Эмбриология

6-Тарау 
ЭПИТЕЛИЙ ТІНДЕРІ
Эпителий тіндері (грек тілінен 
ері
— үсті және 
thele
— тері) — фило- және 
онтогенезде алғашкы болып пайда болатын көне гистологиялык кұрылымдар. 
Олар сырткы және ішкі ортанын шекарасында орналасатын және организм- 
де көптеген бездерді кұрайтын, бір-бірімен тығыз байланыскан пласт түрінде 
базальды мембранада орналаскан, полярлы дифференцияланған жасушалар 
дифферонының жүйесін кұрайды. Эпителийдің беткейлік (жабу және тыстау- 
шы) және безді түрлерін ажыратады.
6 .1 . ЖАЛПЫ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ 
ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
Жабу эпителийлері — дененің бетін (жабу), ішкі мүшелердің шырыш- 
ты кабыкшаларын (асказан, ішек, куық және т.б.) және дененің екіншілік 
куыстарын тыстаушы шекаралык тіндер. Жабу эпителийлері организмді және 
оның мүшелерін коршаған ортадан бөледі және олардың арасындағы зат 
алмасуға катысып, заттарды сіңіру және зат алмасу өнімдерін шығару (экс­
креция) кызметтерін аткарады. Мысалы, организм үшін энергия көзі және 
кұрылыс материалы болып табылатын аскорыту өнімдері ішек эпителиі 
аркылы кан мен лимфаға сіңірілсе, бүйрек эпителиі аркылы шлактар бо­
лып табылатын, азоттык алмасудың біркатар өнімдері шығарылады. Бұл 
кызметтерден баска жабу эпителийі өзінің астында орналасқан организмнің 
тіндерін әр түрлі сырткы әсерлерден — химиялык, механикалык, инфекциялык 
және т.б. корғау кызметін аткарады. Мысалы, терілік эпителий микроорга- 
низмдер мен көптеген уытты заттарға күшті тоскауыл болып табылады. Ішкі 
мүшелерді тыстайтын эпителий, олардың жылжуына мүмкіндік туғызады, 
мысалы, жүректің жиырылуына, өкпенің экскурсиясына және т.б.
Бездіэпителий,
көптеген бездерді кұрап, секреторлыккызмет аткарады, яғни 
организмде өтетін үдерістерде колданылатын арнайы өнімдерді — секреттерді 
түзеді және бөледі. Мысалы, ұйкы безінін секреті нәруыздарды, майларды 
және көмірсуларды корытуға катысады, эндокриндік бездердің секреті — гор- 
мондар — көптеген үдерістерді реттейді (осу, зат алмасу және т.б.).
Эпителий 
көптеген мүшелердің кұрылуына катысады, 
сондыктан 
оның морфофизиологиялык касиеттерінің алуан түрі байкалады. Олардың 
кейбіреулері бәріне ортак болып табылатындыктан, организмнің баска 
тіндерінен ажыратуға мүмкіндік береді. Эпителийлердің келесі негізгі 
ерекшеліктері бар.

126
6-Тарау. Эпителий тіндері
Эпителий жасушалардын — 
эпителиоциттердің
(6.1 -сурет) пласттары- 
нан тұрады, олардың пішіні мен кұрылысы эпителийдің эр түрінде бірдей 
емес. Эпителийлік пласт кұрайтын жасушалардын арасында жасуша аралык 
зат аз және жасушалар бір-бірімен тығыз эр түрлі байланыстар аркылы 
байланыскан — десмосомалар, аралык, санылаулы жэне тытыз.
Эпителий 
базальды мембранада
орналасады, ол эпителийдін және оған 
түйісе төменде орналасқан дәнекер тінінің жасушаларының белсенділігінін 
нәтижесінде пайда болады. Базальды мембрананын калыңдығы шамамен 
1 мкм-дей, ол калыңдығы 20—40 нм эпителий асты электронды-мөлдір ашык 
түсті табакшадан 
(lamina lucida
) және калындығы 20—60 нм күңгірт түсті 
табакшадан 
(lamina densa)
тұрады (6.2-сурет). Ашыктүсті табакша кұрамында 
нәруыздар аз, бірак кальций иондарына бай аморфты заттан тұрады. Күңгірт 
түсті табакшаның аморфты матриксі нәруыздарға бай, оған мембрананын 
механикалык беріктігін камтамасыз ететін фибрилярлы кұрылымдар 
бекітілген. Аморфты затының күрамына күрделі нәруыздар — гликопро-
4 
в
66 
6а 
66
6.1-сурет. 
Бір қабатты эпителийдің құрылысы (Е. Ф. Котовский бойынша): 
1 — ядро; 2 — митохондриялар; 2а — Гольджи кешені; 3 — тонофибриллалар; 
4 — жасушалардын апикальды бетінің қурылымдары: 4а — микробүрлер; 46 —
микробүрлі (щеткалы) жиекше; 4в — кірпікшелер; 5 — жасуша аралық беттің 
қүрылымдары: 5а — тығыз байланыстар; 56 — десмосомалар; 6 — жасушалардын 
базальды бетінің қурылымдары: 6а — плазмолемманың инвагинациялары; 66 —
жартылай десмосомалар; 7 — базальды мембрана (табақша); 8 — дәнекер тіні; 
9 — қан қылтамырлары

6.1. Жалпы морфологиялықсипаттамасы жәнежіктелуі
127
теиндер, протеогликандар және көмірсулар (полисахаридтер) — гликоза- 
миногликандар кіреді. Гликопротеиндер — фибронектин және ламинин, 
адгезивті субстрат кызметін аткарады, оның көмегімен эпителиоциттер 
мембранаға бекіп орналасады. Базальды мембрананың гликопротеиндерінің 
адгезивті молекулалары мен эпителиоциттердін жартылай десмосомалары 
арасындағы байланысты камтамасыз ететін кальций иондарының маңызы 
зор. Сонымен катар, гликопротеиндер эпителийдің калпына келуі барысын- 
да эпителиоциттердің пролиферациясы мен дифференциялануын индукция- 
лайды. Протеогликандар мен гликозаминогликандар мембранаға серпімділік 
береді және оған тән теріс зарядты камтамасыз етеді, оған мембрананың 
заттарды талдап өткізуі, патология жағдайында көптеген уытты заттар- 
ды, вазоактивті аминдерді, антигендер мен антидене кешендерін жинақтау 
мүмкіндігі тәуелді.
Эпителий жасушалары базальды 
мембранамен 
гемидесмосомалар (жарты­
лай десмосомалар) аймағында неғүрлым тығыз байланыскан. Бұл жерде базаль­
ды эпителиоциттердін плазмолеммасынан базальды мембрананың күңгірт түсті 
табакшасына аш ык түсті табакша аркылы «тұрактандырушы» филаменттер өтеді. Осы 
аймакта, бірак жанамалас орналаскан дәнекер тін жағынан базальды мембрананын 
күңгірт түсті табакшасына «тұрактандырушы» фибриллалардың шоғыры 
(VII 
типті 
коллагеннен тұрады) енеді, ол эпителийлік пласттардың төменде орналаскан тінмен 
тығыз байланысын камтамасыз етеді.
6.2-сурет. 
Базальды мембрананын, қүрылысы (Е. Ф. Котовский бойынша ке- 
сте): А — ашық түсті табақша 

жүктеу/скачать 74,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: