Дәріс тақырыбы: Тіл білімі және оның зерттеу нысаны (объектісі)
жүктеу/скачать 205,02 Kb.
|
лекция ТБК 1 семестр
- Бұл бет үшін навигация:
- 5. Рай категориясы.
| 4. Шақ категориясы. Бұл - етістіктерге тән категория. Өйткені іс-әрекет уақытпен тығыз байланысты. Осы шақ - сөйлеу кезімен сәйкес келетін іс-әрекетті білдірсе, ал келер шақ - сөйлеу кезінен соң, яғни келешекте болуға тиісті іс-әрекетті білдіреді. Мыс: кел+ді, кел+ген өткен шақ); кел+е жатыр, кел+іп тұр (осы шақ); кел+е+ді, кел+мек (келер шақ), т.б.
Бір шақтың бірнеше түрі (формасы) болуы мүмкін. Мысалы, қазақ тілінде оқы+ды+м, оқы+ған+мын дегендердегі -ды, -ған аффикстерінің екеуі де өткен шақты білдіреді. Бірақ олардың мағыналары бірдей емес: алдыңғысы - жедел өткен шақты, соңғысы бұрынғы өткен шақты білдіреді. Ағылшын, француз, неміс тілдерінде де өткен шақтың бірнеше түрлері бар. 5. Рай категориясы. Бұл да етістіктерге тән. Ол іс-әрекеттің іске асу мүмкіндігіне сөйлеушінің қалай қарайтындығын білдіреді. Мысалы: оқы, оқыса, оқыса игі еді, оқығысы келеді деген формалар әлі іске аспаған, бірақ іске асуы мүмкін әрекетті немесе қалау тілек, болжам мағынасыңдағы іс-әрекетті білдіреді. Ал оқыдым, оқығанмын, оқимын дегендер ақиқат іс-әрекетті білдіреді. Тіл-тілде райдың түрлері мен саны әр басқа. Орыс тілінде райдың үш түрі болса, қазақ тілінде бұйрық рай, қалау рай, шартты рай, ашық рай деген төрт түрі бар. Етістіктің 2-жақ бұйрық рай түрі рай категориясының негізі болып саналады, басқа райлар осы рай формасынан жасалынады. Бұйрық рай, шартты рай іс-әрекеттің шартын білдіреді; қалау райы сөйлеушінің іс-әрекетке тілегін, ниетін білдіреді. Ал ашық рай үш жақта, үш шақта айтыла береді. 6. Етіс категориясы - етістікке тән. Ол іс-әрекеттің объектіге немесе субъектіге бағытталғандығын білдіреді. Мысалы: Оқушы киінді. Киінді - өздік етіс; іс-әрекет өз субъектісіне бағытталған. Жер жыртылды. Мұңдағы жыртылды — ырықсыз етіс; іс-әрекет объектіге бағытталған, бірақ іс иесі көрсетілмеген. Яғни мұнда кімнің істегендігі айтылмай, ненің істелгендігі айтылған. Ортақ етіс формасы іс-әрекет субъектісінің кемінде екеу екендігін білдіреді. Мысалы: хат жазысты. Өзгелік етіс іс-әрекет субъектісіне басқа бір субъектінің қатысы бар екендігін білдіреді. Мысалы: жолдасым жаздырды. Өзгелік етіс роман, герман, славян тілдерінде ұшыраспайды. Ол түркі, моңғол тілдеріне ғана тән. Сонымен, грамматикалық категория деп - біртектес грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық формалардың жиынтығын айтады екенбіз. Грамматикалық категориялар: көптік, септік, родтық, жақ, шақ, рай, етіс, вид категориялары. жүктеу/скачать 205,02 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|