Дәріс тезистері Дәріс Синтаксис ілімінің зерттелуі, оқыту мәселелері
жүктеу/скачать 218,21 Kb.
|
дәрістер
| Баяндауыш. Сөйлемде жiктелiп келiп, бастауыштың қимылын, iс- әрекетiн, кiм екенiн бiлдiрiп, онымен жақ жағынан, кейде жекеше, көпше, (1-2 жақта) түрде қиыса байланысып қолданылатын тұрлаулы мүшенi баяндауыш дейдi. Не iстедi? қайттi? деген сұрақтарға жауап бередi. Яғни предикативтiк iс-әрекеттi, сапаны бiлдiретiн сөйлем мүшесiн баяндауыш деймiз. Грамматикалық формасы жағынан бастауышқа бағынышты. Баяндауыш сөйлемдi қалыптастыратын предикативтi форма болып табылады. Баяндауштың грамматикалық белгiлерi: а) баяндауыш бастауышқа қатысып, сол мүше бiлдiрiп тұрған субъектiге тән предикативтiк iстi, сапаны айтады. Мысалы, Кiсi кеше келген –кеше келген кiсi осында. Бiрiншi сөйлемде баяндауыш келген, екiншi сөйлемде – осында. ә) Баяндауыш мүшеге тән грамматикалық формалар бар. Олар –шақтық, жақтық, модальдық форма. Бұлар сөзге баяндауыштық форма бередi. Б) –дiкi, -нiкi жалғауларын жалғап иелiк форма алған сөздер негiзiнен баяндауыш қызметiнде жұмсалады. Мысалы, Кезек сенiкi. Баяндауыштар мағынасына қарай шақ мағыналы баяндауыштар, iс-әрекеттiң қарқынын бiлдiретiн баяндауыштар, iс- әрекеттiң, қимылдың қалпын бiлдiретiн баяндауыштар, iс-әрекет, қимылды бiлдiретiн мақсат, тiлек, қалау мәндi баяндауыштар, модаль баяндауыштар болып топтастырылады. Баяндауыштың грамматикалық тұлғасы – жiктiк жалғау. Жiктiк жалғау – әрi баяндауыш тұлғасы, әрi бастауыш пен баяндауышты өзара байланыстыратын синтаксистiк амал ретiнде жұмсалады. Олар тек етiстiкке ғана емес, баяндауыш қызметiндегi I, II жақтық есiмдерге де жалғанады. Мысалы, Мен қырықтамын, Бәрiмiз колхозданбыз.
Сөз табының бәрi баяндауыш бола алады. Негiзiнен баяндауыш болатын сөздердi жiктегенде, олар басты- басты мынандай екi салаға бөлiнедi: 1. Етiстiк баяндауыштар 2. Есiм баяндауыштар. Етiстiк баяндауыштар да, есiм баяндауыштар да дара және күрделi болып бөлiнедi. Екi түрi аралас айтылған баяндауыштар құрама болуы мүмкiн. Құрама баяндауыштың негiзгi сөзi көбiнесе есiм сөз болады. Етiстiк баяндауыштар. Етiстiктiң сөйлемдегi негiзгi қызметi – баяндауыш болу. Етiстiк баяндауыштардың өзiне тән мағыналық, грамматикалық ерекшелiктерi болады. Салт, сабақты етiстіктер, болымды, болымсыз етiстiктер баяндауыш болады. Сондай-ақ етiстiктердiң рай, шақ, етiс тұлғаларының барлығы да баяндауыш болады. Көсемше тұлғалы етiстiктер дара күйiнде құрмалас сөйлемдердiң баяндауыштары болып келе бередi. Бiрақ кейбiр өлеңдерде болмаса, жай сөйлемнiң тиянақты баяндауышы бола алмайды. Есiмшелердiң баяндауыш қызметiнде жұмсалуы басқа есiмдер сияқты: I, II жақта жiктiк жалғауында айтылып, III жақта нөлдiк тұлғада тұрады. Есiм баяндауыштар. Есiм сөздердiң қайсысы болса да баяндауыш қызметiнде жұмсала алады. Қазақ тiлiнде зат есiмдердi, сол сияқты басқа есiмдердi, түбiр күйiнде баяндауыш қызметiнде қолдану үшiн бастауыш пен баяндауыш олардың мүшелiк қызметiн айқындайтын дауыс ырғағы арқылы байланысып орын тәртiбiмен байланысса болғаны. Бұл есiмдердiң III жақта тұрып баяндауыш болуының алғы шарттары. Ал I, II жақтық есiмдерден болған баяндауыштарға тиiстi жiктiк жалғаулар жалғанады.Ондайда есiмдердi баяндауыш етуге дауыс ырғағының көмекшiлiк қатысы болмайды және бастауыш пен баяндауыштың қатар тұруы шарт емес. Есiмдерден болған баяндауыштар кiм? Не екенiн? қанша? қандай? екенiн бiлдiредi. Соны ескерген зерттеушiлерiмiз есiм баяндауыштардың негiзгi мазмұнын атрибуттық- предикат деп таниды. Септiк жалғаулы сөздер де баяндауыш бола алады. Жатыс жалғауында тұрған баяндауыш барыс, шығыс жалғауларынан гөрi жиi ұшырайды. Жатыс жалғауындағы баяндауыш қай сөзден болғанына қарай бастауыштың мекенiн, қалыпты күйiн, мекенiн бiлдiредi. Тәуелдеулi сөздер баяндауыш қызметiнде бiр өзi тұрады немесе бастауышты өзiне меншiктеп тұрады. Мысалы, Райхан – қарындасым. Ал бастауыш та, баяндауыш та тәуелдеулi сөздер болса, оларда мағыналық қатынас болмайды. Есiмдерден болған күрделi баяндауыштар 1.Түйдектi тiркес қалпында жұмсалады.2. Күрделi атаулар мен күрделi жалқы есiмдер 3. Изафеттiк тiркестегi есiмдер тобы. Құрама баяндауыштар. Есiм мен көмекшi етiстiктен құралған күрделi баяндауышты құрама баяндауыш деймiз. Құрама баяндауыштың негiзгi сөзi зат есiм, сын есiм, сан есiм, есiмдiк, елiктеуiш сөздер болады да оларға көмекшi етiстiктер (едi, екен, емес, ет, бол, қыл, көр) қатысты болады. Соңғылар сөйлемдi тиянақты етiп, баяндауыштардың мазмұнын түрлендiрiп, баяндауышты бастауышпен қиыстырып тұрады. Модаль баяндауыштар.Модальдық категорияға жатқызылатын формалар мына мазмұнда баяндауыш болады: 1. Iс- әрекеттi болжау сипатында атауды бiлдiретiн формалар; бұлар iс-әрекеттi, сапаны реалдық сипатта атайтын формаларға қарсы қойылып, оппозицияда жұмсалады.: алды – алған сияқты; кiшi – кiшi болу керек; 2. Iс-әрекеттiң предикативтiк сапаның субъектiге танылу сипатын бiлдiретiн формалар, бұлар да осы семантикалық грамматикалық сипаты жоқ формаларға қарсы қойылып жұмсалады: алды, алған- алған екен, алыпты 3. Iс -әрекеттi жасанды сипаттап атайтын формалар; алыпты –мыс; 5. Пiкiрдi авторын таныта отырып бiлдiретiн формалар. Жай сөйлемдi жайылмаға айналдырып, айтылатын ойды толықтыру мақсатында жұмсалатын заттық ұғымы бар сөздердiң мүшелiк қызметi толықтауыш болады. Толықтауыш. Сөйлемде атау мен iлiктен басқа септiктердiң бiрiнде тұрып, бiр мүшенi заттық мағына жағынан толықтырып тұратын тұрлаусыз мүшенi толықтауыш дейдi.Толықтауыштың сұрақтары: кiмдi? ненi? кiмге? неге? ?кiмде? неде? кiмнен? неден? кiммен? немен? кiм туралы? не туралы? кiм /не/ жөнiнде? Кiм/ не/ жайында? Толықтауыш сөйлем iшiндегi педикат сөзбен барыс, табыс, кейде жатыс, шығыс, көмектес септiк жалғауларының қызметi арқылы байланысып, етiстiкпен және кейбiр есiмдермен объектiлiк қатынаста жұмсалады. Толықтауыш сөйлемдегi қимыл процесiнiң объектiсi болатын мүше. Толықтауыш мағынасына, синтаксистiк қызметiне, тұлғасына қарай екi топқа бөлiнедi. 1. Тура толықтауыш 2. Жанама толықтауыш. Тура толықтауыштың грамматикалық тұлғасы – табыс септiгi. Жанама толықтауыштың грамматикалық тұлғасы барыс, шығыс, көмектес және жатыс септiгi. Тура толықтауыш. Мағыналық жағынан етiстiктiң сабақты түрiнен болған iс-әрекетке тiкелей байланысты болып, сонымен ғана бiр тiркес құрайтын заттық-обьектiлiк қатынастағы толықтауыш түрiн тура толықтауыш деп атайды. Яғни тура толықтауыш өзi жетектелетiн сөзге мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан да тәуелдi болады. Тура толықтауыш табыс септiгiнiң сұрағына жауап бередi. Тура толықтауыш өзi меңгеретiн етiстiктен алшақ тұрып, арасына сөз салып байланысса, үнемi жалғаулы болып келедi. Ал тура толықтауыш сабақты етiстiкпен iргелес келгенде бiрде жалғаулы бiрде жалғаусыз жұмсалады. Жанама толықтауыш.Өзiн меңгеретiн сөздермен атау, iлiк, табыс септiгiнен басқа септiктер арқылы байланысып, сөйлемдi мағыналық, мазмұндық жағынан қосымша, жанамалай толықтырып тұратын толықтауыш түрiн жанама толықтауыш деп атайды. жүктеу/скачать 218,21 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|