Б І р І н ш І б ө л ім тарихи грамматика пәНІ
жүктеу/скачать 2,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| \әкіреңдеу арасында экспрессивтік әр бар, сол әр дауыстылардың |
(жуан-жіңішкелігіне ғана негізделген. Дыбыс синтагматикалық фонетиканың негізгі үғымы, екінші I сезбең дыбыс өз қасиетін, өз қызметін басқа дыбыстармен тіркесіп ] келгенде ғана толық айқындайды. Сондықтан әр дәуірдегі тілдің 32 қөрінісі ретінде дыбыс тіркес құрау қабілеті, құрай алатын тір- кестердің түрі тұрғысынан қарастырылады. Осы тұрғыдан қарас- тырғанда, әр дәуірдің (не кезеңдердің) өзіне тән ерекшелігі бар- лығы айқындалады. Қөне дәуірлердегі дыбыс тіркестерінің түрле- рі, жеке дыбыстардың тіркесімділік қабілеті заман еткен сайын белгілі бір өзгерістерге түсіп, басқаша сыпат алуы тіл тарихында жиі ұшырасатын құбылыс. Айталық, көне түркі тілінде фузияда қолданылған дыбыс тіркестері (рт, лт, нт) түркі тілдерінде, со- лардың бірі қ азақ тілінде, кейінгі дәуірлерде өзгеріске ұшырады: қатар айтылған екі дауыссыз дыбыс бір-біріне ықпалдасатын бол- ды. Ал мұның өзі дауыссыз дыбыстардың үндесу заңдылығының (ассимиляция) қалыптасуының көрінісі еді. Түркі тілдеріне, соның бірі казақ тіліне, г, к дыбыстардың жуан дауыстымен тіркесіп айтылуы, ал ғ дыбысының жіңішке дауыстымен тіркесі тән емес, екінші сөзбен, ондай қолданыс қ азақ тілінің табиғи заңдылығы емес. Алайда қазіргі тілде г, к дыбыстары біраз сәздер құрамында (газет, комитет) жуан дауыстылармен бір тіркесте айтылады да, ғ дауыссызы жіңішке дауыстылармсн айтылады. Біраз сөздер құра- мында осы дыбыстың қатаң варианты қ да жіңішке (қазір, т. б.) дауысты дыбыс айтылған сөздер құрамында кездеседі, т. б. Қыс- қасы, дыбыс тіркестері немесе дыбыстардың тіркес құрай білу қа- білеті тарихи ©згер-мелі құбылыс. Олар белгілі бір кезеңнің керінісі болумен бірге, тілдің құрамында болған өзгерістердің де куәсы. Дыбыстар жүйесінің мәнді бөлігі Фонема: Дыбыстық құрамда- ры бірдей, бірақ мағынасы басқа-басқа сөздер фонема арқылы ғана бір-бірінен ажырап түсініледі. Екінші сәзбен, сөз мағынасы фонема арқылы ғана айқындалады. Сөз құрамындағы дыбыстың фонемалық қызметі қарама-қарсы қатынаста ғана керінеді. Мы- салы: ал, әл, ел сөздерінің құрамындағы дауысты дыбыстың фо- нема екендігі осындай қарама-қарсылықта ғана анықталса, шал, сал, қал, бал, тал сөздері құрамында басқы дауыссыздардың фо- немалық қызметі де осы қарама-қарсы қатынаста көрініп тұр. Ды- быстың фонемалық қасиетін анықтау, әрине, сыпаттамалы (син- хрондық) тіл бөлімінің негіздеріне сүйенеді. Сыпаттамалы тіл білімі ғана дыбыстың фонемалық сыпаты жайлы ұғымды қалып- тастырады. Тарихи (диахрондық) тіл білімі сол анықтама — ұғым- ды пайдаланады. Тарихи фонетиканың сыпаттамалы фонетикадан негізгі айырмашылығы — оның қағидалары жүйелі заңдылықтар- ды қорытындылап, жалпылап беруінде. Екінші сөзбен, жеке ды- быстық өзгерістерді сол дыбыс енетін жүйенің тарихи өзгерісінің бір саласы ретінде түсіндіріп баяндау — тарихи фонетиканың бас- ты мақсаттарының бірі болып табылады. Дыбыстық құрылымды синтагмалық жағынан сипаттау дыбыстардың конститутивтік және позициялық бағыныштылық белгілерінің болатындығын айқын- Дады. Қонститутивтік белгі, яғни, дыбыстың басқа ықпалға тәуел- сіз қолданылуы деп оның ешбір өзгеріске түспейтін, көрші дыбыс- тардың әсеріне ұшырамайтын орны айтылады. Позициялық бағы- ныштылық белгісі деп көрші дыбыстардың әсеріне ұшырайтын орны, сондай ықпалдың әсерінен сәл де болса езгеріске ұшыраған 2—1219 33 сыпаты аталады. Конститутивтік белгі дыбыстың фонетикалық са- пасын айқындайтын белгі болып табылады. Ал позициялық бағы- ныштылық белгі сол дыбыстың тарихи фонемалық қызметін айқындауда үнемі есте болатын ерекшеліктердің бірі болып табы- лады. Мысалы, көне түркі тілдеріндегі сөздің басқы шенінде айты- латын қатаң қ, к дауыссыздары сөздің екінші, үшінші буындарын-, да екі дауысты аралығында үяңдап, ғ, г-ға айналған. Осы қүбы -1 лыс ол тілдің даму барысында тұрақталып, сөздің абсолют соңынаі да жайылды: ақ, ағыс, бек, бегі, сарығ, кічіг, т. б. Сонда к дыбы-.І сының қатаң сыпатында сөз басында қолданылуы конститутивтіқ; белгісі де, екі дауысты дыбыс аралығында ұяңдауы жүктеу/скачать 2,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|