Орындаған: Дандибаева : Б. О тексерген
Жеке психологтя салаларының құрылуы және даму қарқыны
жүктеу/скачать 77,36 Kb.
|
| Жеке психологтя салаларының құрылуы және даму қарқыны
Қазақстанда Ресейдегі және СНГ-нің басқа мемлекеттері сияқты соғыс жылдарынан кейін психологияның жеке бөлімдері дами бастап, көбінесе тәжірибеге бағытталды. Тіпті соғысқа дейін педагогика психологиясының жеке бөлімдері республикада қалыптаса бастады. Мамандардың жетіспеушілігінен психологияның калыптаспал бөлімдері пайда болды. Кейінгі жылдары жеке қалыптаспалы психология бөлімдері ақырындап дами бастады. Мысалы: Құқықтық және соттық психологиясының жұмыс жасауда аса қажетілігі жоқ дейді,өйткені 60-70жылдардың басында психологиялық сұрақ жауапты психологиялық іздестірулер жайлы жарияланды. Мұнда ерекше Г.Допулованың зерттеулерін «Психология показания свидетелей ипотерпеших»,»психология допроса на предворительном расследовании»1976, «Информация в уголовным поцессе»1981, «Психологи допроса в уголовным процессе»1996 және тағы басқа манаграфия реттерін атап өту қажет. Жақында шыққан «Психология предворитель-ного расследования» кітабында автор өзінң Қазақстанда сот орындарында және покуратурада істегеніне сүйеніп іс жүзінде жүргізілген зерттеулерді психологиялық мәселелерді жазады.Психологиялық мінездеме тергеушінің жеке мінездеме сипатталып мазмұдалады .Онда тергеуге психологиялық мінездеме береді,оған жұмыстың анқтылы ісіне,қиын жағдайға үйренуіне көмектеседі. Нүрпейсовтың «Құқықтық жүріс тұрыс психологиясы»(1984) мақаласында құқықтық норма және құқықтық қатынасқа көзқарасты реттейді. Бұл аймақта пофессор У.С Джекебаев тың жұмыс жасайды. Айтылған еңбектер құқық қорғау органдарын даярлайтын құқық факультеттерінің сұранысына жауап берді.Сол жылдары жалпы құқықты психоло-гиядан кешкі,сыртқы,күндізгі бөлім студенттеріне курстар және семинарлар жүргізілді.1984 жылы Алматыда Қаз МУ-да бүкіл союздік криминалистер және сот психолгтарына жиналыс өткізілді.Онда психология және құқықтану бөлімдеріне қарым-қатынас және құқықтық психология заты,табиғаты жайлы сұрақтар араластырылып қойылды. Конференциядағы материалдар жеке кітап болып шығарылды. Соңғы он жылдықта Қазақстанда психологияның басқада бөлімдері бойынша көптеген мәселелерді қарастырды. Жалпы психлогияны Д Дүйсенбек,Л Руденко т.б медициналық И Сапарова т.б,спорттық В Сопов т.б,социологиялық психологияны Фелифоров,Ш Қайроллаева т.б зеттеушілер бол-ды.Жиырмадан астам кандидаттық дисертация жал-пы психология және тарихынан мамандар қорғады. Психология бағытында үш бағытпен жұмыс жасалын-ды. Респуликамыздың психолгтарымен екінші тілді үйрену мәселесі жайлы үлкен жетістіктерге жетті. М.Мұқановпен оның әріптестерінің этнопсихология-лық ойлану және сөйлесу пікірі ерекше орын алды. 20-60жылдар арлығында әлеуметтік психологияның жеке мәселелерін қазақстандық психолгтар зерттей бастады.1965 жылы профессор Сарсембаевтың «Обюычай и традициив развитии» атты монографиясы шықты. Әртүрлі әлеуметтік психологиялық сұрақтарға Б.Амантаевтың , Т.Джумагазинаның, Корячкинаның Косирбаевтың, сураеваның зерттеулері арналған. Қазақстанда жанұялық қарым-қатынас,топпен шешім қабылдау сияқты әлеуметтік психологияәлсіз дамуда. 1945жылдың наурызында Қазақстанда алғаш рет дене щынықтыру сияқты оқу орнында спорт психологиясы оқытылады. Осыдан бастап Қазақстандағы дене шынықтыру институттары жалпы дене шынықтыру психологиясы ғылыми жұмыстары, конференциялары жинақтық кітап болып жарыққа шықты. 60-шы жылдары қазақстандық спорт психологиясы өзіндік жаңа бағыт ала бастады. Бұл жұмыстарға спорт психологтары өз үлестерін қосты. Спортцмендердің әртүрлі жағдайларда болуы олардың жарысқа қатысқан және әртүрлі қиын жағдайларға қалыптасуына психологтар терең үңілді. 50-60 жылдары Қазақстан спорт психологтарының негізгі факторлары уақытында психологиялық әдістердің жетіспеушілігі жиі болды. 1976ж. психофизиологиялық жайлы әдістер қорытындылар шығарылды. 1972-1976ж. аралығында спорт психологиясының жете дамуын Қазақстан бастан өткізбеді. Жоғары денешынықтыру оқу орындарының дамуына сапалы жұмыстың жақсаруы әсер етті. Қазақстандық спорт психологтары спорткомитеттің психодиогностикасымен бірігуіне әкелді. Біріншіден спортцмендердің және жаттықтырушылардың жеке ерекшеліктері зерттелді. Бұл жұмыстардан әртүрлі тесттермен психологиялық әдістер, тематикалық тесттер пайдаланылды. Ол сұрақ жауаптар Айзеннің екінші бағытта психикалық стреспен психикалық жағдайлар қарастырылды. Б.К.Каратаев, Таранька, Бисенбаева, Корожанов, функциональды жүйесін қарастырды, онда балалар және жасөспірімдер қиын жағдайда өздерін қалай жеңе білуі туралы қарастырылған. Үшінші бағыт психологиялық жағдайдың қалыптасуы, психологиялық тұрақтылық жайлы қарастырды. (Роман.А.С. Синоменко.В.И. Дехтер.О.В. және т.б.) Соповтың «Влияние индивидуальных особенности личности о методов психилогического воздействия на психическое состояние» атты диссертациясын зерттеу жұмысы 1976-1977жылғы олимпиядалық чемпионаттарға дайындауға көп үлесін қосты. Қазақстандық спорт психологтарының жоғарғы дәрежедегі ғылми зерттеулері үлкен ғылыми жиындарда, мерекелерде, елімізде және шетелдерде қатысуға үлкен үлес қосты. Қазақстандық спорт психологтарының даму кезеңі 1976-85 жылдары спортцмендердің әртүрлі комондалары жоспарлы тәжірибелермен қамтамассыз етілді. Қызықты ғылыми зерттеулер және тәжірибелік жұмыстар Семей технологиялық институтының кофедрасында денешынықтырудан өткізілді. Бұл кафедра ішінде денешынықтыру психологиясынан және спорттың көлемді сұрақтары шешілді. Қазақстан психологтарының үлкен жетістігі болып СССР-дің жеке оқу мамандарының ғылыми топтарының жеңіл отлетика жиындарында шақырылу болып табылды. Б.Б.Литвичук әлі күнге дейін «Қайрат» футбол командасының психологиялық баяндамаларын даярлайды. Кейінгі онжылдықта (1990-2001) жылсайын ғылыми-теориялық конференциялар, семинарлар, тақырыптық оқылымдар әртүрлі қазақ психологиясымен педагогикасының мәселелері жайлы өткізілді. Кейінгі жылдары медециналық психология Қазақстанда өсіп келеді, оның кейбір мәселелері спорт психологиясына қатысы бар. Медециналық психология – психологиялық ғылымның жас бөлігі. Психика материяның үлкен бір бөлігі ретінде, адам миының медециналық психологиясын, психологияның факторын, аурудың ағымын қарап адамдарды жазылу барысында түгелдей қарастырады. Олар, теориялық және тәжірйбелік жоспармен психикалық ауру жолдарын шешеді. Медециналық психология екі негізгі аймаққа бөлінеді: біріншісі психологияны жүйке психикалық ауруларда қолдану, екінші аймағы соматикалық процесс, клиникадағы аурулардың негізгі мәселесі соматикалық аурулар болып табылады. Соңғы онжылдықта терең дамып келе жатқан, алғашқы медециналық психология болып табылады. Екінші аймағы, табиғат және механизмдік соматика психикалық процесстің жетіспеушілігінен пайда болды. Қазіргі кезде осы мәселе аймағында медециналық психологтар бірігіп, физиологтар, дәрігерлер, биологтар үлкен күш салып шешуде. Медициналық психологиаға Қазақстанда 50-жылдарда ғана көңіл бөліне бастады. Осы бөлімдегі алғашқы А.М Свядощаның «Неврозы и их лечение»,атты 1959 жылы шыққан монографиясы болды. Бұл кітапта А.М Свядощ психологиялық шалдығу , адамның әртүрлі психикалық ауытқулар, көптеген қиындықтары темпераменттің әсер ету, дұрыс тәрбиеленбегенге байланысты адам дамуы жайы погонезбен неврозды ашып дәлелдеп айтады. Сядощаның көптеген «Методическое пособие по технике самовнушение», «Психологические методы исследования в клинике» тағы басқа еңбектері үлкен рөл атқарды. Медициналық ғылымның Қазақстанда үлкен болашағы бар. Бір ғана ғылым доктарында мыңдай ғылым кандидаты бар. Бұл ғылыми зерттеу бағытындағы үлкен жетістік. Мұны тек медицина психологиясы ғана емес, басқа да психология салалары бар. Мұнда зерттеулерді жалғыз оқымыстылар ғана жүргізеді. Олар саусақпен санарлықтай. Медициналық психология профессор психолг Р.Илешованы қызықтырды. Оған жас өспірімдердің жүрісі, қылығы жайлы сұрақтар туралы еңбектері тұрады. 1994 жылы «Санат» баспасында «Медицина психология» оқу әдістемелік құралдарды психолг, студент-медиктерге пайдалануға шығарды. Оның бірінші психологиялық жұмысы қазақ тілінде болды. Әрине мұндай кітаптар жеткілікті болатын. 90 жылдары Ресейде басқа әдіспен құрылған, басқа әдіске арналған альтернативті оқу құралдары шыға бастады. Оларға бірінші кезекте В.И.Слободчикова және Е.И.Исаеваның «Психология человека» атты кітабы жатады. Онда адамның тұрмыстық көзқарасы толықтай ашылады. Қазақстандық психологтар психологияның даму кезеңінде оқулықтың синтетикалық қолдану әдісінде өз пікірлерін айтуда. Қазақ кітаптары 20-шы жылдардың басында ғана шыққанын біз ескертеміз, және олардың авторлары Ж.Аймаутов, М.Жұмабаев болды. Қазақ психология кітаптарының дамуы және құрылуы кең көлемде болды. Алпыс жылдай осы кітаптарға тыйым салынып келді, себебі авторлар халық жауы болып саналды, тек 80-ші жылдардың соңында ғана олардан «кінә» алынып әдебиеттер өз оқырмандарын тапты. Сондықтан қазақ оқымандары және студенттері психологиядан аудармалы кітаптарды қолданды. Осындай кітаптардың бірі болып К.Н.Корниловтың оқу құралы болды(оның аудармасын 1948ж. жасаған доцент А.Ситдыков болды.). Сол жылы профессор Б.М.Тепловтың орта мектептерге арналған психология кітабының аудармасы шығады. Бірақ та осы аудармаларда көптеген қателіктер болды. Бұнда К.Н.Корниловтың аудармасы ерекше зардап шекті. 50-ші жылдары К.Н.Корнилов пен Б.М.Тепловтың кітаптары оқырмандарын жоғалта бастады. Оның себебі, өйткені оқулықтың ішінде қызығатын ештеңе болмады. Содан 1962жылдан бастап әртүрлі ұлттық оқулықтар белгілі бір себеппен шығарылуын тоқтатты. Бұған педагогикалық институттардың, университеттердің және училищелердің студенттері наразылық білдірді. Сонымен қатар бұл жайт ауыл мектептеріндегі орысша аз білетін ұстаздарға қиынға соқты. 1962ж. диссертация авторы «психология» атты кітабын шығарады(оқулық 1500 экз.). Бұл кітаптың шығу жолында көптеген қиыншылықтар болды. Диссертация авторы қазақ тіліндегі оқулықтар шығаруда біраз тәжірибесі болды. Оның 1962ж. шыққан «психология» кітабы үздік болып саналды. 1994ж. Жарықбаев.К.Б. «психология» оқулығын жоғарғы оқу орындарына оқулық ретінде басылымға береді(Алматы: Білім, 1994, 271бет.). Кітап, 5 бөлімнен, 17 тараудан, 78 парагрофтен тұрды. «Психологияның жалпы сырақтары» деген бөлімде «зат, әдіс, тапсырма, психологияның маңызы», «ми және психикика», «психологияның дамуы және пайда болуы» және т.б. Мұнда аймақтық тақырыптар, қазақ тіліндегі туындылар, этнопсихология және тарихи психологиялар жайлы айтылған. «Тұлға және іс-әрекет» атты екінші бөлімде әртүрлі психологиялық аспектілердің ерекшелігін және іс-әрекетін қарастырады(мақсат, іс-қимыл, функциональды структура ерекшклігі және т.с.с.). «Таным процесі» деген жалпы үшінші бөлімде философиялық және психологиялық аспект арқылы сезінуді және қабылдауды, назар және ес, ойластыру, сөйлеу және қарым-қатынас жайлы қарастырады. Кітаптың төртінші бөлімінде (Тұлғаның эмоциональді бостандық ортасы) психологияға байланысты әртүрлі жағдайларды қарастырады. Мұнда жоғары табиғи сезіммен кең эмоциональді процестер талқыланды. Соңғы бесінші бөлімде тұлғаның индивидуальді-психологиялық анализін қарастырады(темперамент, мінез, мүмкіндік.) Кітап психологиялық бақылауларға және әртүрлі эксперименттеріне, негізгі өмір қортындыларына бай, оның көпшілігі мектеп өмірінен және классикалық қазақ әдебиеттерінен алынды. Осылардың ішінде қазақ әдебиетшілерінің туындылары (50 атау), қазақ ойшылдарының керемет идеялары(А.Құнанбаев, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, Ж.Аймаутов және т.б.) әрине осылардың барлығы кітаптың сапасына үлкен әсерін тигізді.Әрине, қай басылым болмасын, бірсыпыра қателіктер болды. Кейбір қазақша терминдер күдік тудырды. Автор кітапты қайта басуға ұсыныс берді. Қазақстанда психологиялық әдебиеттердің 300-ден астам тізімі жарыққа шықты(1992/2001). Осы кітаптарға көп еңбегі сіңген жазушылар, мыналар: Ж.Аймаутов, М.Жұмабаев, Т.Тәжібаев, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Н.Итбаев, А.Алдамұратов, Қ.Рахимбеков, Ж.Намазбаев, Х.Шерезданов және т.б. жүктеу/скачать 77,36 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|