Біріккен ұлттар ұйымының есірткі және қылмыс жөніндегі басқармасы

38 

 

кідіртусіз  мұндай  тұлғаның  қауіпсіздігін 

қамтамасыз  ету  мәселелерін  лайықты 

түрде 

есепке 

ала 

отырып 

оны 

қабылдайды ...  

3. 

Қабылдаушы 

Қатысушы 

– 

мемлекеттің  өтініші  бойынша,  сұрау 

салынған Қатысушы – мемлекет, негізсіз 

не  қисынсыз  түрде  кідіртусіз,  адам 

саудасының  құрбанына  айналған  тұлға 

өзінің    азаматы  екенін  –  еместігін  не  ол 

қабылдаған 

Қатысушы 

– 

мемлекет 

территориясына кірген сәтке дейін 

өзінің 

аумағында 

тұрақты  түрде  тұруға  құқығы 

болған – болмағанын тексереді

.…» 

 

Заңсыз  елге  әкелінген  мигранттар 

жайлы  мәселені  қарастырғанда,  олар 

өздерінің 

заңсыз 

елге 

кіргені 

үшін 

қылмыстық 

қуғындауға 

ұшыратыла 

алмайтынын 

атай 

кету 

керек. 

Мигранттарды  заңсыз  елге  әкелуге  қарсы 

бағытталған  Хаттама  да  (5  –  бап) 

миграцияны  қылмыс  ретінде  қарастыр-

майды::  “Олардың 

бұл  Хаттаманың  6  – 

бабында  көрсетілген  іс  –  әрекеттердің 

нысанына 

айналғандығы 

жайтының 

салдарынан, 

бұл  Хаттама  мигранттарды 

39 

 

қылмыстық  қуғындау  үшін  қолданыл-

майды”.  

 

 

 

Адам саудасының құрбаны ретінде – 

қылмыстық  іс  қозғалды  ма,  құқық  бұзушы 

анықталды  ма,  ұсталды  ма,  сотқа  берілді 

ме  не  сотталды  ма,  бұған  тәуелсіз  –  

осындай  сауда  нысанына  айналған  кез 

келген

 

жеке тұлға таныла алады.  

Төменде  келтірілген  алты  критерий 

қанау  жағдайларын  сипаттайды,  әдетте 

екі  немесе  одан  да  көп  элементтердің 

құрамдастырымы 

орын 

алады. 

Бұл 

әрекеттердің  әрбірі,  ол  адамға  қарсы 

әдейі 

жасалған 

кезде 

қолданыстағы 

қылмыстық  заңнама  шеңберінде  қылмыс 

деп саналуы әбден мүмкін.  

1.Тәни  немесе  жыныстық  күштеу:  өз 

жыныстық қажеттіліктерін не қаржылық не 

басқа  да  пайда  алу  мақсатында  басқа 

тұлғаның 

(тұлғалардың) 

жыныстық 

қажеттіліктерін 

қанағаттандыру 

үшін  

адамның 

еркінен 

тыс 

оның 

тәни 

Адам саудасының құрбандарын 

анықтау критерийлері  

 

40 

 

қабілеттерін 

(мүмкіндіктерін) 

пайдала-

нады.  

2.  Жүріп  –  тұру  еркіндігін  шектеу: 

адам  саудасынан  қиянат  көрушілерді  – 

жиі  жайттарда,  олар  арқылы  бұлар 

құзыретті  органдардан  көмек  сұрауы 

мүмкін, 

төңірекгегілермен 

байланысты 

болдырмау үшін   –  ғимаратқа  қамайды 

немесе  олардың  жүріп  –  тұруы  өте  тар 

кеңістік  ішімен шектеледі.  Жүріп  –  тұруды 

шектеу 

бостандықты 

заңсыз 

айыру 

туралы  жалпы  құқық  заңын  бұзушылыққа 

пара  –  пар  болады  және  бір  адамның 

бостандығын  бөтен  бір  адамның  оны 

күзетуі  арқылы  кез  келген  шектеу  ретінде 

анықталады.    

3. Аса ауыр қарыздарға батыру адам 

борыш  не  қарызды  өтеудің  кепіліне 

айналған кезде орын алады. Адам ішінара 

не  тек  қана  –  өзі  оны  мойнына  алуға 

жұмыс  істеуге  тұрғанда  не  тасымал 

кезінде  алдау  арқылы  көндірілген  – 

борышын  қайтару  үшін  жұмыс  істейді. 

Көптеген  жайттарда  адамның  борышын 

қайтару  үшін  жұмыс  істейтін  ахуалы  іс 

жүзінде  таусылмайтын  түрде  жалғаса 

береді,  себебі  бір  жағынан,  олардың 

41 

 

жұмысы 

жұмыс 

беруші 

тарабынан 

лайықсыз  түрде  төмен  бағаланады,  және 

екінші  жағынан,  жұмыс  беруші  тамақ  пен 

баспананы 

беру 

бағасын 

тым 

жоғарылататыны  соншалықты,  құрбан  іс 

жүзінде  борышын  ешбір  уақытта  қайтара 

алмайды.  Аталған  бұзушылық  алдау 

арқылы  ақшалай  пайда  табу  деп  таныла 

алады.  

4.  Еңбек  ақы  бөлігін  ұстап  қалу  не 

төлеуден 

толық 

бас 

тарту: 

адам 

саудасынан  қиянат  көрушілер  өздерінің 

еңбек  ақы  алуын  күтіп  жұмыс  істеуін 

жалғастыра  беретін  ахуалға  түсірілген, 

дегенмен,  жұмыс  беруші  не  адамдарға 

атқарылған  жұмысы  үшін  ақша  төлеуге 

құлықсыз, немесе қандай да болмасын бір 

қисынды  себептерсіз  жұмыс  істеушінің 

еңбек  ақысынан  айтарлықтай  соманы 

ұстап қалмақ ниетте.  

5.  Төлқұжаттарды  және  жеке  басты 

куәландыратын құжаттарды алып алу:  

Жұмыс 

беруші 

– 

иммиграциямен 

байланысты  әлдебір  істерді  реттеу  үшін–

мыс 

– 

қызметкердің 

жеке 

басын 

куәландыратын  құжаттарды  алып  алады 

әрі егер құрбан жұмыс беруші үшін жұмыс 

42 

 

істеуден  бас  тартса,  оларды  қайтарудан 

бас  тартады.  Адамның  жеке  басын 

куәландыратын құжаттарды және 

төлқұжаттарды алып алу жұмыс берушінің 

пиғылына  қарай  ұрлық  деп  саналуы 

мүмкін  не  қылмысты  алдаудың  құрамдас 

бөлігі болып табылуы мүмкін. 

 

6.  Билік  орындарына  ұстап  беремін 

деп  қорқыту:  қорқытудың  бұл  түрі 

бопсалау  құралы  болып  табылады  және 

көбінесе мәртебесі реттелмеген еңбекші – 

мигранттарға қолданылады.

1

  

 

 

 

Адам 

саудасының 

құрбандарын 

ұқсастыру 

әдістері 

басты 

екі 

топқа 

бөлінеді – проактивті және реактивті.  

Адам 

саудасының 

құрбандарын 

проактивті 

ұқсастыру 

деп 

оның 

барысында  құқық  қорғау  орындарының 

қызметкерлері  немесе  тиісті  үкіметтік 

                                                

1

Адам  саудасы  мен  мәжбүрлендірілген  еңбекті  қанау.  Заң  шығару  және 

құқық қорғау органдарына арналған нұсқаулық. – ХЕҰ, Женева, 2006ж.  

 

 

Адам саудасының құрбандарын 

ұқсастыру тәсілдері  

 

43 

 

емес 

не 

халықаралық 

ұйымдардың 

өкілдері  адам  саудасының  құрбандары 

деп  болжанған  (долбарланған)  жандарды 

іздеу  жөнінде  белсенді  түрде  шаралар 

қолданатын 

құрбандарды 

анықтаудың 

тәсілдерін 

айтады. 

Бұл 

үшін 

адам 

саудасының  құрбандары  болуы  мүмкін 

немесе  олар  баруы  мүмкін  жерлерді, 

долбарланған  құрбандармен  байланысу 

әдістерін,  оларға  олардың  құқықтары 

туралы,  көмек  сұрауға  болатын  ұйымдар 

туралы  ақпарат  беру  тәртібін  сараптау 

керек.  

Адам 

саудасының 

құрбандарын 

реактивті 

ұқсастыру 

деп 

оның 

барысында 

құрбандардың 

өздері 

не 

олардың  туыс  –  туғандарының  көмек 

сұрауы,  не  басқа  мекемелерден  қайта 

бағыттау 

немесе 

басқа 

құқық 

бұзушылықтарды 

(мысалы, 

жезөкшелікпен 

байланысты) 

тергеу 

нәтижесінде 

құрбан 

ұқсастырылатын 

құрбандарды 

анықтаудың 

тәсілдерін 

айтады. 

Мысалы, 

адам 

саудасының 

құрбандары үшін ақпараттық – кеңес беру 

орталығын  ашып  қойып,  оған    қиянат 

44 

 

көрушілердің  көмек  сұрап  келуін  күтіп 

отыруға болады.   

Адам  саудасы  жайттарын  анықтау 

кезінде 

құрбан 

деп 

шамаланған 

жандармен  жұмыс  істеудің  белгіленген 

ерекшеліктері 

бар, 

оның 

барысында 

төменде 

көрсетілген 

құраушыларды 

есепке алу қажет.

2

 

 

Не істеу керек: 

  Шаралар  қолданыңыз  әрі  адам 

саудасының  орын  алғанына  айғақ 

болатын 

дәлелдерді 

 

елемей 

қоймаңыз.  

  Тұлға  жарақаттанған  ба  осыны 

тексеріңіз, 

медициналық 

көмекті 

қамтамасыз  етіңіз  және  емдеуді 

ұйымдастырыңыз. 

Мұны 

бірінші 

ретте істеу қажет.  

  Адам  саудасының  орын  алғанына 

айғақ 

болатын 

дәлелдерді 

пайдаланыңыз,  бұл    сізге  ахуалды  

қадағалауға  мүмкіндік  береді,  әрі 

куәлардан,  көзімен  көргендерден 

                                                

2

Адам саудасы жайттарына орай бірінші болып әрекет жасайтын құқық 

қорғау орындарының қызметкерлеріні пайдалануына арналған алғашқы 

жәрдем беру жөніндегі оқу құралы. – ЮНОДК, БҰҰ АСДИ 

45 

 

сұрастырыңыз.  

  Сіздерді  топтың  басқа  мүшелері 

байқай  алмауы  не  ести  алмауы 

шартымен,    адамдармен  жеке-жеке 

сөйлесіңіз. 

Саудагерлер 

немесе 

олармен  жұмыс  істейтін  адамдар 

қиянат  көрушілерді  қорқытып  қоюы 

мүмкін.  

  "Не",  "қайда",  "қашан"  және  "қалай" 

сөздерінен басталатын сауалдарды 

қойыңыз.  Мұндай  ашық  сауалдар 

жауап  беруді  ынталандырады  әрі 

пайдалы ақпарат алуға көмектеседі.  

  Адамдардың  өз  өмір  –  тарихын 

айтып беруіне мүмкіндік беріңіз.  

  Адамдардың  қайда  екенін  белгілеп 

қойыңыз,  себебі  мұндай  ақпарат  – 

құрбандарды 

тасымалдау 

барысында да, қанау барысында да 

–  кімнің  бақылауды  іс  жүзіне 

асыратынын анықтау үшін маңызды 

болуы мүмкін.  

  Өз 

бақылауларыңызды 

тіркеңіз, 

мысалы,  оларды  қойын  дәптеріңіз 

ішіне жазыңыз.   

  Сізге  айтқан  сөздің  бәрін  жазып 

46 

 

алыңыз.  Көбінесе  неғұрлым  дәл 

болуға  тиісті  мәтінді  жазыңыз,  ол 

сізге істің егжей – тегжейін анықтап, 

тиісті 

тұлғалардың 

рөлдерін 

анықтауға көмектеседі.  

  Барлық  айғақтарды  қарастырыңыз. 

Бір  айғақты  екінші  бір  айғақпен 

салыстыру, 

сіз 

адам 

саудасы 

жайтымен  бетпе  –  бет  кездесіп 

тұрсыз 

ба, 

жоқ 

па 

осыны 

айқындауға көмектеседі.  

  Мигранттарды  заңсыз  елге  әкелу 

факті  іс  жүзінде  адам  саудасы 

болып 

табылуы 

мүмкін 

екенін 

ұмытпаңыз.   

  Егер  бұл  мүмкін  болса,  құрбан  деп 

болжалданған    әйел  адамдармен 

әйел 

– 

қызметкерлердің 

әңгімелесуін 

қамтамасыз 

етуге 

тырысыңыз. 

Өздерімен 

әйел 

қызметкер 

не 

ер 

қызметкер 

әңгімелесуін 

қалай 

ма, 

осыны 

қиянат көрушілерден сұрап алыңыз.  

 

 

 

 

47 

 

 

Не істемеу керек: 

  Қиянат  көрушілерден  олардың  басы 

саудаға 

түсті 

ме, 

осы 

туралы 

сұрамаңыз. Басы саудаланған адамдар 

бұл  сауалды  түсінбеуі  әбден  мүмкін. 

Егер  олар  мұны  түсінсе,  онда  ол 

оларды қорқытып жіберуі мүмкін.  

  "Неге" 

сөзінен 

басталатын 

сауалдарды 

қоймаңыз. 

Ондай 

сауалдар кінәлауды білдіреді және 

адамдардың 

емін 

– 

еркін 

әңгімелесуден  бой  тартуларына 

себеп 

болуы 

мүмкін. 

Басқа 

сауалдарды, әсіресе – тек "иә" не " 

жоқ"  емес  –    толық  жауап  беруді 

талап 

ететін 

сауалдарды 

пайдаланыңыз.  

  Егер 

тіпті 

қиянат 

көрушінің 

әңгімесіне  күдік  келтірсеңіз  де, 

мұны  білдірмеңіз.  Оның  әңгімесі 

рас  па,  не  өтірік  пе,  оны  бұдан 

арғы тергеу көрсетеді.  

  Ерікті 

аудармашыларды 

пайдаланбаңыз.  Аударып  беруге 

даярлықтарын  білдіретін  адамдар 

48 

 

адам 

саудагерлерімен 

байланысты  болуы  мүмкін.  Егер 

өзіңізде таңдау мүмкіндігі болмаса, 

оларды 

бұл 

нақты 

өмірде 

қаншалықты  қажет  болса,  тек  сол 

ауқымда 

ғана 

пайдаланыңыз. 

Бірінші  мүмкіндік  туған  сәттен  –  ақ 

аударманы 

тәуелсіз 

тұлға 

көмегімен тексеріңіз.  

  "Олардың бәрі осындай", "кінә – ол 

ер  не  ол  әйелдің  өзінде"  деген 

тәрізді 

адам 

саудасының 

құрбандарына 

қатысты 

таптаурындардан бас тартыңыз.  

  Тек  шетелдіктерді  іздестірмеңіз. 

Адамдар  өз  елдерінде  жүріп  те 

сауда  затына  айналып  кетулері 

мүмкін.  

  Жыныстық 

қызмет 

көрсету 

саласында 

жұмыс 

істейтін 

адамдар,  мұны  әрқашан  ерікті 

түрде  істейді  немесе  бұл  салада 

жұмыс  істеуге  келісімін  берген 

адамдар 

қаналмайды 

деп 

санамаңыз. 

  Қанау  деп  тек  ақысы  төленбейтін 

еріксіз еңбекті ғана санамаңыз.   

 

49 

 

Адам 

саудасының 

құрбандарының 

заманауи  ұқсастырылуы  бұл  құбылыстың 

қең  таралуына    қарсы  әрекет  етудің  іс-

шарасы 

болып 

табылады. 

Адам 

саудасының  құрбандарын  анықтау  қиянат 

көрушілердің құқықтарын қорғау үшін ғана 

емес,  ол  бүкіл  қоғамның  мүдделерін 

қорғау үшін қажет. 

 

 

 

Адам 

саудасының 

құрбандарын 

ұқсастыра  алатын  –  әсіресе  олар,  егер, 

тиісті  даярлықтан  өткізілсе  әрі  егер  қайта 

бағыттау жүйесі бар болса – тұлғалар мен 

мекемелердің  шеңбері  айтарлықтай  кең. 

Оларға  келесілер  жатады:  құқық  қорғау 

органдары  мен  мемлекеттік  құрылымдар, 

ҮЕҰ,  денсаулық  сақтау  ұйымдарының 

қызметкерлері, 

еңбек 

инспекциялары, 

елшіліктер 

қызметкерлері 

мен 

басқа 

ұйымдар.  

Іс 

жүзінде 

адам 

саудасының 

құрбандарын 

анықтау 

көбінесе 

полиция 

не 

адам 

саудасының 

Адам саудасының құрбандарын кім 

анықтай алады? 

 

50 

 

құрбандарына  көмектесумен  айналы-

сатын арнайы ҮЕҰ  тарабынан іс жүзіне 

асырылады.  Бұл  құрбандардың  соңғы 

жеткізілу  елі,  транзиті  елі  не  туған 

елінде  орын алуы мүмкін.    

Қиянат  көрушілерді  анықтау  тәсілдері 

әр  түрлі  болуы  мүмкін.  Қиянат  көрушілер 

не  олардың  туған  –  туыстарының  өздері 

полициядан немесе арнайы ҮЕҰ – лардан 

көмек  сұрауы  мүмкін.  Алайда,  бұл  үшін 

олар 

аталған 

құрылымдарға 

сенуі, 

өздерінің  құқықтарын  білуі  әрі  кімнен 

көмек сұрап бару керек екенінен хабардар 

болуы  керек.  Яғни,  адам  саудасынан 

қиянат  көруші  адамға  не  істеу  керек  осы 

туралы 

тұрақты 

түрде 

қатер 

тобы 

құлақтандырылып отыруы тиіс.     

 

 

 

Жыл  сайын  әлемде  мыңдаған  адам 

адам 

саудасының 

құрбандарына 

айналады. 

Қиянат 

көрушілердің 

дәл 

санын  анықтау  мүмкін  емес,  себебі 

жайттардың  көбірек  бөлігі  анықталмай 

Адам саудасының құрбандарын 

анықтаудағы қиыншылықтар   

 

51 

 

қалады. 

Қиянат 

көрушілер 

көбінесе 

өздерінің  бастан  өткергенін  жария  етуді 

қаламайды. 

Жиі 

жайттарда 

адам 

саудасының  құрбаны  –  оның  өзіне  ғана 

емес,  отбасы  мүшелеріне  де  қарсы 

бағытталуы  мүмкін  –  құл  саудагерінің  кек 

алуынан  қорқады.  Жыныстық  қанауға 

ұшыраған 

адамдар 

аталған 

деректің 

жария  боп  кетуінен  қауіптенеді.  Көптеген 

қиянат  көрушілер әділет  салтанат құрады 

деп 

үміттенбейді 

және 

мемлекеттік 

құрылымдардан 

көмек 

сұрауды 

мағынасыз, бос нәрсе деп санайды.  

Шетел  мемлекетінің  территориясында 

жүрген  қиянат  көрушілер,  көбінесе,  бұл 

елдің 

шетел 

азаматтарының 

елде 

тұруының    белгіленген  тәртібіне  қатысты  

заңнамасын  –  өздері  оған    жұмыс  алу 

үшін  барған    –  бұзу  жауапкершілігінен 

қорқады.  Сонымен  қатар,  олар  ресми 

құрылымдардың 

өкілдеріне 

сенбейді, 

өздерінің  құқықтарын  және  қажетті  көмек 

алу 

мүмкіндігін 

 

білмейді. 

Едәуір 

жайттарда 

психологиялық 

жарақаты 

қиянат  көрушілерге  болған    оқиғаны 

өздерінің нақты бағалауына және дұрыс іс 

52 

 

–  әрекет  жасауына  мүмкіншілік  бермейді 

және т.б.  

 

Бұл оларды тек реттелмеген мәртебесі 

бар  мигранттар  деп  санауға  апарады. 

Оларға 

құрбандар 

емес, 

заңды 

бұзушылар  ретінде  қарым  –  қатынас 

жасалады  да  оларға  қатысты  тиісті 

шаралар  – әкімшілік қамау, айыппұл салу 

мен күштеп елден кетіру –  қолданылады.  

Оның    үстіне,    қанау  кезінде  көрген 

қиналысы  мен  алған  жарақатына  құқық 

қорғау  орындары  тарабынан  болатын 

түсінбеу 

қосылуы 

мүмкін. 

Мұндай 

жайттарда 

қиянат 

көрушілер 

қажет 

көмекке  және  қолдауға  ие  бола  алмаған 

күйде  қалады,  оларға  өз  бетінше  әдеттегі 

қалыпты өмірге оралу қиынға түседі.  Егер 

оларға  қанаушының  шеңгелінен  құтылып 

кетудіің  сәті  түссе  де,  олар  өздері 

қамалған  ахуалдың  тығырығынан  құтыла 

алмауы 

себебінен 

 

кейде 

құл 

сатушылардың  торына  қайтадан  келіп 

түсіп жатады  

Сөйтіп, адам саудасының болжалған 

құрбандарын  дәл  әрі    мұқият  анықтау, 

ең  алдымен,  олардың  тәни  қауіпсіздігін 

қамтамасыз  ету  мен  құқықтарын  қорғау, 

53 

 

әрі  олардың  өздері  үшін  қарастырылған 

құқықтық  әрі  әлеуметтік  кепілдіктерге  қол 

жеткізуіне  кепілдік  беру үшін  қажет.  Адам 

саудасының  құрбандарын  дұрыс  түрде 

ұқсастыру адам саудасымен байланысты, 

сонымен  қатар  оларға  жапсарлас  болып 

табылатын 

қылмыстардың 

ашылуын 

арттыруы мүмкін.    

 

  

Алайда, 

адам 

саудасының 

құрбандарын  анықтау  қоғам  үшін  де 

маңызды 

саналады. 

Егер 

қиянат 

көрушілер  куәлік  бермесе,  онда  –  тірі 

тауарды  сатудан  пайда  тапқан  –  қылмыс 

істеушілер  жаңа  қылмыстар  істейді  де, 

адам 

саудасының 

жаңа 

құрбандары 

пайда болады.   

 

 

 

Адам  саудасының  құрбанының  жүріс  – 

тұрысы мынаны қамтуы мүмкін: 

  Құқық  қорғау  органдарының  өкілдеріне 

қатысты  өшпенділік  және  олармен 

ынтымақтасудан 

бас 

тарту, 

бұл, 

әдетте, саудагер тарабынан кек алудан 

қорқудың себебінен болады;   

Адам саудасының құрбандарының 

жүріс – тұрысы  

54 

 

  Есінен 

айырылу 

(мәңгіру), 

қатты 

ұмытшаңдану, 

қарама-қайшылықтар, 

бұл  

Келесілерге апарады:  

- 

әр 

түрлі 

кезеңдерде 

куәгерлік 

түсініктемелерін әрқалай өзгерту; 

- 

егжей-тегжейді 

есіне 

түсіруге 

қабілетсіздік; 

-  өміріне  неғұрлым  күшті  қатер 

төндірген оқиғаларды жадынан өшіру 

(мысалы, диссоциациялар); 

  себепсіз 

болып 

көрінетін 

эмоциональдық әсіре сезім толқулары; 

жүктеу/скачать 0,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: