Билік рай дейміз – істі істеуге-істемеуге кесіп айтқандағы
сөз түрін. һәр етістіктен түбірі мен тұқылын алып, билік
рай түрінде жіктеп айтып көрейік. Болымды түрде: жазбақ
(сабақты етіс), жыламақ (салт етіс) күреспек (ортақ етіс),
жуынбақ (өздік етіс), жатқызбақ (өзгелік етіс) қаздырмақ
(беделді етіс), жегілмек (ырықсыз етіс), атыстырмақ (шағысты
етіс), шапқыламақ (дүркінді етіс), алыңқырамақ (өсіңкі
етіс); Болымсыз түрде: жазбасқа, жыламасқа, күреспеске,
160
жуынбасқа, қаздырмасқа, жатқызбасқа, жегілмеске,
атыстырмасқа, шапқыламасқа, алыңқырамасқа.
Жіктеу
Болымды түрлері:
Жекеше:
І-ші жақ
ІІ-ші жақ ІІІ-ші жақ
жаз
жазайын
жаз
жазсын
жыла
жылайын
жыла
жыласын
күрес
күресейін
күрес
күрессін
жуын
жуынайын
жуын
жуынсын
қаздыр
қаздырайын
қаздыр
қаздырсын
жатқыз
жатқызайын
жатқыз
жатқызсын
жегіл
жегілейін
жегіл
жегілсін
атыстыр
атыстырайын
атыстар
атыстырсын
шапқыла
шапқылайын
шапқыла
шапқыласын
алыңқыра
алыңқырайын алыңқыра алыңқырасын
Көпше:
жаз
жазайық
жазыңдар
жазсын
жыла
жылайық
жылаңдар
жыласын
күрес
күресейік
күресіндер
күрессін
жуын
жуынайық
жуыныңдар
жуынсын
қаздыр
қаздырайық
қаздырыңдар
қаздырсын
жатқыз
жатқызайық
жатқызыңдар
жатқызсын
жегіл
жегілейік
жегіліңдер
жегілсін
атыстыр
атыртырайық
атыстырыңдар атыстырсын
шапқыла
шапқылайық
шапқылаңдар
шапқыласын
алыңқыра алыңқырайық
алыңқыраңдар алыңқырасын
Болымсыз турлері:
Жекеше:
жазба
жазбайын
жазба
жазбасын
жылама
жыламайын
жылама
жыламасын
күреспе
күреспейін
күреспе
күреспесін
жуынба
жуынбайын
жуынба
жуынбасын
қаздырма
қаздырмайын
қаздырма
қаздырмасын
161
жатқызба
жатқызбайын
жатқызба
жатқызбасын
жегілме
жегілмейін
жегілме
жегілмесін
атыстырма атыстырмайын
атыстырма атыстырмасын
шапқылама шапқыламайын шапқылама шапқыламасын
алыңқырама алыңқырамайын алыңқырама алыңқырамасын
Көпше:
жазба
жазбайық
жазбандар
жазбасын
жылама
жыламайық
жыламаңдар
жыламасын
күреспе
күреспейік
күреспеңдер
күреспесін
жуынба
жуынбайық
жуынбаңдар
жуынбасын
қаздырма
қаздырмайық
қаздырмаңдар
қаздырмасын
жатқызба
жатқызбайық
жатқызбаңдар
жатқызбасын
жегілме
жегілмейік
жегілмеңдер
жегілмесін
атыстырма атыстырмайық атыстырмаңдар атыстырмасын
шапқылама шапқыламайық шапқыламаңдар шапқыламасын
алыңқырама алыңқырамайық алыңқырамаңдар алыңқырамасын
Дағдыландыру. Һәр етістен һәр түрлі сөздер алып, билік
раймен жіктету.
3. АШЫҚ РАЙ
Ашық рай дейміз – істі ашық баяндайтын сөздің түрін.
Ашық райдағы сөздер билік райдағы екі айырыс, үш жақтан
басқа үш мезгілмен сөйленіп өзгереді.
Жіктеу
Осы шақ
Болымды түрлері:
Жекеше: І-ші жақ
ІІ-ші жақ
ІІІ-ші жақ
жаз
жазамын
жазасың
жазады
жыла
жылаймын
жылайсың
жылайды
162
күрес
күресемін
күресесің
күреседі
жуын
жуынамын
жуынасың
жуынады
қаздыр
қаздырамын
қаздырасың
қаздырады
жатқыз
жатқызамын
жатқызасың
жатқызады
жегіл
жегілемін
жегілесің
жегіледі
атыстыр
атыстырамын
атыстарасың
атыстырады
шапқыла
шапқылаймын
шапқылайсың шапқылайды
алыңқыра алыңқыраймын алыңқырайсың алыңқырайды
Көпше:
жаз
жазамыз
жазасыңдар
жазады
жыла
жылаймыз
жылайсыңдар
жылайды
күрес
күресеміз
күресіңдер
күреседі
жуын
жуынамыз
жуынасыңдар
жуынады
қаздыр
қаздырамыз
қаздырасыңдар
қаздырады
жатқыз
жатқызамыз
жатқызыңдар
жатқызады
жегіл
жегілеміз
жегілесіңдер
жегіледі
атыстыр атыстырамыз атыстырасыңдар атыстырады
шапқыла шапқылаймыз шапқылайсыңдар шапқылайды
алыңқыра алыңқыраймыз алыңқырайсыңдар алыңқырайды
Болымсыз түрлері:
Жекеше:
жазба
жазбаймын
жазбайсың
жазбайды
жылама
жыламаймын
жыламайсың
жыламайды
күреспе
күреспеймін
күреспейсің
күреспейді
жуынба
жуынбаймын
жуынбайсың
жуынбайды
қаздырма қаздырмаймын
қаздырмайсың қаздырмайды
жатқызба жатқызбаймын
жатқызбайсың жатқызбайды
жегілме
жегілмеймін
жегілмейсің
жегілмейді
атыстырма атыстырмаймын атыстырмайсың атыстырмайды
шапқылама шапқыламаймын шапқыламайсың апқыламайды
алыңқырама алыңқырамаймын алыңқырамайсың алыңқырмайды
Көпше:
жазба
жазбаймыз
жазбайсыңдар
жазбайды
жылама
жыламаймыз
жыламайсыңдар
жыламайды
163
күреспе
күреспейміз
күреспейсіңдер
күреспейді
жуынба
жуынбаймыз
жуынбайсыңдар
жуынбайды
қаздырма қаздырмаймыз
қаздырбайсыңдар қаздырмайды
жатқызба жатқызбаймыз
жатқызбайсыңдар жатқызбайды
жегілме
жегілмейміз
жегілмейсіңдер
жегілмейді
атыстырма атыстырмаймыз атыстырмайсыңдар атыстырмайды
шапқылама шапқыламаймыз шапқыламайсыңдар шапқыламайды
алыңқырама алыңқырамаймыз алыңқырамайсыңдар алыңқырамайды
Дағдыландыру. Һәр етістен сөздер алып, осы үлгі ашық
райдың осы шағымен жіктету.
Өткен шақ
Болымды түрлері:
Жекеше:
І-ші жақ
2-ші жақ
3-ші жақ
жаз
жаздым
жаздың
жазды
жыла
жыладым
жыладың
жылады
күрес
күрестім
күрестің
күресті
жуын
жуындым
жуындың
жуынды
қаздыр
қаздырдым
қаздырдың
қаздырды
жатқыз
жатқыздым
жатқыздың
жатқызды
жегіл
жегілдім
жегілдің
жегілді
атыстыр
атыстырдым
атыстырдың
атыстырды
шапқыла
шапқыладым
шапқыладың шапқылады
алыңқыра
алыңқырадым алыңқырадың алыңқырады
Көпше:
жаз
жаздық
жаздыңдар
жазды
жыла
жыладық
жыладыңдар
жылады
күрес
күрестік
күрестіңдер
күресті
жуын
жуындық
жуындыңдар
жуынды
қаздыр
қаздырдық
қаздырдыңдар
қаздырды
жатқыз
жатқыздық
жатқыздыңдар
жатқызды
жегіл
жегілдік
жегілдіңдер
жегілді
атыстыр
атыстырдық
атыстырдыңдар атыстырды
164
шапқыла
шапқыладық
шапқыладыңдар шапқылады
алыңқыра алыңқырадық алыңқырадыңдар алыңқырады
Болымсыз түрлері:
Жекеше:
жазба жазбадым
жазбадың
жазбады
жылама
жыламадым
жыламадың
жыламады
күреспе
күреспедім
күреспедің
күреспеді
жуынба
жуынбадым
жуынбадың
жуынбады
қаздырма
қаздырмадым
қаздырмадың
қаздырмады
жатқызба
жатқызбадым
жатқызбадың
жатқызбады
жегілме
жегілмедім
жегілмедің
жегілмеді
атыстырма атыстырмадым атыстырмадың атыстырмады
шапқылама шапқыламадым шапқыламадың шапқыламады
алыңқырама алыңқырамадым алыңқырамадың алыңқырамады
Болымсыз түрлері:
Көпше:
жазба
жазбадық
жазбадыңдар
жазбады
жылама
жыламадық
жыламадыңдар
жыламады
күреспе
күреспедік
күреспедіңдер
күреспеді
жуынба
жуынбадық
жуынбадыңдар
жуынбады
қаздырма
қаздырмадық
қаздырмадыңдар қаздырмады
жатқызба
жатқызбадық
жатқызбадыңдар жатқызбады
жегілме
жегілмедік
жегілмедіңдер
жегілмеді
атыстырма атыстырмадық атыстырмадыңдар атыстырмады
шапқылама шапқыламадық шапқыламадыңдар шапқыламады
алыңқырама алыңқырамадық алыңқырамадыңдар алыңқырамады
Дағдыландыру. Һәр етістен һәр түрлі сөздер алып, осы үлгі
бойынша ашық райдың өткен шағымен жіктету.
165
Келер шақ
Болымды түрлері:
Жекеше:
І-ші жақ
ІІ-ші жақ
ІІІ-ші жақ
жаз
жазармын
жазарсың
жазар
жыла
жылармын
жыларсың
жылар
күрес
күресермін
күресерсің
күресер
жуын
жуынармын
жуынарсың
жуындар
қаздыр
қаздырармын
қаздырарсың
қаздырар
жатқыз
жатқызармын
жатқызарсың
жатқызар
жегіл
жегілермін
жегілерсің
жегілер
атыстыр
атыстырармын
атыстырарсың атыстырар
шапқыла
шапқылармын
шапқыларсың шапқылар
алыңқыра
алыңқырармын
алыңқырарсың алыңқырар
Көпше:
жаз
жазармын
жазарсың
жазар
жыла
жылармыз
жыларсыңдар
жылар
күрес
күресерміз
күресерсіңдер
күресер
жуын
жуынармыз
жуынарсыңдар
жуынар
қаздыр
қаздырармыз
қаздырарсыңдар
қаздырар
жатқыз
жатқызармыз
жатқызарсыңдар
жатқызар
жегіл
жегілерміз
жегілерсіңдер
жегілер
атыстыр
атыстырармыз атыстырарсыңдар атыстырар
шапқыла шапқылармыз шапқыларсыңдар шапқылар
алыңқыра алыңқырармыз алыңқырарсыңдар алыңқырар
Болымсыз түрлері:
Жекеше:
жазба
жазбаспын
жазбассың
жазбас
жылама
жыламаспын
жыламассың
жыламас
күреспе
күреспеспін
күреспессің
күреспес
жуынба
жуынбаспын
жуынбассың
жуынбас
қаздырма
каздырмаспын
қаздырмассың
қаздырмас
жатқызба
жатқызбаспын
жатқызбассың
жатқызбас
166
жегілме
жегілмеспін
жегілмессің
жегілмес
атыстырма атыстырмаспын
атыстырмассың атыстырмас
шапқылама шапқыламаспын шапқыламассың шапқыламас
алыңқырама алыңқырамаспын алыңқырамассың алыңқырамас
Достарыңызбен бөлісу: |