Диссертация Отандық ғылыми кеңесші: филология
жүктеу/скачать 219,8 Kb.
|
Диссертационная работа Косыбаева М.М.
| «Қубас айғыр құнанын қажылайды», «Жаман айғыр енесіне шабады», «Бие құлындамай, байтал аты қалмайды», «Бір биеден ала да туады, құла да
туады, бір анадан бала да туады, пәле де туады», «Байтал шауып бәйге алмас» сынды т.б. мақал-мəтелдерді кездестіруге болады. XI ғасырда тірішілігінің тізгінін төрт түліктің тұяғына байлаған түркі халықтарының ғасырлар бойы қалыптасқан дүниетанымынан, салт-санасы мен əдет-ғұрпынан, наным-сенімінен жылқы малының түр-түсіне байланысты атаулар айрықша орын алғанын көруге болады. Зерттеуші Х.Арғынбаев жылқы түстерін үш топқа қылаң, баран, ала деп бөліп қарастырады. Қылаңға – ақбоз, бурыл, құла, құла жирен, құлагер т.б.; баранға – торы, қара көк, қара сұр, жирен, күрең т.б.; алаға – керала, күрең ала, шұбар, боз шұбар т.б. түстерді жатқызады [227, 13 б.]. Х.Арғынбаевтың классификациясы бойынша ескерткіш тіліндегі жылқы түстерін бөлетін болсақ XI ғасырда қылаң түсті - aq at «ақ ат» [10, T.1, 111 б.]; boz at «боз ат, ақ түс пен қызыл түстің арасындағы рең» [10, T.3, 176 б.]; kır at «боз ат» [10, T.1, 383 б.]; šından at «жирен ат; гүл түсті құла жирен ат [10, T.1, 495 б.]; kızgul at «қызғыл бурыл ат [10, T.1, 541 б.]; kula at «құла ат [10, T.3, 315 б.] болғанын, баран түсті – yagız at «қызыл мен қараның арасындағы күрең ат»[10, T.3, 18 б.]; tıg at «күрең қызыл мен торы түстердің арасындағы реңді ат» [10, T.3, 182], torıg at «торы ат» [10, T.1, 374 б.]; tüm kara at «тым қара ат» [10, T.1, 396 б.]; šilgü at «күрең ат» [10, T.1, 489 б.] ала түсті – ala at «ала ат» [10, T.1, 112 б.], bögrül at «бүйірлері ақ ала ат» [10, T.1, 541 б.] болғанын көруге болады. Одан бөлек сөздікте жылқының өзіне тəн түр-түсіне байланысты қазіргі тіліміздегідей bül at «ала аяқ ат» [10, T.1, 393 б.], yalgıl at «ақ жал ат» [10, T.3, 310 б.], tıš at « қасқасы көзіне дейін барып, құлақтарына жетпеген, танауына дейін «созылып түспеген ат» [10, T.3, 180 б.], ugar at «қасқа ат» [10, T.1, 82 б.], kašga at «қасқа ат» [10, T.1, 486 б.]. сынды атаулар да көрініс тапқан. Қазақ халқының дəстүрлі мəдениетіндегі жылқы феноменін қарастырған Тоқтабай Ахмет Уалханұлы жылқының түсіне байланысты атаулар жайлы «Менің ел арасынан жинаған мəліметтерім бойынша жəне бұл мəліметтерді басқа түркі монғол (қырғыз, тыва, монғол) халықтарының тілдеріндегі жылқы түсіне байланысты сөздермен салыстырғанда қазіргі таңда қазақ тіліндегі ат түгіне қатысты сөздер (358 сөз) əлемде бірінші орында тұр. Бұған аттың сыртқы мүшелеріне байланысты сөздер (экстерьерная терминология) 85 сөз, ер-тұрманға орай терминдер мен атауларды қоссақ қазақтың жылқышылдық мəдениетінің бай да көне екенін көреміз» деп, ой түйеді [228, 19 б.]. Ата бабаларымыз ертеден жылқыны түр- түсіне байланысты жирен байтал, қасқа құлын т.б. деп атап, үйір ішінен санамай-ақ түгендей білгені белгілі. Жылқы малын таза ақ, қара, сары деп атау өте сирек кездеседі, мұның себебі жылқы түстерінің күрделігімен байланысты. Қазақ тіліндегі негізгі түр-түстердің атауларының саны он бір. Бірақ төрт түлік малдың түр-түс атаулары өзінше де, басқа түр-түстердің атаулары осы сөздерге қосымша, қосарлана айтылып жəне салыстырмалы түрде жасалып жатады [229, 160 б.]. Жылқы түстерін зерттеген түрік ғалымы А. Шынар «Түркілерде Шығыс көк (көгілдір жəне жасыл), Оңтүстік қызыл, Батыс ақ, Солтүстік қара түспен белгіленген. Күлтегіннің мінген аттарының түстерінің Шығысқа жасаған сапарларында торы мен құла, оңтүстікке жасаған сапарларында қызыл, Батысқа жасаған сапарларында ақ, Солтүстікке жасаған сапарларында қаракөк түсінде болуы бізге бұл жылқы түстерінің оның дұшпанына қарсы сапарының бағытын да білдіреді. Бір жағынан ғұн императоры Метенің де əскер жүйесін жылқылардың түстеріне қарай құрғандығы белгілі болған. Мете, Қытай əскерлерін қоршап алғанда «Шығысқа шұбар, оңтүстікке торы, батысқа қаракөк жылқыларды орналастырған. Бұны түркілердің қолданған соғыс техникасы деуге болады» деп ой қорытады. [230, 42 б.] . Қазақ халқының түсінігінде бұрын жылқының қай түсі жақсы болып саналғандығын ұлтымыздың салт-дəстүрлерінен, наным-сенімдерінен байқауға болады. Қазақ түсінігінде боз түсті жылқы ерекше құрметке ие болған. Боз биенің сүтіне шомылған адам ауру-сырқаудан, қайғы-қасіреттен арылады деп сенген. Сондай-ақ, ел, жер тағдыры сынға түскен шешуші ұрыстар алдында ақбоз ат сойып, əскерге ақ жол тілеген. 1726 жылы үш жүздің басы бірігіп, Əбілқайырды бас қолбасшы сайлап, жоңғарға қарсы шыққанда осындай рəсім орындалған [228, 216 б.]. Ертеде скиф-сақтардан бастап күнге арнап «көңілім де ақ, ниетім де ақ» деп ақбоз жылқыларды құрбандыққа шалған. Күннің түсі қызыл, қазақта «қылаңдана күн шықты» дейді, қылаң (ақбоз) жылқыларды «қызыл» деп атау ықылым замандардан күнге табынудан шығуы да мүмкін [231, 416 б.]. Т.Əлішеров қазақ жылқысының көбінесе торы, күрең, бурыл, жирен, құла, түстісі əрі көрікті, əрі төзімді болатынын айта келіп, ала жылқыны ешкім де мақтамайтыны, оның арасынан жақсы ат көп шықпайтынын ескереді [232, 48 б.]. Ел ауызында «Қаракөк не жүйрікті алам, не берікті алам» мəтелі сақталғанға қарағанда, халқымыз берік, жүйрік жылқының асылы қаракөк болады деп білген. Тілімізде жылқының түр-түсіне байланысты «Алалы жылқы, ақтылы қой» (мыңғырған мал), Ала айғырдан ала аяқ тумаса да, ала тұяқ туады (не болса да (адам немесе мал) бəрібір тегіне тартатынын айтады) деген сынды тұрақты тіркестер сақталған. Түркілік дүниетаным бойынша жылқы - ердің тербелген бесігі, батырдың ұшар қанаты, жігіттің сенімді серігі. Жылқының «жүзден жүйрік мыңнан тұлпар» болуы ең алдымен тегі мен табиғи ерекшеліктеріне байланысты. Жылдам шабатын, ұшқыр жылқы «Диуани лұғат-ит-түрікте» yügrük at, yügürgen at түрлерінде кездеседі [10, T.3, 64, 77 б.]. Қазақ атбегілері «шүу» дегенде жарқырап алға шығып, көзге түсетін арынды жүйрік, бірқалыпты ағып шабатын ағынды жүйрік, үдемелі, айқай-шуды естігенде, дүбірлі шабыс тақалғанда еліре-екілене шабатын сарынды жүйрік түрлерін атап көрсетеді [231, 252 б.]. Ə.Қайдар қазақ ұғымында алдына жан салмайтын жүйрік (бəйгеде алдын бермейтін, шашасына шаң жұқтырмайтын жүйрік), ессіз жүйрік, мисыз жүйрік (өлерін ойламай, аяқ астына қарамай, қауіп-қатерден сақтанбай шаба беретін жүйрік), жарау жүйрік (бəйгеге қосу үшін əдейі бапталып жараған жүйрік ат), қу қанжыға жүйрік (атағы шыққан жүйрік, бəйгенің алдын бермейтін сəйгүлік болса да, аңға салғанда шаба алмай қалатын, сондықтан да қанжығаға олжа байламайтын жүйрік. «Қу қанжыға жүйріктен Қаба жалды берік артық!» деген сөз осының айғағы».) түрлері бар екенін айтады [199, 293 б.]. Қазақ тілінде асау көңілді, шартарапты кезген көңілді адамды жүйрік қиялды адам, шешен сөзге шеберді жүйрік тілді десе , ескерткіш тілінде оғыздар білімді, дана, зерек əрі өнерлі саңлақ адамдарды yügrük bilge деп атайтыны берілген [10, T.3, 64 б.]. Жылқының төрт аяғын тең салып, ырғатыла, тайпала, теңселе, тербете жүйіткіген адамға жайлы майда жүрістісі, шабыстысы жорға деп аталады. Ғылымда жорға ерте замандардан шығыс елдерінде пайда болып, кейін Еуропаға таныс болған деген пікір бар. Біз оған толық қосыламыз, себебі «Диуани лұғат-ит-түрікте» жорға ат yorıga at [10, T.3, 238 б.], kewel at [10, T.1, 454 б.], erik at [10, T.1, 99 б.] түрлерінде көрініс тапқан. XVIII ғасырда өмір сүрген ағылшын монахы Фиц Стефан «Жорғаларды «жылқы ішіндегі корольдер», - деп атап, мұндай аттарға корольдер мен дворяндар міну керек, ал жай жылқылар малайлар үшін жаратылған» - деп жазады [233, 35 б.]. Жорға жылқы табындарының ішінде өте сирек кездесетін, жылқы жүрістерінің ішіндегі ең сұлу, көріктісі болып табылады. Жорғасы бар жылқыны қазақ халқы жүргізбей-ақ, дене бітіміне қарап айыра білген. Өйткені олардың сыртқы пішіні төгілмелі, денесі ырғалып, жорғаға тəн ерекшеліктер бесенеден белгілі болып тұрады. Қазақ ұғымында жорғаның аяң жорға (тайпалған, бір қалыпты баяу жүріс), боз жорға (ақшыл қылаң түсті жорға), жол жорға (митыңдаған, жай жорға), су жорға (арқасына/сауырына ыспен су құйып қойсаң төгілмейтін жорға), тайпалған жорға (төрт аяғы тең жорға), тайпалмас жорға (ұзақ жолды жорғасын бірде-бір рет бұзбай басатын, бірде- бір мүдірмейтін жорға), тайпаң жорға (тайпалып, шайқалып жүретін жорға), үстінен су төгілмес жорға (нағыз майталман жорға), шайқалған жорға (шайқатылып, теңселіп жүретін жорға), шайқалса сауырынан сауырынан су тамбайтын (төгілмейтін) жорға (оқтай түзу жүрісін бір бұзбайтын жорға), шалыс жорға (қисық, шалыс жүретін жорға) түрлері бар [199, 293 б.]. Қазақ үшін жүйрік немесе жорға қадірлі екенін Досбол шешен: Жүйрікте бір мін бар – Қатарласып жорғамен, Табандасып желмейді. Жорғада бір мін бар – Жал-құйрығын түйіп салсаң да, Бəйгеден сірə келмейді, - деп өзіндік табиғи ерекшеліктерін айтады [234, 256 б.]. Одан бөлек сөздікте жылқының тегі мен табиғи ерекшеліктеріне байланысты бойы қысқа, сауыры кең жылқы bulak at [10, T.1, 436], сауыры кең ат büktel at [10, T.1, 437 б.], асау көнбейтін тарпаң жылқы igiš [10, T.1, 152 б.], басы қатты ат salga at [10, T.1, 85 б.] деп берілген. Жылқы малының ауруларына байланысты атаулар ескерткіш тілінде etilgen «жылқыда болатын без кеселі. Ол жарылып барып оңалады» [10, T.1, 189 б.]; šildek «аттың көкірегіне шығатын жараның түрі. Одан ірін сары су ағады» [10, T.1, 537 б.]; yagır «жылқы, қашар, есек секілді салдардың арқасында ер қажап, содан пайда болған жара» [10, T.3, 17 б.]; čilday «аттың омырауына шығатын жара, күйдіріп емдейді» түрлерінде көрініс тапқан [10, T.3, 324 б.]. Бұл атаулар қазіргі тілімізде қолданылып жүрген жылқы ауруларының аттарымен сəйкес келе бермейді. Қазіргі кезде жылқы ауруларының халқымыз берген аттарымен қатар шетелдік мал дəрігерлік терминдермен де (мысалы, эпизоотиялық лимфангоит) берілетін атаулары бар. Бірақ ондай атаулар тек сол салада жүрген мал дəрігерлерінің сөздік қорында қолданылады да, ал қарапайым халық сөздік қорымыздағы бұрыннан қолданылып келе жатқан атауларды пайдаланады. Х. Арғынбаев «Мал ауруларын емдеудегі қазақтың халықтық тəжірибесі туралы» деген еңбегінде мал ауруларын: қатерлі індеттер, тері, өкпе, ішек, ауыз бен көз жəне бас, буын жəне тұяқ, зілсіз ауыр жарақаттар, сынық пен буынды салу, төл, жыныс мүшелерінің аурулары, шөптерден уланған малды емдеу деп бөледі [235, 13 б.]. Жылқы мен иесінің қандай екенін ер-тоқымынан білуге болады. Түркі халықтары ерге ерекше мəн берген. Ер-тоқым жабдықтарын қыздар тағатын сəнді əшекей бұйымдарға ұқсата жасап, басқа да жабдықтар əркімнің жағдайына қарай сəнделген. Ердің сəнді болуымен қатар оның адамға жайлы болуына да көңіл бөлген. Ұзақ жолға немесе сапарға шыққан адамның ыңғайлы отыруына, жаумен шайқасуында жеңіске жетуіне де ердің əсері мол болған. Ер тек қана адамның отыруына ыңғайлы құрал емес атқа да зиян келтірмейтін құрал. Ердің шығуы жайында Орта Азия халықтарында мынадай аңыз бар. «Бірнеше мың жыл бұрын мұсылман патшасы Жəмшид ұзаққа созылған атты жорықтан соң, артын жарақаттап алады, ауырған жерін жеңілдету үшін, атының арқасына иленген нан (қамыр) салғызып мінеді. Ауырған жері жазылып, қамырдың аттың арқасына келісті формаға келіп қатая бастағанын байқаған патша, аяғының талғанын қойдыру үшін, ат үстінен тұзақ тастап, оған аяғын салады, аяғының талғаны қояды. Сонда патша жайма нанның формасындай етіп, ағаш пен былғарыдан зат жасаужы бұйырады. Сөйтіп бұл нəрсені ер деп атайды» [236, 3 б.]. Ерге жəне басқа да ат əбзелдеріне байланысты лексемалар орта ғасыр жазба ескерткіші «Диуани лұғат-ит-түрікте» молынан кездеседі. Ер лексемасы ezer тұлғасында ol aŋar ezer köklešdi «ол оған ердің ағаштарын қабырғалап таңып байлауға көмектесті» деп берілген [10, T.2, 320 б.]. Er sözi bir, ezer köki üš «Ер жігіттің сөзі бір, ердің басы үшеу» дейтін ерлердің қасиеті бір сөзді болатынын, ердің салмаққа шыдамды берік болуы үшін үш бөліктен құралатынын түсіндіретін мақал берілген [10, T.2, 411 б.]. Одан бөлек ердің астына екі жағынан салынған киіз терлік azrım [10, T.1, 137 б.], ердің қасына, белбеудің айылбасына, белбеуге сəндеп безендіру үшін басылған алтын, күміс зер üstem [10, T.1, 138 б.], ердің сол жақ жағына бекітілген, айылдың басы өткізіліп тартылатын қайыс otgun деп көрсетілген [10, T.1, 138 б.]. Орта ғасырлық түркілер əрдайым жылқыны ерттеп мінгенімен, жайдақ мінгендері де кездескен. М.Қашқари жайдақ сөзін yabıtak деп беріп, ol atıg yabıtak mindi «ол атты жайдақ мінді» деген мысал келтіреді [10, T.3, 68 б.]. Ескерткіш тілінде атты айдап жүргізу үшін қолданылатын, таспадан əртүрлі нұсқада өріп, тобылғы немесе басқа затқа саптап жасайтын, ер-тұрманның бір құрамы қамшы ешбір фонетикалық өзгеріске ұшарамай kamšı түрінде көрініс тапқан [10, T.1, 477 б.]. Аталмыш лексеманың түркі дүниесіне ортақ екенін Ə.Нұрмағамбетов чуваш, тува сияқты тілдер дерегімен дəлелдейді. Ол қамшы сөзінің атау болғаннан бұрын етістік қызметін атқарғандығын чуваш тілінде «хамсар» біздегі «сермеу», «кезену» мағыналарын берсе, тува тілінде «ұру, соғу» – «кымчылар» тұлғасында кездесетінін, яғни қамшы сөзі бірте-бірте өзінің алғашқы «сермеу», «кезену» мағыналарынан айырылып, біздің тілімізде атау болып қалыптасқандығын айтады [137, 128 б.]. Зерттеуші Д. Шоқпарұлы «Қамшы сөзіндегі қам түбірі қазақ тілінде бірнеше ұғымға ие. Қам – шикі, жылғи, шала, қам-қарекет, қимыл, айла, тəсіл, амал, қам-уайым, қайғы, қамығу, қам-қамдану, əзірлену, даярлану. Əрі қарай: қамба, қамау, қамал, қамту, сөздері мен терісі құнды аңдар қама, қамар, қамшат; қымбат маталар - қамқа, қамқап болып келеді де, барлығының түбірі қам деген сөзден түзіледі. Қамшы өрімі иленбеген шикі, шылғи теріден де өріле беретіндіктен, əрі кейде бір ұғым беретін осы сөздер қосарлана айтыла беретіндіктен: қам – шикі, қамшы, қам – шылғи-қамшы түрінде қамшы сөзі қалыптасты ма деген ой келеді» деген жорамал жасайды [238]. Ал Н.Уəлиевтің зерттеу мақаласында қамшы сөзіне мынадай жан-жақты түсінік беріледі: «Сырт қарағанда, қамшы сөзі түбір мен қосымшадан тұратындығы байқала бермейді. Шындығында, бұл сөздің түбірі қам, ал -шы малшы, егінші тəрізді сөздерде кездесетін қосымша. Əрине қазіргі қазақ тілінде қам түбірі жеке қолданбайды. Ал орта ғасыр түркі тілдерінде, сондай-ақ, қазіргі туыстас тілдердің кейбірінде (тува, тофалар, алтай, сары ұйғыр, хакас т.б.) қам «бақсы» дегенді білдіреді. Қарайым тілінде де қамшы сөзі «шаман» мағынасында жұмсалады. Бұл салыстырудан бақсы мағынасын білдіретін сөздің бірде қам, бірде қамшы түрінде айтылатындығын байқаймыз. Қазақтарда қамшы сөзі əуел баста «бақсы, шаман» мағынасында жұмсала келе, екінші бір заттың атауына көшкен. Бұл əрине, кездейсоқ емес. Оған себеп байырғы кезде қамдар немесе қамшылар (қазіргіше, бақсылар) қолдарына көбіне шыбыртқы алып ойнайтын болған. Оны қамның немесе қамшының шыбыртқысы деп атаған. Бірте-бірте қамшы сөзі əрі “бақсы”, əрі “шыбыртқы” мағынасында қолданыла бастаған. Уақыт оза келе кейбір түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде, қамшының бастапқы мағынасының ұмыт бола бастауын парсы тілінен енген бақсы сөзі жеделдете түссе керек» [239, 14 б.]. Жəдігерде ер жабдықтарының ішіндегі көнеден келе жатқан ажырамас бөлігі қамшының ұшы šagıg деп берілген [10, T.2, 297 б.]. Одан бөлек сөздікте қамшының қылыш қамшы дейтін түрі ешбір фонетикалық өзгеріссіз kılıš kamšı түрінде көрініс тапқан [10, T.1, 477 б.]. Жалпы қамшы түрлерін А.Тоқтабай тобылғы сапты қамшы, мүйіз сапты қамшы, ырғай сапты қамшы, орама сапты қамшы, сарала қамшы, сылдыр қамшы, қасиетті (киелі) қамшы, жыланбауыр қамшы, шыбыртқы қамшы (бишік), дырау қамшы, дойыр қамшы, бұзаутіс қамшы, жортуыл қамшы, білеу қамшы, бала қамшы, өзекті қамшы, шашақты қамшы, жеңсе қамшы, шолақ қамшы, күдері қамшы, күмістелген қамшы, алтындалған қамшы, ат қамшы (ат жүргіш) деп бөліп қарастырады [231, 197 б.]. Жəдігерде қамшы лексемасының екінші мағынасы «жылқы, бұқа мен түйенің еркектік мүшесі» деп берілген [10, T.1, 477 б.]. Қазақ халқында да аттың қасасын қамшы деп айту жиі кездеседі. Қазақ тілінде қамшы боп тиді (жанына қатты батты), қамшыға қамшы қайтарды (қарымтаға қарымта қайырды), қамшы құрлы көрмеді (еш ауырсынбады), қамшы салдырды (болдырды, шаршады), қамшы салдырмады (иесінің ойын қамшы баспай-ақ түсінді, зулады), қамшысынан қан сорғалаған (қатыгез, қатаң, қаһары күшті) т.б. сынды тұрақты тіркестері кездеседі. Жылқыны қолға үйретіп, оның құрал-жабдықтарын жасау үшін адамзат ғасырлар бойы ұзақ та, үлкен жолдан өткен. Атты басқару үшін аттың құрал жабдықтарының, ер-тұрман əбзелдерінің қаншалықты маңызды екенін қазақ: ... Екі тізгін жоқ болса, Ат басын адам бұра алмас. Екі тартпа жоқ болса, Ат үстінде тұра алмас. Екі үзеңгі жоқ болса, Атқа адам міне алмас. Бəрі бірдей сай болса, Шайтан түгіл, жын алмас , – деп жеткізген [240, 186 б.]. Қазақ халқы ықылым заманнан бастап өмірінің салтына айналған төрт түлік мал жайында неше түрлі əңгіме, жыр, өлеңдер шығарған. Бұл халық ауыз əдебиет нұсқаларының барлығында ата-бабаларымыздың төрт түлік жөніндегі көзқарасы, ойы, тілек-мүддесі көрініп тұрады. Əрбір түліктің пірі бар деп түсінген қазақ төрт түліктің иелеріне: «Малымызға ауру, індет жіберме, одан сақтай гөр, малымызды өсімтал ет», – деп, жыр арқылы тіл қатады, əрқайсысына арнай тілек айтады. Мəселен жылқышы атаға: Шаруаның бір пірі – Жылқышы ата, Тілегенде өзің бер ақтан бата! Үйір-үйір жылқыны шұрқыратып, Ойдан-қырдан арқансыз əкеп мата! Өзің сақта ысқырған жел мен жаудан.... – деп келеді де, ендігі тілегі не екенін былай білдіреді: ...Өңкей ала шұбардан, Жал-құйрығы шұбалған, Айғыр берсең, - байсалды, Үйірі толған байталды, Өңкей мама бие мен, Сауған сайын иіген, Биесі бұтын жимасын, Көнекке сүті сыймасын, Ұзара берсін желісі, Кеңи берсін өрісі... [241, 15 б.] Қазақ дүниетанымының ұлы тарауына айналған жылқы жайлы белгілі түркітанушы ғалым В.В.Радлов : «Қазақтар үшін ол малдың (жылқының) асыл тастай көркі, барлық сұлулық атаулының жиынтығы. Қазақ атты сүйікті əйелінен де артық көреді. Өте əдемі, текті ат үшін жұрт сыйлайтын өте əділ де адал адамдардың өздері ұрыға айналады», – деп жазады [242, 63 б.]. Өзінің тұрмыс-тіршілігінде осындай айрықша пайдасы тиіп, қызметі сіңген жылқы – басқа малдарға қарағанда таза, кірпияз, кінəмшіл болып келеді. Соған байланысты қазақ өзін «жылқы мінезді халықпыз» дейді. Қазақтың жылқыны «есті жануар», «тілсіз адам», «жылқының бір-ақ кемістігі – құдай оған тіл бермеген», - деуі бекер айтылмаған [243, 122 б.]. Қазақ екі нəрседе адам мен жылқыда қасиет бар деп біліп, жақсы ат иесіне келер пəлені үш жыл бұрын біледі деп түсінген. Ел ішінде жаһанды кезіп жүрген пəлжала иесі – ібіліс, жын- шайтаннан, жəдігөй сияқты қаскөйлер лаңынан тек жылқы ғана құтқара алады деген түсінік қалыптасқан. «Дүниеде өзінің ұрпағына шаппайтын жалғыз жануар жылқы» деп оның тазылығы мен тектілігіне таң қалып, жылқыны ежелден «киелі», «өте таза», хайуан деп есептеген. Сойған жылқының басын аяқ астына тастамай, оны міндетті түрде биікке шығарып қойған. Сонымен қатар түркілік таным бойынша жақсы ат міну үлкен абыройдың, беделділіктің белгісі болып табылады. Мысалы «сыйлы, абыройлы болу» мағынасында башқұртша: atka mengendei bulu «əлдеқандай болу», құмықша: atka minmek «сыйлы болу», atlı yayavga eldaš tugul «атты жаяуға жолдас болмас», қар.балқарша: asıl atdan tušmegen «сыйлы боп өткен адам» т.б. сынды фраземаларды кездестіруге болады [244, 24 б.]. Дəстүрлі қазақ түсінігінде тылсым құбылысқа толы жарытылыстың құпиясын танып білуде үнемі жылқы араласып отырады. Мəселен қамшының сабындай қысқа өмірден бірі кетсе, бірі келіп ұрпақ алмасытынын қазақ «ат тұяғын тай басар» деген айшықты тіркеспен жеткізеді. Дүниеге келген ұл баласын «ат ұстар» қыз баласын «ат байлар» деп бейнлеп айтып, «құлыным, құлыншағым» деп еркелетеді. Ер жетіп азамат болып, ел қатарына қосылуын «ат жалын тартып мінді» дейді. Жалпы айтқанда қазақ жас баланың алғаш атқа отырғанын атап өту рəсімі – тоқым қағар тойынан бастап, адамның бұл өмірден өткенінің белгісі ат тұлдауға (қайтысболған адамның атының құйрық жалын кесіп бос жіберіп, бір жылдан кейін асында сою салты) дейінгі бүкіл пəнилік тіршілікті жылқымен байланыстырған десек артық айтпаймыз. Бұдан орта ғасыр түркілері мен қазіргі қазақ халқының таным ортақтығы мен дəстүр жалғастығын аңғаруға болады жүктеу/скачать 219,8 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|