ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы
түпнегізі – біреу және ол – материя
жүктеу/скачать 2,22 Mb. Pdf көрінісі
|
Философия
| түпнегізі
– біреу және ол – материя , ал оның себептері – ішінде, сол себепті, оны танып білу үшін, Құдай идеясына жүгінудің қажеті жоқ. Материяны ешкім жаратқан жоқ – ол өз заңдылықтары негізінде мәңгі өмір сүріп келеді. Материяның өмір сүру тәсілі – қозғалыс, біз оларды бір-бірінен ажырата алмаймыз. Бүкіл әлем қозғалыста: бір заттар құрып жатады, олардың орнына екіншілері пай- да болады. Материя өзіне тән қарама-қайшылықтардан келіп шығатын ішкі күштерге толы. Материяның «бөлшегі» ретінде атомды емес, ол өзі белсенді күш берген молекуланы таңдайды. «Материя және қозғалыс туралы философиялық қағидалар» деп аталатын еңбегінде ол «кез келген мо- лекуланы әрекеттің: ауырлық немесе тартылыс; ішкі күш әрекеттері..., барлық басқа молекулалардың оған қарсы әрекеті дейтін үш тегінің шоғырлануы деп қарау керек» екенін жазған. Бірақ ол кезде әрекеттің 171 басты себебі деп ол ішкі күшті санайды. «Дене өз бетінше әрекетсіз» дейтін пікір – бұл қорқынышты қателік». Ішкі күшті білдіретін нәрсе – ол қозғалыс. Бірақ бұл күш белсенді де, енжар да болуы мүмкін. Осыдан келіп орын ауыстыру – қозғалыс деп емес, нәтиже деп қана түсіндіріледі. Бірақ тартылыс пен қозғалысты ғана Дидро материяға жатқызып қоймайды, оның ойынша, дамудың жеткілікті биік дәрежесінде көрінетін, бірте-бірте түйсікке, қабылдауға, зердеге, ойлауға айналатын сезімділік те материяға жатады. адам мәселесін Дидро оның қалыптасуы, яғни тарихи тәсілді қолдана отырып жетілуі тұрғысынан қарайды. Адамның санасы Құдайдың сыйы емес, ол – материяның дамуы жолдарында туған құбылыс. Ол өмірдің күрделенуі, қиындауы нәтижесінде пайда бола- ды. Ойшыл адамның өзімшілдік табиғатын мойындайды, бірақ ақылдың көмегімен оның шектелуі мүмкін деп санайды. Адам басқалардың мүдделерін түсінуге және өз қалау-ниеттері мен мақсаттарын ақылмен шектеуге қабілетті. Келісім теориясына сүйене отырып, Д.Дидро сол уақытта қалыптасқан «король билігі – Құдайдан» дейтін пікірдің негізсіздігін көрсетеді. Ол король билігін конституция арқылы шектеу, шіркеудің ықпалынан босаған зайырлы билік тағайындау керектігін айтады. Үшінші мәселе – бұл ойлаудың сократтық сипаты, ол әсіресе оның сұхбаттарында , яғни ойшылға сол жылдары қоғамның озық бөлігі кең талқылап жатқан: табиғат пен тәрбиенің, қажеттілік пен еркіндіктің, қажеттілік пен кездейсоқтықтың оған ашылатын ішкі қарама- қайшылықтарын ашып көрсетуге мүмкіндік беретін әңгімелерінде ерекше байқалады. Сонымен, «Жиен Рамо» және «Жак-фаталист пен оның қожайыны» атты роман-сұхбаттарында кейіпкерлердің басынан кешкендері ғана емес, олардың өзара айтыр-тартыстары да автордың назарында болды. Жактың фаталист және «күлудің де, жылаудың да керегі жоқ, түсіну керек» деп үйрететін Спинозаның шәкірті аталуы жайдан-жай емес. «Жиен Рамода» сұхбаттың кейіпкері – композитордың жиені Ж.Ф.Рамо өзінің мақсаты, ұстанымы жоқтығынан таймайды, өйткені, оның ойынша, оған тән күнәлар көп ұзамай өмірдің жалғыз тірегі деп танылатын болғандықтан, оларды «табиғат өзі рет- теп қойған». Тәрбие ештеңені де өзгерте алмайды, өйткені «табиғатты есіктен қуып шықсаң – ол терезеден қайтып енеді». Алайда ары қарай кейіпкердің көзқарастары өзгереді: ол бұрынғы пікірлерінен бас тар- 172 тып, енді адамның табиғатын жақсы жаққа қарай өзгерте алатын дұрыс тәрбиенің қажет екенін айта бастайды. Дидро сословиелік теңсіздікке шұғыл қарсы шығады. «Табиғатта жан-жануарлардың барлық түрлері бір-бірлерін жейді; қоғамда бір- бірін сословие құртады. Барлықтарының заң алдындағы теңдігін орнату керек, салтанатты өмір сүруге де, кедейшілікке де жол бер- мей, меншікті біркелкі бөлу қажет». Дидро бірқатар еңбектерінде басқарудың республикалық формасына құлық танытқанмен, бірақ, тұтастай алғанда, ол халық өкілеттігі сақталатын шектеулі монархия- ны жақтайды. «Энциклопедияны» шығарудағы Дидроның серіктесі жүктеу/скачать 2,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|