Диссертация Отандық ғылыми кеңесші: филология
жүктеу/скачать 219,8 Kb.
|
Диссертационная работа Косыбаева М.М.
| «Анасын көріп қызын ал» деген қағиданы қатаң ұстанған қазақ халқында өз ұлының болашақ қалыңдығын ерте ойластырып, қыз айттыру дəстүрі болғандығын білеміз. «Бай бастас, батыр білектес, би құлақтас» деп, əр əке өзінің шама-шарқына қарай, мүмкіндігінше өзіне теңдес адамды таңдаған. Бұл дəстүрдің түркі халықтарына ортақ жəне ертеден келе жатқанын жəдігер тіліндегі Olar ikki kız koluŋdı «Олар екеуі қыз қаласты», Olar bir birge kız berišdi
«Олар біріне бірі қыз берісті» деген мысалдардан байқаймыз [10, T.2, 148, 121 б.]. Күйеу мен қалыңдық, құдалар арасында түсінушілік, татулық қатынас өрби түскен жағдайда екі жақ тойдың қамына кірісетіні белгілі. Қыз əкесінің негізгі дайындығы баласына беретін жасауы мен қыздың киім-кешегі, құдаларға беретін жолы мен киттерінің айналысында болады. Келін болып түсетін қыздың əзірленген үй жихазы, жасауы, мал-мүлкі ескерткіш тілінде sep деп беріліп [10, T.1, 377 б.], Ol anıŋ kızın septürdi «Ол оның қызын жасаулатып ұзатуды бұйырды» деп көрсетілген [10, T.2, 255 б.]. Э.В.Севортян sep лексемасынан туындаған түркі тілдеріндегі sepin- «обзавестись большим количеством одежд, нарядов», sepinmek «собрать приданое», septür- «велеть готовить приданое», septürmek «давать приданое; посылать с приданым в дом жениха» деген етістіктердің туындағанын сөз етіп, қазіргі түркімен, құмық тілдерінде «приданое», қырғыз, ұйғыр, алтай тілдерінде «одежда, украшение, утварь, но не скот» мағыналарында қолданылатын айтады [174, 256 б.]. Ал көбінесе тойда əзірленетін, күйеу мен келіннің жақын туыстарына сый-сияпат етіп кигізетін киім-кешек яғни киіт, kedzüt лексемасы арқылы көрініс тауып, Kedzüt berdi «Киіт берді» деген мысал келтірілген [10, T.1, 414 б.]. Көне түркі сөздігінде аталмыш лексема «халат, одежда, преподносимая в качестве приданого или дара» деп көрсетілген [159, 294 б.]. Киіт кигізу алғаш құдалардың арқасына шапан жабуға байланысты қалыптасқан салт болса керек. Ертеден осы рəсімге байланысты ел аузында «Құдалық белгісі – киіт, қоныс белгісі – бейіт» деген сөз қалған. Оған қоса сөздіктен жақын-жұрағатқа киім- кешек, мал-дүние беріп, қарасу, жəрдем көрсету мағынасындағы yüvüš лексемасын кездестіруге болады. Бұл көбінесе келіннің той жабдығына, той тартуына да қатысты айтылған. Мəселен, орта ғасыр түркілері келінді ұзатып шығарып салғанда, жақындары өздеріне атаған сый-тартуларды қошеметтеп келінге беріп, Yüfüšlüg kelin küzegu yavaš bulur «Сый-сияпатты келіннің күйеуі жуас болар» деп ой түйген [10, T.3, 20 б.]. Ал ер адамның əйелінің туыстарына қатыстылығын білдіретін жалпытүркілік күйеу ұғымы кüzegü лексемасы арқылы көрініс тапқан [10, T.3, 228 б.]. Қазақтың тұрмыс салтында күйеудің күшік күйеу, мырза күйеу деген категориялары болған. Күшік күйеу бастапқыда күш күйеу деген сөзден шыққан. Бұл қайын атасына қалың мал төлемей, қызмет көрсету арқылы қалың малын өтеуге байланысты туындаған. Сондықтан да қайын атасының қолында жүрген күйеуді күш күйеу атаса, ал қолы ашық, жомарт күйеуді мырза күйеу деп атаған. Күшік күйеуді қазақ «қайындағы күйеуден – қарғылаған тазы артық», «жаман күйеу қайынсақ» деп келемеждесе, мырза күйеуге құрмет көрсеткен. Қазіргі тіліміздегі қалыңдықтың туған-туыстары құда деп аталатындай ескерткіш тілінде tüŋür лексемасы əйелдің жақындары мағынасында қолданылған [10, T.1, 487 б.]. Қазіргі Түркия түрк тілінде dünür лексемасы «Диуани лұғат-ит-түріктегі» tüŋür сөзінің мағынасын сақтап қалған. Қазақ халқында құдалар əрқашан үлкен құрметке ие. Халық «Құданы құдай, досты періште қосады», «Құда мың жылдық» дейді. Мұның себебі құдалардың өздері өмірден кетсе де, оның құдалық аты руластар арасында көп жылдар ұмытылмайды. Кейде ежелгі құдалар бұрынғы құдалық сыйластықты жалғастыру үшін тағы да құда түсіп, қыз алып, қыз берісіп сүйек жаңғыртып отырған. Бас қосқан екі жастың некелесу тойы жəдігерде tügün лексемасымен көрініс тапқан [ 10, I, 460 б.]. Дж. Клосон оғыз тілдеріндегі düğün/düyün яғни той мағынасындағы лексемалардың ескі нұсқасы түбірі tüg- етістігінен келетін tügün «a knot» (узел) сөзі екенін айтады [68, 484 б.]. Сол ғасырда жазылған «Құтты білікте» tügün лексемасы үшін «той» мағынасымен қатар «түйін» мағынасы да кездескенін көруге болады. Жəдігерде: Bilig birdi yalŋuk bedüdi bu kün, ukuš birdi ötrü yazıldı tügün «Білік берді - адам бүгін жетілді, ақыл берді – талай түйін шешілді» [195, 31 б; 196, 235 б.] деп берілген. Қазіргі қазақ тіліндегі «той» сөзі XI ғасырда халық көп жиналатын салтанатты, қуанышты мереке мағынасында кездеспейді. Тек Ж. Баласағұнның Құтты білігінде «халық, қауым» мағынасы бар. М.Қашқари, шігіл тілінде келін мен күйеу қосылатын түні бастарына шашу шашатын жиын той орны mendiri деп көрсетеді [10, T.1, 550 б.]. Ал тойда қойылатын сияпат, қонақасын küden лексемасымен жеткізеді [10, T.1, 464 б.]. Көне түркі сөздігінде 1) «гость»; 2) «угощение, свадебный пир» мағыналары берілген [159, 323 б.]. Ескерткіште ойын думанға толы салтанатты той кешінде келін қасында қызмет көрсететін қызметші əйел eget ал жігітке жəрдемші болатын жігіт жолдас sagdıč лексемалары арқылы берілген [10, T.1, 514, 80 б.]. Дəстүрлі қазақ қоғамында қуаныш кезінде əйелдер арасында үлестірілетін жəне солар атқаратын ежелгі ғұрыптардың бірі жыртыс тарату болған. Негізінен, келін түскенде оның сандығына арнаулы мата салынып, «сандық ашар» жоралғысы кезінде сол тойға қатысқан əйелдердің бəріне жыртылып таратылған. Мұндай дəстүрдің XI ғасырда да болғанын көруге болады. Cөздікте үлкендердің, ұлықтардың сияпатына келгендерге таратуға берілетін асыл, жібек кездеме bıčıš лексемасы арқылы берілген [10, T.1, 423 б.]. Көне түркі сөздігінде bič- етістігі «отрезать» деп көрсетіліп, bıčıš «отрез шелковой материи для подарка» деп берілген [159, 105 б.]. Қазіргі қазақ тіліндегі -ыс, -іс ортақ етіс жұрнақтары ескерткіш тілінде -ıs -iš түрінде čal-ıš «күрес» етістіктен етістік тудырушы қызметін атқарғандығын көруге болады [10, T.1, 61 б.]. XI ғасырда жаңа түскен келіннің жүзін жасыру үшін бүркенетін жаулығы didek деп берілген [10, T.1, 468 б.]. Бұл лексеманы Дж. Клосон түрік тіліне парсы тілінен енген кірме сөз деп қарастырып, тек М. Қашқари жəдігерінде берілген мысалды келтіреді [68, 455 б.]. Бұдан бөлек келіннің отыратын асыл жібектен тігілген шымылдығы münderü лексемасы арқылы көрініс тапқан [10, T.1, 588 б.]. Ар тазалығы отбасы берiктiгiне де себепкер болған. Халқымызда отбасында айрылысу, баланы тiрi жетiм ету дегеннiң болмауына да осы ар тазалығы үлкен əсер еткен. Қазақ халқы неке тазалығына, қалыңдықтың арын сақтап, қыздың қасиетiн жоғары ұстауына өте зор мəн берген. «Қызға қырық үйден тыйым, мың сан үйден сын» деп, ата-бабаларымыз қыздың абыройын бүкiл ауыл-аймақ болып қорғаған. Соған байланысты неке түніне үлкен көңіл бөліп, жұптық, некелік өмірдің ұмытылмас сəттерінің бірі деп білген. Мұндай дəстүрді М.Қашқари еңбегінен де байқауға болады. Неке түні келінге қымбат асыл тастармен безендірілген тəж кигізілетін болған. Сөздікте аталмыш тəж didim деп беріліп [10, T.1, 456 б.], оны Дж. Клосон «короно» деп аударған [68, 456 б.]. Одан бөлек жəдігерде неке түні келіннің мойнына тағылатын алтыннан не күмістен, бетіне асыл тастар мен меруерт бастырылып əшекейленіп жасалған бойтұмар bogmak лексемасы арқылы көрініс тапқан [10, T.1, 527 б.]. Сөздікте mamu сөзі «неке түні келінмен қосып жіберілетін қатын» деп, берілген. Аталмыш лексеманы М.Қашқари түрікше сөз емес екендігін ескертеді [10, T.3, 318 б.]. Ескерткіш тілінде қыздың тұрмысқа шығуы uragut erlendi «қатын ерленді, ерге шықты» [10, T.1, 304 б.] немесе uragut beglendi [10, T.2, 342 б.] деп, ал ер жігіттің əйел алуы «ol kisi aldı – ол қатын алды» [10, T.1, 388 б.] деп көрсетілген. XI ғасыр түркілерінің көп əйел алу дəстүрі болғандығын жəдігердегі күндес мағынасындағы kuni лексамысынан байқаймыз [10, T.3, 319 б]. Көп əйел алған еркектің əйелдері өзара бір-бірімен, көбінесе, бəсекелес, бақталас болғанын ескерткіштегі Küniniŋ küline tegü yagı «Күндестің күлкісіне дейін жау» деген мақалдан көруге болады [10, T.3, 319 б.]. Бұл ұғымның түп төркіні бəсекелес, бақталастық дегенге саяды деп пайымдаған жазушы А.Жүнісов халық арасындағы күндестің бес түрін «күл күндес – бір еркектің көп əйелі арасындағы тартыс; сол сияқты қауіпті емес ерікті күндес (əйел); жатын күндес – туыстар арасындағы көрсеқызарлық, бақталастық; үзеңгі күндес – атқамінерлердің өзара шен таластыруы; көрші күндес – қоңсылар мен көрші- қолаңдардың бəсекелестігі» деп, атап көрсетеді [193, 288 б.]. Мұндай келеңсіз құбылыстар жайында тілімізде «Күндестің күні де күндес, күлі де күндес», жүктеу/скачать 219,8 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|