілдік тұлға қалыптасары сөзсіз. Қоғамымыздың қозғаушы күші – əлеуметтік тұлға – 

құқық  қорғау  қызметкерлерін  «тілдік  тұлға»  деңгейіне  жеткізудің  мүмкіндігі  зор.  Сондықтан 

қазақ  тілін  оқытудың  кəсіпке  бағытталуы  дағды  мен  іс-əрекет  негізінде  өздігінен  əрекет  ете 

алатын бəсекеге қабілетті кəсіби жеке тұлғаны қалыптастыруға септігін тигізеді деп сенемін.  

Қазақ  тілін  меңгерген  құқық  қорғау  қызметкерінің  тілдік  тұлғасы – өз  кəсібінің 

терминологиясын  терең  меңгеріп,  саласы  бойынша  заң  тілін  жетік  меңгерген  тұлға,  үйреніп 

жүрген  кəсіби  қазақ  тілін  қарым-қатынаста  қолдану  құзыреттілігіне  ие,  ол  арқылы  өзінің 

кəсібіндегі қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын, саналы, белсенді, өзін-өзі дамытушы таным 

субъектісі [2]. Кəсіби тілдік тұлға кəсіби құзыретті, мəдениетi жоғары, рухы биiк, патриоттық 

сезiмi  берiк,  ұлттық  жəне  жалпыадамзаттық  құндылық  бағдары  орныққан  болуымен  де 

ерекшеленеді. 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1.  Құрманбаева  Ш.Қ.  Қазақ  тілін  жеделдете  оқыту:  теориясы  мен  əдістемесі. 

Монография. – Өскемен: С.Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2012. – 278 б.  

2. Тіл үйрету əдістемесіндегі «тілдік тұлға» мəселесі // Ұлағат. – №2. – 2008. – Б.3-8.  

3.  Қадашева  Қ.  Қазақ  тілін  оқыту  əдістемесі.  Жаңаша  жаңғыртып  оқытудың  ғылыми 

əдістемелік  негіздері:  өзге  тілді  дəрісханалардағы  қазақ  тілі:  филол.  ғыл. ...авторефераты. – 

Алматы, 2001. – 25 б. 

4.  Аяпбергенова  К.  Қазақ  тілі  сабағында  медицина  лексикасын  мамандыққа  сəйкес 

оқытудың ғылыми-əдістемелік негіздері: филол. ғыл. ...авторефераты. – Алматы, 2009. – Б.5.  

 

 

 

169 

 

УДК 81.366.512.141

 

 

ЛИТЕРАТУРОВЕДЧЕСКАЯ ТЕРМИНОЛОГИЯ В БАШКИРСКОМ ЯЗЫКЕ: 

СЕМАСИОЛОГИЧЕСКИЙ АСПЕКТ 

 

Зубаирова И.Г., Абдуллина Г.Р. 

Стерлитамакский филиал Башкирского государственного университета, 

г. Стерлитамак, Республика Башкортостан, Российская Федерация 

 

Термин – это  слово  или  словесный  комплекс…,  который  отличается  высокой 

информативностью, однозначностью, точностью и экспрессивной нейтральностью [1]. Термин 

должен  стремиться  к  однозначности,  наличие  у  термина  семасиологических  явлений – это 

проблемы  неоднозначности  терминологической  системы.  Терминология – это  часть 

общеупотребительного  языка,  и  термины,  в  свою  очередь,  не  могут  быть  однозначными,  но 

должны стремиться к этому. 

Как  и  в  любой  терминологической  системе,  в  башкирской  литературоведческой 

терминологии присутствуют вышеперечисленные проблемы неоднозначности. Чтобы выявить 

данные  проблемы,  рассмотрим  виды  семантических  отношений  среди  литературоведческих 

терминов башкирского языка. 

Полисемия  в  литературоведческой  терминологии  башкирского  языка.  Полисемия – 

наличие  у  слова  нескольких  значений.  Полисемию  среди  литературоведческих  терминов  в 

башкирском  языке,  в  первую  очередь,  образуют  отвлечённые  отглагольные  имена 

существительные. Это такие имена существительные, основным значением которых выступает 

процесс.  В  качестве  литературоведческих  терминов  они  в  основном  обозначают  жанры 

народного  творчества.  Например,  арбау – колдовское  слово,  стихотворение,  используемое  с 

целью избавления от болезни или чего-либо страшного, бағышлау – посвящение, 

ҡ

абатлау – 

повторение,  һы

ҡ

тау – плач,  юрау – слова  пожелания,  толкования,  өзлəү – горловое  пение, 

хушлашыу – слово, которое произносится при прощании. Такие слова-термины с аффиксами -

ау/-əү/-ыу  более  всего  предрасположены  к  полисемии.  Полисемантичными  можно  назвать 

такие термины, как трагедия, комедия, трагик хəл ‘трагический случай’, фажиғə ‘трагедия’, 

фантазия  и  др.  Названия  жанров  художественных  произведений  также  перешли  к 

общеупотребительной  лексике:  трагедия  в  жизни  человека,  комический  случай,  фантазия 

ребёнка и др. 

Омонимия  в  литературоведческой  терминологии  башкирского  языка.  Омонимия  в 

терминологии – это  когда  «один  и  тот  же  термин  может  входить  в  разные  терминологии 

данного языка, что представляет собой межнаучную терминологическую омонимию» [2]. 

Литературоведение  взаимодействует  с  рядом  наук:  математикой,  лингвистикой, 

семиотикой,  музыкой,  теорией  музыки  и  др.  Исходя  из  этого,  в  литературоведческой 

терминологии  башкирского  языка  можно  наблюдать  межнаучную  (междисциплинарную, 

межотраслевую) омонимию. 

Общий для литературоведения и музыкальной теории термин – лейтмотив. Лейтмотив в 

литературоведении  означает  основное  настроение,  основную  тему,  главный  идейный  и 

эмоциональный тон литературно-художественного произведения [3]. В области музыковедения 

термин  лейтмотив – в  оперной  музыке  сквозной  мотив,  гармоническая  секвенция  или 

ритмический рисунок, которые в восприятии слушателя ассоциируются с данным персонажем, 

отвлечённого идеей [4]. 

Термин септима в литературоведении – разновидность строфы, состоящей из семи строк 

[3].  В  музыкальной  теории  данный  термин  означает  музыкальный  интервал  шириной  в  семь 

ступеней [5]. 

Термин  октава  в  литературоведении – восьмистрочное  стихотворение,  в  котором 

рифмуются  первая  строка  с  третьей  и  пятой,  вторая  строка – с  четвёртой  и  шестой,  седьмая 

строка – с  восьмой:  а-б-а-б-а-а-б-в-в [3]. В  музыке  термин  октава  означает  музыкальный 

интервал из восьми ступеней диатонического звукоряда [5]. 

Термин  портрет  относится  как  к  области  литературоведения,  так  и  к  художественной 

терминологии.  В  литературоведении  термин  портрет,  ə

ҙ

əби  портрет  ‘литературный 

портрет’  означает  описание  внешнего  вида,  характера,  отличительных  черт,  поведения, 

170 

 

одежды  человека  в  художественном  произведении [3]. В  художественной  терминологии 

портрет – это изображение человека или группы людей художественными средствами [6]. 

Термин период/те

ҙ

ем ‘период’ в литературоведческой терминологии означает описание 

в произведении  какого-либо явления перечнем  предложений или  словосочетаний [3]. Данный 

термин функционирует  также  в математике (период функции, период  дроби), физике (период 

колебаний), лингвистике (вид предложения), астрономии (период полураспада), химии (период 

периодической системы). 

Термин парабола в литературоведении означает  иносказательный, короткий рассказ [3]. 

В математике – геометрическое место точек [6]. 

Синонимия  в  литературоведческой  терминологии  башкирского  языка.  Синонимия 

терминов  представляет  собой  тип  семантических  отношений,  основанный  на  способности 

разных терминологических единиц обозначать одно специальное понятие, выражая различные 

дополнительные признаки понятия, эмоциональную окраску, употребляемость и сочетаемость с 

другими терминологическими единицами [7]. 

В  башкирской  литературоведческой  терминологии  существует  большое  количество 

синонимичных терминов. Причиной функционирования синонимичных дублетов надо назвать 

то,  что  до  ХХ  века  у  башкир  преобладала  арабская  письменность,  соответственно,  в  этот 

период  в  башкирском  языке  преобладали  термины  арабского  происхождения.  В  ХХ  веке 

начинается  активное  заимствование  терминов  из  русского  и  из  заподноевропейских  языков, 

чем можно объяснить существование двух, иногда даже трёх терминов с близкими значениями. 

Например: те

ҙ

ем – период, шаршау – акт, көлəмəс – анекдот – латифа, йылъя

ҙ

ма – анналдар 

–  тəуарих,  архитектоника – композиция,  бүлек – глава,  басня – мə

ҫ

əл,  биш  юллы

ҡ

тар – 

мөхəммəс,  версификация – шиғыр  тө

ҙ

өлөшө,  дифирамб – мəдхиə,  ете  юллы

ҡ

тар – септима, 

ситлəтеп əйтеү – аллегория, ғаруз – метрика, фажиғə – трагедия, шағир – поэт – а

ҡ

ын и др. 

Другой  тип  синонимов,  встречающийся  в  литературоведческой  терминологии 

башкирского  языка – это  слова-синонимы  своего  языка:  сиселеш – тамамланыш  ‘развязка’, 

уй

ҙ

ырма – уйланма  ‘вымысел’,  һүрəтлəү – тасуирлау  ‘изображать,  описывать  (в 

художественном образе)’ и др. 

Паронимия  в  литературоведческой  терминологии  башкирского  языка.  Паронимы – 

слова,  сходные  по  морфематическому  составу  и  по  произношению,  но  различные  по 

лексическому  значению [8]. В  качестве  примера  можно  привести  следущие  омонимичные 

литературоведческие  термины  башкирского  языка:  китап  ‘книга’ – хитап  ‘проповедь, 

стихотворное  обращение’;  эти  существительные,  заимствованные  из  арабского  языка, 

образованы из разных корней; лúрик (лир + -ик, сущ.) ‘поэт, творчеству которого характерен 

лиризм; чувственный человек’ – лирúк (лир + -ик, прил. ‘лирический’) ‘относящийся к лирике’; 

слова,  заимствованные  из  греческого  языка  через  русский  язык,  являются  омографами, 

различаются  местом  ударения;  мə

ҡ

əл  ‘пословица’ – мə

ҡ

əлə  ‘статья’;  существительные, 

заимствованные из арабского языка, общий корень мə

ҡəл-; те

ҙ

ем (те

ҙ

 + -ем) ‘период’ – те

ҙ

мə 

(те

ҙ

 + -мə) ‘стихотворная  строка’;  исконно  башкирские  существительные  общетюркского 

происхождения,  общий  корень  те

ҙ-;  шиғыр  ‘стихотворение’ – шиғар  ‘лозунг,  приглашение; 

основная мысль’; корневые существительные, заимствованные из арабского языка, различаются 

друг от друга чередованием гласных фонем [а-ы]; эстетизм (эстет + -изм, сущ.) – эстетлы

ҡ

 

(эстет + -лы

ҡ

,  сущ.) ‘движение  в  литературе,  в  разных  видах  искусства,  которое 

подчёркивает  преобладание  эстетических  ценностей,  совершенства  формы  над  этикой, 

внутренним содержанием’ – эстетика (эстет + -ик (а), сущ.) ‘философское учение о формах 

прекрасного  в  художественном  творчестве,  в  жизни,  в  природе’;  слова,  заимствованные  из 

греческого через русский язык, различаются аффиксами. 

Вариативность  в  литературоведческой  терминологии  башкирского  языка. 

Исследованию  вариативности  терминов  посвящено  множество  трудов  отечественных 

языковедов, таких как В.П. Даниленко, Э.А. Воробьёва, Г.А. Иванова, Ю.В. Сложеникина и др. 

Анализируя  исследования  данных  лингвистов,  можно  прийти  к  выводу  о  том,  что 

вариативность  в  терминологии – это  отрицательное  явление,  так  как  все  терминологи 

единогласно призывают к однозначности и упорядоченности терминологии. Но в то же время 

«вариативность – естественное  состояние  в  любой  период  развития  языка  в  целом  и  языка 

науки в частности» [2]. 

171 

 

Вариативностью  терминов  в  лингвистике  называют  явление,  когда  значения  терминов 

совпадают полностью, но по тем или иным причинам появляются разные формы в написании: 

алғыш – ал

ҡ

ыш,  ауа

ҙ

а – ау

ҙ

а,  баян – боян,  гекзаметр – гексаметр, 

ҡ

асидə – 

ҡ

асыда, 

антанокласис – антаноклазис,  мөрəббəғ – мөрабба,  оксюморон – оксиморон,  перифраз – 

перифраза,  псалом – псальм,  хокку – хайку,  шикəйəт – шикəйəтнамə,  тамаланыу – 

тамамланыш и др. 

Таким  образом,  литературоведческая  терминологическая  система  башкирского  языка – 

такой  пласт  лексики,  для  которого  характерны  все  признаки  лексики  литературного  языка. 

Наличие семасиологических  явлений  указывает на  то, что литературоведческая  терминология 

башкирского языка находится на стадии формирования и становления. 

 

Список литературы: 

1. Квитко,  И.С.  Термин  в  научном  документе / И.С.  Квитко. – Львов:  Изд-во  при 

Львовском ун-те, 1976 – 128 с. 

2. Даниленко,  В.П.  Русская  терминология.  Опыт  лингвистического  описания / В.П. 

Даниленко. – Л., 1977. – 180 с. 

3. Хөсəйенов, Ғ.Б. Ə

ҙəбиəт ғилеме һүҙлеге / Ғ.Б. Хөсəйенов. – Өфө: Китап, 2006. – 248 б. 

4. Синяя,  А.В.  К  вопросу  о  гетерогенной  терминологии  в  литературоведении.  Опыт 

сопоставительного анализа / А.В. Синяя // Известия РГПУ им. А.И. Герцена. – 2008. – № 51. – 

С. 91-94. 

5. Абдулбанеев, Б.О. Словарь музыкальных терминов. На русском и башкирском языках / 

Б.О. Абдулбанеев. – Уфа: Китап, 1997. – 256 с. 

6. Ожегов,  С.  И.  Словарь  русского  языка:  Ок. 57000 слов / Под  ред.  чл.-корр.  АНСССР 

Н.Ю.Шведовой. – М.: Рус. яз., 1989. – 750 с. 

7. Смирнова,  Е.В.  Синонимия  в  современной  медицинской  терминологии  и  её 

лексикографирование  (на  примере  англо-русских  словарей) / Е.В.  Смирнова // Вестник 

Костромского гос. ун-та им. Н.А. Некрасова. – 2011. – Том 17, №2. – С. 1 90-194. 

8. Ишбаев,  К.Ғ.,  Ишкилдина,  З.К.  Хə

ҙерге  башҡорт  теленең  паронимдар  һүҙлеге / К.Ғ. 

Ишбаев, З.К. Ишкилдина. – Өфө: БР Өфө полиграфкомбинаты ДУП, 2013. – 312 б. 

 

 

УДК 821.512.141.09 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: