Ежелгі мифологиялық теонимдердің этимологиялық сипаты etymological character of ancient mythological theonyms
жүктеу/скачать 30,83 Kb.
|
| таң+іңір+таңіңір=тәңір лексикалық бірлігін құраайтыны айтылады. Радловтың «Опыт словаря тюрксих наречий» еңбегінде іңір лексемасының «вечерняя заря, сумерки, вечерь» деген мағынасымен қоса іңгір түрінде – «вечерь» кеш мағынасын беретіндігін айтады. (Радлов, 1889, 432-б.)
М.Қашқаридың «Түрік сөздігінде» тәңір сөзінің қалыптасуына негіз болған іңір сөзінің «жарық пен қараңғының өзара шарпысып, астасуы» деген ұғымды беретінін көрсете келіп, оғыздардың imir-імір түрінде қолданатындығын жазады. (Қашқари, 1997, 123 б.) Тәңір сөзі қазақ тілімен бірге түркі халықтарының барлығында дерлік бар. Алтай өңірі мен оңтүстік Сібір халқының таным түсінігіне ортақ аталған лексикалық бірліктің «шығыстың мифологиялық бейнесі» екендігін айтқан Мұрад Аджи шығыс халықтары, қыпшақ тілдік тобындағы халықтар тіліндегі тәңір «Тенгри» немесе «Тенгери», шуаштар – «Тура», моңголдар – «Тэнгер», буряттар – «Тэнгэри» түрінде әрқалай дыбысталғандығымен осы халықтардың ұғымындағы тәңірі түсінігінің бір екендігін көрсетеді (Аджи, 1994, 25-51 б.) Құдайлардың ең көне есімдері күн мен аспан мифологиясымен, атап айтқанда күн мен аспанға табынумен байланысты. Бұл Тәңір түріндегі ғұндарға тән ежелгі түркі құдайы Тенгре/Тенгери/Тепри/Танриге қатысты. Ол сонымен қатар моңғол және тұңғыс-маньчжур тілдерінде Тангер, Тангри, Тангэр және Танара түрінде кездеседі. Сонымен қатар, үндес атаулары бар аспан құдайлары басқа ежелгі халықтарда да ұсынылған. Шумерлерде бұл Дингир, ал Ассирия мен урат құдайлары да сол идеограммамен, полонезиялықтар - Тангаро, қытайлар - Тянь (tien), Жерорта теңізінің эламиттері - тингир құдайынан шыққан Тир. Біздің ойымызша, бұл неміс мифологиясындағы күн күркіреу құдайын білдіретін теонимдер: ежелгі неміс тілінде бұл - Тонор, Донар, ал француз тілінде - Тоннер. Егер көптеген тілдерде түбір - тан/таң/тон/тин/тен/теп (дон/дин/ден/деп) ежелден дыбысты, дауысты білдіретін болса (мысалы, үнді-арий-ведий тілінде таниату - күн күркіреуі, ежелгі түрік тілінде тан / тап - күркіреу, дауыс, дап - күн күркіреген дыбыс, чуваштарда тин, Қытайда тан/тянь - дыбыс, тангу/тяньгу - әртүрлі дыбыстары бар барабандар, немісше доннары - күн күркіреуі, французша тоннері - күн күркіреу, скандинавиялық тонар - дыбыс, афразиялық тілдерде (кушит, сомали) тун - гул, дравидтерде дангурави - барабан, самодей тілінде де тунту - барабан, алтай тілдерінде тангур / дунгур және буряттарда тангер - шаман бубені, удмурт донгыр - дауыл), содан кейін тан/тап/тон/тян/теп(дон/дин/ден) түбірі бар теонимдер мыңжылдықтардың тереңдігінен шыққан күн күркіреуінің дыбысының негізінде пайда болды деген тұжырымға негізделген. Олардың кейбіреулері күн күркіреу мағынасын білдіре бастаса, ал басқалары аспан құдайы мен жалпы Құдай мағынасында да, аспан мағынасында да қолданылды. Мысалы, қытайша аспан атауы - тянь, жапон - тип/теп/тэн, хунн - тан(ли), көне түркі - тенри/танри/тепри, пруссияда - дан(гус). Бұл тізімге т/д ^ ч/с, - чап/чып/чеп алмасуларына негізделген сол түбірдің фонетикалық нұсқасын қосуға болады, ол да дыбысты білдіреді. Осы жерден қытай тілінде сап, бірқатар түркі халықтарында чап - үлкен қоңырау, көне түркілік чып (чеп) - қоңырау, хунн чэн(ли) - аспан, Кохамада Чип/чипи аралындағы жапондардың тілінде де көкжиек деген мағына бар. Аспанның аталған атаулары дыбыс тан/тен (дан/ден) түбірінің таңқаларлық нұсқасынан синонимдер ретінде пайда болған сияқты. Осылайша, бірінші бөлік немесе тен/тан/тап түбірі Тенгри/Тапри/Тэнгэре теонимінің негізі - бұл күн күркіреуіне еліктеуден пайда болған сөз. Күн күркіреуі, ежелгі адамдардың пікірінше, аспан мен аспан құдайының ажырамас атрибуты болып табылады. Сонымен қатар, бұл түбірдің пайда болуы еліктеу принципіне негізделген сөзжасамның ежелгі формасымен жақсы түсіндірілген сияқты. Теонимнің екінші бөлігіне келетін болсақ Тенгре / Тепре/Тангаро, яғни ре/ри/ра фонетикалық нұсқалары бұл бізге күннің ежелгі атауынан және онымен байланысты Құдайдан шыққан сияқты. Полонезиялықтарда, мысалы, ра - күн, Оро - күн құдайы; мысырлықтарда Күн құдайы Ра деп те аталды, хурритте Хурри - таң, Шығыс жері, Алтай тілдерінде нара – күн. Кейінірек, осы жалпы праформалардан, шамасы, құрама теонимдер пайда болды, атап айтқанда: санскриттегі күн атауларының бірі - Рави, Сура - Құдай (Ригведе әрдайым күнмен байланысты болған), ежелгі ирандық Митра - күн құдайы, ежелгі ирандық Индра - аспан құдайы (Күн - оның көзі), ежелгі грек мифологиясы Аврора (ауро ау «таңғы самал» + ра) - таңның құдайы; келесі жаңа мағыналары бар туынды сөздер: семиттік ревин – күн ұлы, итальяндық re - патша, ежелгі үнділерде раджа - патша.(Бахиров, 2011, 3-5 б.) Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, Тәңірі/Тангри/Тапра/Тапре теонимі екі бөліктің бірігуі нәтижесінде пайда болды деп қорытынды жасауға болады: күн күркіреуін білдіретін еліктеуден пайда болған тан/тап/тен сөзі және күнді білдіретін ре/ре/ри, олар аспан мағынасында да, аспан құдайының мағынасында да қолданыла бастады. Дәл осы сөздің кең мағынасында «тангри-құдай» ұғымы өзіне, аспаннан, сондай-ақ күн мен найзағайдан басқа біріктірілгендіктен, ежелгі түркілерде оларды жеке-жеке бейнелейтін арнайы жалпы этностық құдайлар болмаған. Ежелгі түркілердің біртұтас құдайшылдық идеясына жақындауы да осылай түсіндіріледі, ол тәңіршілдік дінін орнықтырумен аяқталды. Ең жоғарғы пұтқа табынушылық Құдайды білдіретін Тәңір/Тепре ежелгі түркі сөзі өте өміршең болып шықты және екі жарым мың жылға жуық уақыт өтіп, біздің күндерімізге жетіп, мұсылман құдайы Алланың синониміне айналды. Бұл факт мифологиялық теонимдердің сабақтастығы мен беріктігін тағы бір рет көрсетеді. Ал осы сөзге синоним ретінде қолданылып жүрген Алла сөзі арабтың «Әл Иләһ», яғни «құлшылық етуге лайық зат» мағынасынан шығып, «Аллаһ» түрінде грамматикалық өзгеріске ұшыраған. Араб тілінен енген бұл лексикалық бірлік қазақ тілінің тілдік ерекшелігіне бейімделіп, Алла түрінде қолданылып жүр. «Ислам» энциклопедиясында Алла сөзі «ислам дәуіріне дейінгі арабтардың (негізінен Меккенің) Құдай ретінде сиынған белгілі адамдарының қабірі», – деген түсінік береді. Аллаһ – бүкіл дүниені, адамзатты, жан-жануарды жаратушы ие (Ислам: Энциклопедия, 1995, 36 б.). Ислам дінінде Алланың тоқсан тоғыз есімі бар. Қазақ ұғымындағы этикалық категориялар – адамгершілік, ізгілік, адалдық, жомарттық, мейірімділік, мәрттік сияқты қасиеттердің абсолюттік субстанциялар жинағы осы бір Алла ұғымына саяды. Л. Рүстемов Құдай сөзін парсының «хода’и» сөзінен бастау алатындығын айтып, оның екі түрлі мағынасын көрсетеді: 1.Бог, господь; 2. Властелин, хозяин – рел.бог, господь. Демеймін, мені мақтасын, Я жақсын, я жақпасын, Сөйтсе де мұндай сыншыдан, Құдайым бізді сақтасын (Абай)», – деген түсініктеме береді (Рустемов, 1989, 167 б.). Алла сөзімен мағыналас айтылатын Құдай сөзі тілдік қолданыста Алла сөзіне қарағанда ертеректен қолданылады. Себебі, тілдік қолданыстағы Құдай ұрсын, Құдай төбеңнен ұрсын деген қолданыстардың астарында ислам дінін қабылдамай тұрғандағы мифтік танымдық қолданыс, яғни табиғат құбылыстарына тән қасиеттерді теліген қолданыс көрініс тапқан. Түркі даласына ислам дінінің тарауы арқылы арабизмдер қолданысқа енді дейтін болсақ, парсы тілінің қазақ тілінің сөздік қорына ену кезеңі ислам дініне дейін жүзеге асқандығын білеміз. Ислам дінінің түркі даласына келуіне дейін тәңір ұғымымен мағыналас қолданыста болған Құдай сөзі бертін келе Алла сөзінің синонимі ретінде байланыс құралына айналған іспетті. Құдай сөзінің Алла сөзіне қарағанда бұрынырақ енгендігін тілдік қолданысымыздағы түрақты сөз тіркестері арқылы көз жеткізуге болады. Мысалы, Құдайды құлағынан ұстады, яғни астамсыды, тәкаппарлық көрсетті деген мағынадағы немесе Құдайдың құтты күні күнде-күнде деген ұғымдағы фразеологизмдер дәлел бола алады. Себебі, бұл тілдік қолданыста қалыптасып қалған тұрақты сөз тіркестеріндегі Құдай сөзінің орнына Алла сөзін қолдана алмаймыз. Ал керісінше Алла рақым қылды, Алланың жазуы деген тұрақты сөз тіркестерінде Алла сөзін Құдай сөзімен алмастыра аламыз және ондай қолданыстар бар: Құдай рақым қылды, Құдайдың жазуы. Бұдан Алла сөзінің Құдай сөзіне қарағанда қолданыс аясының тар екендігін, ал керісінше Құдай сөзінің қолданыс аясының кеңірек екенін байқауға болады. Құдай сөзінің жүктеу/скачать 30,83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|