Диссертация Отандық ғылыми кеңесші: филология
жүктеу/скачать 219,8 Kb.
|
Диссертационная работа Косыбаева М.М.
| жылама» деп келетін тұрақты сөз тіркесіне айналған сөз орамдарының жиі кездесетініне байланысты тарихы терең эстетикалық, этикалық, əрі дидактикалық құнды фольклорлық жанр екенін көруге болады. Қатынның баласын бесіктен босатып шешіп алуы ескерткіш тілінде uragut oglın bešiktin yördi [10, T.3, 82 б.] деп берілсе, ұлына сүт емгізуі uragut oglına sut emuzdi [10, T.1, 214 б.] немесе uragut kenške süt soruttı деп берілген [10, T.2, 439 б.]. Соңғы мысалдағы қазіргі Түркия түрік тілінде жастар үшін қолданылатын genč лексемасы XI ғасырда бесіктен белі шықпаған жас сəбилер үшін де қолданғандығын көруге болады. Баланы сүндетке отырғызу сөздікте oglan eritti
«бала еркек болды» [10, T.1, 247 б.] деп көрсетіліп, ал баланы еркелетіп ойнату ohšamak лексемасы арқылы берілген [10, T.1, 332 б.]. Өз кіндігінен баласы болмаған адамдар жақын туыстарының, ағайындарының кейде жақындығы жоқ кісілерден бала алып бауырына басқан. Ұрпақ жалғастығына аса көңіл бөлген түркі халықтары «атымды өшірмейін, түтінімді үзбеймін» деп бала асырап алып, өз шаңырағынының отын өшірмеген. Қайсы біреулер шаруашылықты жүргізуде өз балаларына серік етуге, кейбіреулері балалы ағайындардан қысым көрмеу ниетімен немесе жетім қалған ағайын туыстарының жас балаларына əкелік қамқорлық мақсатымен де бала асырап алған. М. Қашқари жəдігерін зерделей отырып, сөздіктегі beg meni оγul tutundı «бек мені ұл етіп алды» [10, T.2, 200 б.] жəне ol anı kızlandı «ол оны қыз етіп алды» [10, T.2, 363 б.] деген сөйлемдерден белгілі дəрежеде бала асырап алу жосынының болғандығына көз жеткіземіз. Бұдан бөлек сөздікте yufga «асыранды ұл» [10, T.3, 47 б.] жəне tutunču оγul «асыранды бала» лексемалары берілген [10, T.3, 502 б.]. Жəдігер тілінен М. Қашқари заманында баланы ептілікке, ұтқырлыққа, ой жүйріктігіне, болашақ тұрмысқа баулитын тəрбиелік мəні басым ойын түрлерінің болғандығын нақты білуге болады. Мəселен сөздікте балалар ойнайтын ойыншық жоғарыда атап өткен ойнау мағынасындағы ohšamak етістігінен ohšagu яғни ойыншық мағынасындағы лексеманың туғандығын көруге болады [10, T.1, 168 б.]. Жалпы Қараханид тілінде «-gu,-gü» жұрнақтарының етістіктен зат есім тудырушы қызмет атқарғандығын білеміз. Мысалы sor- «сору», sor+gu «қан соратын құрал» [10, T.1, 506 б.], ber- «беру», ber+gü «қарыз» [10, T.1, 487 б.] деген сияқты. XI ғасырдағы түрік баласының ойыншықтары олардың шығармашылығының жемісі болып табылады. Себебі балалар ойнайтын ойыншықтарын көбінесе əркім өз талғамына сай өз қолдарымен жасаған. Қыз балалардың адам кейіпіне ұқсатып жасап, ойнайтын ойыншықтары яғни қуыршақ kudhuršak нұсқасында көрініс тапқан [10, T.1, 560 б.]. Одан бөлек сөздікте ötüš, tepük, büdhüštü, kudrušdı, bedhütti, karagunı, müŋüz müŋüz, žeŋli meŋli деген ойын түрлері көрініс тапқан. Балалардың алқақотан отырып, ішінде бірі жанындағыны түртіп «ötüš ötüš» деп яғни «жаныңдағыны түрт, өткізіп жібер» деп ойнайтын ойыны жəдігерде ötüš деп берілген [10, T.1, 89 б.]. Орта Азия жерінде пайда болып, тақым мен тізе мықтылығын шынықтыруға арналған ойын түрі қазіргі тілімізде ләңгі лексемасы арқылы сақталғанын білеміз. Ал ескерткіш тілінде дəл осы ойын -tep етістігінен туындаған tepük лексемасы арқылы көрсетіліп, «дөңгелектеп құйылған жұқа қорғасынға тесігінен ешкі жүнін айналдыра өткізіп байлап алып, балалар теуіп ойнайтын ойыншық» деген анықтама берілген [10, T.1, 444 б.]. Жəдігерде балалардың ақшамда ойнайтын ойындарының бірі karagunı [10, T.3, 327 б.] деп көрсетіліп, müŋüz müŋüz дейтін балалар ойынының бір түрі көрініс тапқан. М.Қашқари ол ойынның түрін «Балалар дария бойында тізіліп отырады, аяқтарының арасына ылғал, су құм үйіп толтырады. Одан кейін қолдарымен құмды шапалақтайды. Олардың бірі «müŋüz müŋüz – мүйіз-мүйіз» деп, қалғандары «ne müŋüz – неғылған мүйіз» деп сұрайды. Бірі сыртынан мүйізді малдарды санап, қалғандары да оның айтқандарын қайталайды. Одан кейін ол сол малдың атаулары ішінде түйе, есек секілді мүйізі жоқ малдардың аттарын да атап жібереді. Бір бала соған ілесе айтып, байқамай мүйізсіз малды атап қалса оны суға итеріп жібереді» деп түсіндіреді [10, T.3, 488 б.]. Жалпы сөздікте берілген ойын түрлері балаларды физикалық тұрғыдан шынықтырумен қатар тез ойлап, зерек болуға үйреткенін көреміз. Одан бөлек сөздікте žeŋli meŋli дейтін балалар ойнайтын ойын түрі сақталған [10, T.3, 506 б.]. Жалпы қазақ түсінігінде бес жастан он екі жас аралығындағы баланы ойын баласы деп те атаған. Дəстүрлі ортада аталмыш жас аралығындағы балаларды ойыннан бас көтермейтіндіктен солай атаған. Жалпы Қашқаридың балаға ақыл-ой салып, үгіт-насихат қамтыған идеялары жүйесінде өміршеңдігімен көңіл аудартатын, бүгінгі күні де маңызын жоймаған рухани-адамгершілік мəселелеріне арналғанын көруге болады. Мəселен ескерткіш тілінде Alɣıl ögüt mendin oɣul erdem tile, Boyda uluk bilge bolup bilkiŋ ula «Ұл, менен насихат ал, жәрдем тіле, Елде ұлық дана болып, білік үлес» деп, үгіт-насихат алып, əдепті де тəрбиелі ғалым болып əдеп пен білік-хиқмет таратуға шақырады [10, T.1, 80 б.]. Uluɣlukuɣ bulsa sen ezgu kılın, Bolɣıl kišig begler katın yahšı ulan «Ұлықтық болса (тапсаң), сен ізгілік істе; Кішік болғын, бектер қатарында жақсылықты жалғастыр» деп, ұлықтық дəрежеге жеткен бала құлқын тек жақсылыққа бұру керектігі, жұртқа жақсылық жасайтын адам болуы керектігі сөз етілген [10, T.1, 93 б.]. Bakmas bodun sewüksüz; Yudkı yüzi saranka; Kazɣan ulıš tüzünlük; Kalsun šawıŋ yarınka «Бақпас халық сүйкімсіз; Сұрықсыз жүз сараңға; Түзулікті ал, ұлым; Қалсын даңқың соңында» деп, ұлына өсиет айтады [10, T.2, 360 б.]. Oɣlum saŋa kozurmen erdem ögüt humaru; Bilge erig bulup sen bakkıl anıŋ tabaru «Ұлым, саған қалдырамын мирасқа әдеп-ақлақ; Біліктіге серік болғын, еліктеп бақ, ұқсап бақ!» деп, білікті дана адамдарды тауып, соларға еріп еліктеп, жақын жүріп олардан үлгі өнеге көріп, ұқсап бағуға шақырады [10, T.3, 583 б.]. Мақал-мəтелдер – халықтың өмірлік іс-тəжірибесі, күнделікті тірлік- тіршілігі барысында байқағандары мен түйген ойларын өткір де ықшам, ұтқыр да көркем тұрпатта бейнелейтін тілдік модельдер екені белгілі. Яғни «мақал- мəтелдер – белгілі бір халықтың қоғам тіршілігінен, табиғат құбылысынан жасаған қысқаша қорытындысы, əлеуметтік жəне адамдар арасындағы қарым- қатынастарды бейнелейтін заңы, жас ұрпақты тəрбиелейтін өсиеті, насихатты оқулығы» [188, 5 б.]. Ескерткіш тілінде бала тақырыбына байланысты мақал- мəтелдер төмендегідей берілген. Tay atatsa at tınur, oɣul eredhse ata tınur «Тай жетілсе ат демалады, ұл ер жетсе ата демалады» [10, T.1, 246 б.]; Оɣlan suw töker, ulug yanı sınar «Бала су төгер, үлкеннің аяғы сынар» [10, T.2, 36 б.]; Ata oɣlı ataš tugar «Ата баласы атасына тартып туар» [10, T.2, 100 б.]; Atası ašıɣ almıla yese oɣlınıŋ tıšı kamar «Атасы ащы алма жесе, ұлының тісі қанар» (Бұл атасы істеген қиянаттың баласына қалатынын, баласына кесірі тиетіндігін меңзеп айтылған мақал) [10, T.2, 451 б.]; Оɣlan ıšı ıš bolmas, oglak müŋüzü sap bolmas «Баланың ісі іс болмас, лақ мүйізі сап болмас» [10, T.3, 203 б.]; «Anası tewlüg yuvka yapar oɣlı tetik koša kapar» (Айлакер анасы жұқа жапса, зерек ұлы қосарлап асар; Анасы айламен нанды жұқа жайса, зерек ойлы баласы аузына қос-қостан салар. Бұл мақал екі ұшқыр ойлы, зерек адамның біріне бірі сайма- сай тең келгендігін аңғартады.) [10, T.3, 48 б.]; Muš oɣlı muyawu tugar жүктеу/скачать 219,8 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|