«Азған елдің молдасы. Үлкен болар салдесі. Аса бауыр кылмақыз, Онын рас емес алласы». Ыбырай Алтынсарин

тың ең мәдениетті, ең бай елінде, қазірде надандық пен 
жоқшылық қай жердегіден де анағұрлым басым болып 
отыр. Самарқандтыд, Ташкент пен Ферғананың, Хиуа 
мен Бұхардың және басқаларының кітапханаларын, Са- 
марқандтың обсерваториясын татар вандализмі мен Бұ- 
хар инквизициясы талқандап жойды, олар діннен басқа 
білімнід бәріне де лағнет айтты»1,— дейді кемедгер агар- 
туш ы.
«Мұсылманшылық жауыздықтың қандайда болсын 
діни фанатизмінің халықтардың әлеуметтік дамуына 
зияндылығын дәлелдеп жатуды біз артық деп санаймыз. 
Европада да теологиялық рухтыд үстем болуы халык- 
тардың дамуына көп кесел тигізгені белгілі»,— дейді. 
Шоқан мұсылман халықтарының өмірінде исламныд ат- 
қарған ролі Европада феодализм дәуірінде үстемдік 
еткен орта ғасырдағы құдайшыл схоластикаға ұқсасты- 
ғын дәлелдей келіп, дін атаулының бәрінің де зиянды- 
лығы мен кертартпалығын саналы түрде түсінген атеис- 
тік сын айта білді.
Шоқан ислам дінін прогресс жолындағы бөгет дегі 
дұрыс бағалады және оның адамдардың санасын күд- 
гірттендіріп, керенауландырып, дінге сенушілерді ақи- 
қаттан жалғанға, жарықтан қарақғылыққа итермелей- 
тін жалғандығын дәлелдеп берді.
Көптеген мысалдар келтіре отырып, ғылыми білім 
мен діни сенімді бір-біріне қарама-қарсы қойды. Татар 
молдалары мен Орта Азиялық қожалар «Құранды» да- 
налық пен білімнід сарқылмайтын бұлағы деп санаса, 
Шоқан керісінше, оның ешқандай ғылыми құндылығы 
жоқ, өйткені ислам догмаларының «негізі — алтыншы 
ғасырдағы көшпелі арабтардың жабайы соқыр сезімі, 
әр түрлі аңыз, әңгіме және сол кездегі парсы сиқыршы- 
ларының фокус-мокусы»2,— дейді. Оныд адғаруынша, 
«мұсылмандық пен білімділік — қарама-қарсы, бір-бірі- 
мен 
қабыспайтын, 
бірін-бірі 
теріске 
шығаратын» 
ұғымдар.
Табиғат тану ғылымдарыныд қорытындылары таби- 
ғат құбылыстарына бергед діни түсініктерді жоққа шы- 
ғара бастаған сайын ғылым мен дід арасында күрес 
күшейе түсетінін, дід ғылымныд дамуына кедергі бола- 
тынын айтады. Өз қорытындыларын дәлелдеу үшін Шо-

жүктеу/скачать 4,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: