Емтихан сұрақтары (теориялық сұрақтар)



жүктеу/скачать 1,34 Mb.
бет11/19
Дата18.11.2022
өлшемі1,34 Mb.
#50974
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   19
Байланысты:
физиология сессия

Қуық (мочевой пузырь) – зәрдің уақытша жиналып тұратын мүшесі. Ол жамбас қуысында, шат сүйегінің артында орналасқан. Ер кісілерде қуық артында несепағар мен тік ішек және шәует көпіршіктері жанаса жатады. Ал әйел адамдарда қынап пен жатыр жатады. Оның алдыңғы кеңістігінде бос болбыр май ткані болады. Қуық пішіні жалпы оның созылуына, толуына, тік ішек пен жатырдың көлеміне қарай өзгеріп отырады. Ол несепке толған кезде алмұрт тәрізді келеді, оның төменгі жағын түбі, жоғарғы жағын ұшы, орта бөлігін қуықтың денесі дейді. Қуық түбінен несеп каналы басталады. Қуық сыйымдылғы 700 см³.
Қуықтың функциялары
Қуық екі функцияны орындайды: резервуар (зәр жинау) және эвакуатор (зәр шығару). Қуықтың физиологиялық сыйымдылығы (зәр шығаруды тудыратын зәр мөлшері) 200 – 400 мл (әйелдерде еркектерге қарағанда аз). Егде жастағы адамдарда бұлшықеттің әлсіреуіне байланысты қуықтың сыйымдылығы артады.
Несеп несепағарлардан қуыққа шамамен әр 30 секунд сайын енеді (оң және сол жақ несепағарлардан түсу ырғағы әдетте сәйкес келмейді). Зәр шығару ырғағы мас сұйықтықтың мөлшері мен сипатына, стресс пен қоршаған орта температурасына байланысты.
Қуықтың қабырғасында қуықтағы белгілі бір қысымға жауап беретін жүйке ұштары бар (механорецепторлар), олар қуықта белгілі бір мөлшерде зәр шығарады.
Қуықтың эвакуациялық қызметі оның қабырғалары едәуір созылған кезде қуықтың жиырылуы, уретраның механорецепторларының оған кіретін несеппен тітіркенуі және қуық қабырғалары тітіркенген кезде уретраның бұлшықеттерін босаңсыту арқылы жүзеге асырылады.
Қуық ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығын сақтауға қатысады, бұл негізінен организмнен метаболикалық өнімдерді алып тастауды қамтамасыз етеді. Сау адамда қуықта орналасқан зәр, әдетте, оның қасиеттерін өзгертпейді. Бірақ кейбір ауруларда қуықта зәрдің тоқырауы пайда болуы мүмкін, содан кейін зәр өзінің қасиеттерін өзгерте алады, бұл қабыну процестері мен тастардың пайда болуына ықпал етеді.
Несеп каналы (мочеспускательный канал)— қуықтың зәр шығаратын түтігі. Ол ер адамда шәует (сперма) жолымен бірігіп келеді. Ер адамдардың несеп каналы басталар, ортаңғы және соңғы бөлімдерден тұрады.
1. Басталар бөлімінің ұзындығы 3—4 см, оны қуық түбіндегі қуық түбі безі (предстательная железа) қоршап жатқандықтан пред-стат бөлімі деп атайды. Осы бөлімнің екі жағынан шәует шашқыш ағысы мен куық түбі безінің түтікшелері ашылады. Несеп каналының қуықтан басталар жерінде бірыңғай салалы ет талшықтарынан түзілген ішкі қысқыш (сфинктер) жатады.
2. Ортаңғы бөлімі қысқа (1—3 см) жіңшіке болып келеді. Ол жамбастың түп жағында орналаскан. Бұл бөлігі бұлшық еттер мен шаңдырлары арқылы шат сүйегіне берік бекемделген.
3. Соңғы бөлімі— басқаларына қарағанда ұзындау (16—18 см), бұл жыныс мүшелерінің астыңғы кеуекті денесі болып саналады. Оның басталар жерінде бадана (Куперово) бездің бірнеше түтіктері ашылып, оның шығаратын сүйықтығы несеп каналына шығып отырады.
Несеп каналының ішкі қабаты басталар бөлігінде — ауыспалы, ортаңғы бөлігінде — бір қабатты эпителиймен жабылған. Эпителий қабатындағы бокал тәрізді бездер үнемі кілегей шығарып, зәрдің оңай ағуына жағдай жасайды. Кілегейлі қабаттың сырт жағында ұзынша және көлденең орналасқан ет талшықтары жатады.
Әйел адамның несеп каналы — ер адамның несеп каналына қарағанда қысқа, әрі кең келеді, орташа ұзындығы 2—3 см. Куықтан басталып төмен қарай жүріп отырады, жамбас түбінен (диафрагмасынан) өтіп, клитор мен қынап кіреберіс аралығында ашылады. Несеп каналы қабырғасы кілегейасты ет қабаттарынан түзілген. Кілегейасты қабаты қан тамырлы келеді. Кілегейлі қабат ұзына бой қатпарлана жатады. Несеп каналыньщ қуықтың басталар жерінде бірыңғай салалы ет талшықтарынан түзілген еріксіз қысқыш болады, ал жамбас түбінен өтер жерде көлденең жолақты ет талшықтарынан түзілген ерікті қысқышы жатады.


64.Гемодинамиканың параметрлері (систолалық және минуттық қан көлемі, жүрек индексі және т.б.).
Гемодинамика — қанның қантамырлар бойымен қозғалысын зерттейтін ғылым. Қанның тұтқырлығы мен қантамырлардың қабырғасындағы қан айналымына кедергілерге байланысты. Гемодинамика қанның минуттық көлеміне де байланысты. Адамда жүрек бір жиырылғанда 60-70 мл қан айдап шығарады. Бұл тыныштық жағдайда 4,5-5 л/мин-қа тең. Жүректің 1 минутта айдайтын қан мөлшері жүрек–тамыр жүйесі қызметінің ең басты көрсеткіші болып есептеледі. Мысалы қара жұмыс кезінде ол 20-25л/мин-қа жетеді. Қан тамыр жүйесі тұйық және тамырлардың ұзындығы, диаметрі, бір-біріне жалғасуы әртүрлі болғандықтан, қанның жылжуына едәуір кедергі туады. Ол кедергінің шамасы Пуазеиль заңы бойынша анықталады. Қан тамырларының барлық белігінен бір мезгілде өтетін қан мөлшері бірдей болады. Канның тамыр бойында қозғалу жылдамдығы тамыр бөлігінің осы арадағы барлық қуыс көлеміне кері пропорционал келеді. Қанның адам қолқасындағы орташа жылд. 50 см/сек, капиллярларда 0,5 мм/сек, ал қуыс венеларда 20 см/сек. Жүректің соғуына байланысты қолқа мен ірі артериялардан қан үздік-үздік өтеді. Артерия қабылғасының созымталдығы арқасында, артық мөлшерде келген қан сонда іркіліп қалады да, капиллярға үздіксіз ағып келіп тұрады. Мұның қан мен жасуша арасындағы зат алмасу процесінде маңызы зор.

Гемодинамиканың негізгі заңдылықтары:


Қан ағысының көлемдік жылдамдығы— уақыт бiрлiгiнде қантамырдың көлденең қимасы арқылы ағатын қанның көлемі. Қан ағысының көлемдік жылдамдығы үлкен қанайналым шеңберінде де , кіші қанайналым шеңберінде де бірдей.
Қан ағудың қозғаушы күші
Проксимал және дисталдiк бөлiмшелердiң арасындағы қан қысымының айырымдарына тең. Қанның қысымы жүректiң қысымымен жасалып, қантамырлардың серпiмдi – эластикалық қасиетіне тәуелдi болады.

Артериялық қысым (АҚ)- артерия тамырларында қанның әсерінен пайда болатын қысым. Қысымды өлшейтін кезде I мм сынап бағанасының бірлігі қолданылады.


Артериялық қысым– екі өлшемнен тұратын көрсеткіш: жүректің систола кезіндегі артериядағы қысымы (систолалық қысым)– артерия жүйесіндегі ең жоғары көрсеткішке сай; жүректің диастола кезіндегі артериядағы қысымы (диастолалық қысым) артерия жүйесіндегі ең төмен көрсеткішке сай. 17-60 жастағы сау адамдарда систолалық артериялық қысым 100-140 мм сын. бағ. шамасында болады, диастолалық қысым – 70-90 мм сын. бағ.
Эмоционалды стресс, физикалық ауыртпалықтар АҚ ның уақытша жоғарылауына себеп болады. Сау адамда АҚ ның тәуліктік ауытқуы 10 мм сын. бағ. құрайды. АҚ ның жоғарылауын гипертензия, ал төмендеуін – гипотензия деп атайды.


65.Асқорыту, оның түрлері, негізгі этаптары. Асқорытудың реттелу механизмдері мен принциптері.
Ас қорытудың мәні тағамның ауыз қуысында кажетті механикалық өндеуден өткеннен кейін , яғни ауыз қуысында , асқазанда , аш ішекте ұсақталғаннан соң нәруыздың , майдың , көмірсудың гидролизі жүреді . Ол екі кезенде жүреді - алғашында , ас қорыту қуысында полимердің олигомерге ыдырауы жүреді ; сосын - энтероцит мембранасы аумағында амин қышқылдардын , моноқанттардың , май қышқылдарының , моноглицеридтердін мономерлерге дейінгі соңғы гидролизі жүреді .
Арнайы механизмдердің көмегімен мономер - молекулалар арнайы меха низмдер көмегімен сіңіріледі , демек , энтероциттердің апикальді беткейінен кайта сорылып , кан немесе лимфаға өтеді . Одан бауырды , қақпа көктамыры аркылы әр түрлі мүшелерге жетеді . Ас қорыту жолынын ферменттерімен гидролизденбеген барлық « балластты » заттар тоқ ішекке барады . Онла микроорганизмдердің көмегімен қосымша ыдырауға түседі ( жеке немесе толык ) , ыдыраудан кейінгі тамактың бір бөлігі макроорганизм канына сінсе , бір бөлігі микрофлораның қоректенуіне кетеді . Микрофлора биологиялык белсенді заттар , дәрумендер , әсіресе В тобын түзе алады .
Ас қорыту жолының қорытынды кезеңі болып нәжістік массалардың түзілуі мен олардың эвакуациясы табылады . Орташа олардың мас сасы 150-250 г жетеді . Қалыпты жағдайда дефекация тәулігіне 1 рет жүзеге асады , 30 % адамдарда - 2 рет және одан көп , 8 % адамдарда - 1 реттен төмен . Аэрофагия және асқазан - ішек жолындағы микрофлораның тіршілік әрекетіне қарай 100—500 мл газ жинақталады , газдар дефекация немесе одан тыс сыртка шығарылады.

Ас қорыту түрлері :


Гидролитикалык ферменттердін туындауына байланысты :

  • өзіндік ас қорыту - адам немесе жануарлармен өндірілетін ферменттер әсерінен жүретін ;

  • симбионтты — симбионт ферменттер әсерінен , мысалы , тоқ ішек микроорганизмдеріндегі ферменттер әсерінен ;

  • аутолитикалык - тамакпен енгізілетін ферменттер есебінен болатын ас қорытудың түрлері ажыратылады .

Коректік заттардың гидролиз үдерісінің орналаскан орнына байланысты ажыратылады :



  • жасуша ішілік және ;

  • жасушадан тыс ас қорыту :

- дистантты немесе куыстык және ;
- контактты немесе кабырғалык ас қорыту .

Жасуша ішілік ас қорыту жасуша ішінде өтетін үдерістерді көрсетеді . Фа tоциттер - гидролиз әдісінің қолданылуының мысалы . Жасуша ішілк ас қорыту лизосомаларда орналаскан гидролаза көмегімен жүзеге асады . Адам да өзіндік ас қорыту үдерісінде негізгі орынды куыстык және кабырғалық ас қорыту алады .


Қуыстық ас қорыту . Бұл АІЖ әр түрлі бөлімінде ауыз қуысынан бастап жүзеге асады . Сілекей бездері , асқазан безі , панкреатикалық бездер , ішектің әр түрлі бездері сөлдер бөледі . Онда нәруыздар , майлар , көмірсуларды ыдырата тын ферменттер - гидролазалар орналаскан . Гидролиз негізінен су фазасын а жүреді , ортанын pH . температурамен анықталады . Ал липазалар үшін май мен май қышқылдарымен анықталады . Ол ұсак молекулалар - дисахаридтер , липептидтер , май қышқылдары , моноглицеридтер түзілуімен аяқталады .
Қабырғалық ( мембрандық ) ас қорыту . Қабырғалық ас қорыту жайлы пікір 1963 ж . А.М. Уголевпен айтылған . Аш ішек үзіндісімен зерттеу жүргізгенде амилаза әсерінен крахмалдын гидролизі тез жүретіндігі байқалған . А.М. Уro энтероциттердін апикальді бөлігінде тагамдык заттардың соңғы корытылуына негіз болатын үдеріс ететіндігін айткан . Ғылымның дамуы бойынша бұл гипотезаның дұрыстығын дәлелдеді , ол казіргі таңда ас қорыту физиологиясының аксиомасы болып танылды .

Ас қорыту процестерін реттеудің жалпы принциптері

Асқорыту жүйесінің жұмыс істеуі, моториканың, секрецияның және сіңірудің конъюгациясы жүйке және гуморальды механизмдердің күрделі жүйесімен реттеледі. Асқорыту аппаратын реттеудің үш негізгі механизмі бар: рефлекторлық, гуморальды және жергілікті. Бұл механизмдердің тамақ жолдарының әртүрлі бөлімдеріндегі маңызы бірдей емес. Орталық рефлекторлық әсерлер (шартты рефлекторлық және сөзсіз рефлекторлық) ас қорыту жүйесінің жоғарғы бөлігінде көбірек көрінеді. Ауыз қуысынан алыстаған сайын олардың қатысуы төмендейді, бірақ гуморальды механизмдердің рөлі артады. Жіңішке және әсіресе тоқ ішекте жергілікті реттеу механизмдері (механикалық және химиялық тітіркену) пайда болады.


Азық-түлік ас қорыту аппаратының секрециясы мен қозғалғыштығына тікелей әсер ететін жерде және каудальды бағытта әсер етеді. Краниальды бағытта, керісінше, тежелуді тудырады. Афферентті импульс ас қорыту жолының қабырғасында орналасқан механо-, химо-, осмо - және терморецепторлардан интра - және экстрамуральды ганглия нейрондарына, жұлынға түседі. Осы нейрондардың ішінен эфферентті вегетативті талшықтар арқылы импульстар ас қорыту жүйесіне әсер етуші жасушаларға: гландулоциттерге, миоциттерге, энтероциттерге өтеді. Асқорыту процестерін реттеу вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық, парасимпатикалық және ішкі ағзалық бөлімдерімен жүзеге асырылады. Органішілік бөлім бірқатар жүйке плексусымен ұсынылған, олардың ішінде бұлшықет аралық (Ауэрбах) және субмукозальды (Мейснер) плексус асқазан-ішек жолдарының функцияларын реттеудің маңызы зор. Олардың көмегімен интрамуральды ганглия деңгейінде жабылатын жергілікті рефлекстер жүзеге асырылады.


Симпатикалық преганглионды нейрондарда ацетилхолин, энкефалин, нейротензин бөлінеді; постсинаптикалық - норепинефрин, ацетилхолин, ВИП, парасимпатикалық преганглиондық нейрондарда - ацетилхолин және энкефалин; постганглиондық-ацетилхолин, энкефалин, ВИП. Гастрин, соматостатин, p субстанциясы, холецистокинин де асқазан мен ішекте медиатор ретінде әрекет етеді. Асқазан-ішек жолдарының қозғалғыштығы мен секрециясын қоздыратын негізгі нейрондар-холинергиялық, ингибиторлық-адренергиялық. Үлкен гуморальной реттеу пищеварительными функциялары ойнайды гастроинтестимальные гормондар. Бұл заттар асқазанның, он екі елі ішектің, ұйқы безінің эндокриндік жасушалары арқылы шығарылады және пептидтер мен аминдер болып табылады.
Гастроинтестинальды гормондар мақсатты жасушаларға әртүрлі жолдармен реттеуші әсер етеді: эндокриндік (жалпы және аймақтық қан ағымымен мақсатты органдарға жеткізіледі) және паракринді (интерстициальды тін арқылы жақын немесе жақын орналасқан жасушаға таралады). Бұл заттардың кейбіреулері жүйке жасушалары арқылы шығарылады және нейротрансмиттерлердің рөлін атқарады. Асқазан-ішек гормондары секрецияны, моториканы, сіңіруді, трофизмді, басқа реттеуші пептидтердің шығарылуын реттеуге қатысады.


66.Несеп шығарудың рефлекторлық реттелуі. Несеп бөлінуінің жұлындық және қыртыстық орталықтары.

Күрделі рефлекторлық әрекет: несеп механорецепторларының тітіркенуі – жамбас нервінің афферентті талшықтары арқылы импульс – жұлынның сакральды бөлігіндегі зәр шығару орталығының қозуы – эфферентті талшықтар арқылы импульс – мочевина бұлшықеттерінің жиырылуы, оның мойны мен уретрасының сфинктерінің релаксациясы.


Ересек адамда зәр шығаруға шақыру қуықтың көлемі 150 мл – ге дейін ұлғайған кезде пайда болады, 300-400 мл мазмұнымен импульстар ағымы күрт артады.


Қуықтың жиырылуы ынталандырады:


1) зәрдің несеп шығару каналы арқылы қозғалысы;


2) несептің уретраның артқы бөлімдеріне түсуі және оның созылуы.


Жұлын зәр шығару орталығы орталық жүйке жүйесінің жоғарғы бөлігінің бақылауында:


- ми қыртысы мен ортаңғы ми ингибиторлық әсерге ие


- артқы гипоталамус, варолия көпірі-қызықты.


Зәр шығару орталығының қозуы жамбас ішек нервтерінің парасимпатикалық талшықтарында импульсті тудырады (nn. splanchnici pelvici), бұл қуықтың бұлшықетінің жиырылуын ынталандырады, ондағы қысым 20-60 см суға дейін артады. арт., уретраның ішкі сфинктері босаңсытады. Уретраның сыртқы сфинктеріне импульстар ағымы азаяды, оның бұлшықеті зәр шығару жолындағы жалғыз жолақты, соматикалық нервпен — жыныстық нервтің бұтағымен (n. pudendus) иннервацияланады және зәр шығару басталады.


Қуық қабырғасын жамбас ішек нервтерінің эфферентті талшықтары бойымен рефлекторлық түрде созған кезде рецепторлардың тітіркенуі қуық бұлшықетінің жиырылуына және оның ішкі сфинктерінің босаңсуына әкеледі. Қуықтың созылуы және зәрдің уретрадан өтуі P. pudendus-та импульстің өзгеруіне әкеледі және сыртқы сфинктердің релаксациясы пайда болады. Зәрдің уретральды қозғалысы зәр шығару актісінде маңызды рөл атқарады, ол жыныстық нервтің афферентті талшықтары арқылы рефлексивті, қуықтың жиырылуын ынталандырады. Несептің уретраның артқы бөліктеріне түсуі және оның созылуы қуық бұлшықетінің жиырылуына ықпал етеді. Бұл рефлекстің афферентті және эфферентті импульстарының берілуі субкубральды жүйке арқылы жүзеге асырылады (P. hypogastricus).




67.Артериялық қан қысымы және оның түрлері (систолалық, диастолалық және пульстік). Қан қысымын анықтайтын факторлар.

Қан қысымы-қанның қан тамырларының қабырғаларына тигізетін қысымы, басқаша айтқанда, қан айналымы жүйесіндегі сұйықтық қысымының атмосферадан асып кетуі. Өмірлік маңызды функциялар мен биомаркерлердің көрсеткіштерінің бірі.


Көбінесе қан қысымы артериялық қысымын білдіреді. Сонымен қатар, қан қысымының келесі түрлері бөлінеді: интракардиальды, капиллярлық, веноздық. Жүректің әр соққысында қан қысымы ең аз, диастолалық және ең үлкен, систолалық


Артериялық қан қысымы-қанайналым жүйесінің жұмысын сипаттайтын маңызды параметрлердің бірі. Қан қысымы уақытша жүрекпен сорылатын қан көлемімен және тамыр арнасының кедергісімен анықталады. Қан жүрек шығаратын тамырлардан қысым градиентінің әсерінен қозғалатындықтан, қанның ең үлкен қысымы жүректен шыққан кезде болады (сол жақ қарыншада); артерияларда біршама аз қысым болады, капиллярларда одан да төмен, ал тамырлар мен жүректің кіреберісінде (оң жақ атриумда). Жүректің шығуындағы қысым) және (C) үлкен артериялары бар қолқа аздап ерекшеленеді, өйткені бұл ыдыстардың үлкен диаметрінен тыс олардың гидродинамикалық кедергісі аз. Дәл солай, сондықтан оң жақ атриумның C C қысымы аздап ерекшеленеді. Қан қысымының ең үлкен төмендеуі ұсақ тамырларда болады: артериолалар, капиллярлар және венулалар.

Жоғарғы Сан-систолалық қан қысымы, жүрек қысылып, артериядан қан шығарған кезден бастап артериялармен қысымды көрсетеді, бұл жүректің жиырылу күшіне, қан тамырларының қабырғаларына әсер ететін қарсылыққа және уақыттың жиырылу санына байланысты.


Төменгі Сан-диастолалық қан қысымы, C C C сол кездегі жүрек бұлшықетінің релаксациясы. Бұл артериялармен ең аз қысым, ол перифериялық тамырлардың кедергісін көрсетеді. Қан тамыр арнасы бойымен қозғалғаннан кейін қан қысымының ауытқу амплитудасы төмендейді, веноздық және капиллярлық қысым жүрек циклінің фазасына аз тәуелді болады.


Дені сау адамның қан қысымының әдеттегі мәні (систолалық/диастолалық) 120 және 80 мм рт.ст. кар. ірі тамырлардан бірнеше мм рт. ст. қысым. кар. нөлден төмен (атмосферадан төмен). Систолалық қан қысымы мен C C 30 - 30-50 мм рт.ст. арасындағы айырмашылық. кар.


Артериялық қан қысымы көптеген факторларға байланысты: уақыт күндері, адамның психологиялық жағдайы (стресс кезінде қысым көтеріледі), әртүрлі стимуляторларды (кофе, шай, амфетаминдер немесе қысымды жоғарылататын немесе төмендететін дәрі-дәрмектер.C қосқышының қан қысымының физиологиялық тәуелділігі формулаларды 17 жастан 79 жасқа дейінгі адамдардың "іс жүзінде сау КСРО жағдайлары" арқылы анықтады.:

систолалық қысым = 109 + (0,5 x жас) + (0,1 × салмақ);


диастолалық қысым = 63 + (0,1 × жас) + (0,15 × салмақ).


68.Ауыз қуысындағы асқорыту. Шайнау, жұту, жұту фазалары.

Ауыз қуысында асқорыту-тамақ конвейерінің қызметіндегі алғашқы буын. Ауыз қуысының ас қорыту функциялары тағамды жеуге, тамақты механикалық және ішінара химиялық өңдеуге сынауды қамтиды.


Ауыз қуысында тамақты механикалық өңдеу шайнау процесінде жүзеге асырылады.
Шайнау - бұл функционалды жүйенің негізін құрайтын туа біткен және сатып алынған компоненттердің іске асырылуын біріктіретін күрделі рефлекс процесі, оның пайдалы бейімделу нәтижесі жұтуға жеткілікті тамақ кесегін қалыптастыру болып табылады.
Шайнау тамақ ауыз қуысына енген кезде басталады. Ауыз қуысының рецепторларынан афферентацияны талдау негізінде шайнау орталығында жұтуға жеткілікті тамақ кесектері моделі қалыптасады.
Шайнаудың моторлы және секреторлық компоненттерін реттеудің негізі рефлекстердің төрт түрі болып табылады: гингивомускулярлық, периодонт - бұлшықет, артикуляциялық-бұлшықет және лингвамускулярлық.
Жалпы, реттеу процестерінде шайнау қысымын, төменгі жақтың қозғалыс сипатын реттейтін бір рефлексті бөліп алу қиын. Шайнау циклінің әр сәтінде шайнау рефлекстерінің белгілі бір интеграциясы қосылады.
Шайнау сипаты тіс қатарларының тұтастығы бұзылғанда, тістер мен пародонт ауруы, ауыз қуысы мен тілдің шырышты қабығының патологиясы кезінде өзгеруі мүмкін, бұзылмаған тіс қатарларында моляр аймағындағы тістердің сығылу күші 30 80 - ге жетуі мүмкін, алдыңғы тістер аймағында - 15-30 кг/см.
Сілекейдің құрамы мен қасиеттері шайнау процесіне сілекей міндетті түрде қатысады, ол ылғалдануды, тұндыруды және тамақ кесектерін бастапқы ферментативті (химиялық) өңдеуді қамтамасыз етеді.

Жұту
Рефлекторлық процесс үш фазаға бөлінеді


ауыз - ерікті және еріксіз;
жұтқыншақ - тез еріксіз;
өңеш - баяу еріксіз.
Жұтқыншақ циклі шамамен 1-3 С - қа созылады.
Тыныштықта өңештен асқазанға шығу кардиологиялық сфин-ктермен жабылады. Жұтылған кезде, релаксация толқыны өңештің соңғы бөлігіне жеткенде, сфинктер босаңсып, перистальтикалық толқын тамақ арқылы асқазанға өтеді. Асқазанды толтырған кезде кардияның тонусы жоғарылайды, бұл асқазанның мазмұнын өңешке тастауға жол бермейді. Бүрге беретін жүйкенің парасимпатикалық талшықтары өңеш перистальтикасын ынталандырады және кардияны босаңсытады, симпатикалық талшықтар өңеш моторикасын тежейді және кардия тонусын жоғарылатады. Жұту орталығы мидың тыныс алу орталығының жанында орналасқан және онымен өзара қарым - қатынаста болады, бұл жұту кезінде тыныс алуды қамтамасыз етеді.


69.Юкстагломерулярлы аппарат.Ренин-ангиотензин-альдостерон жүйесі.

Ренин-ангиотензин жүйесі (ASD) немесе ренин-ангиотензин-альдостерон жүйесі (РААС) — бұл адам мен сүтқоректілердің қан қысымын және ағзадағы қан көлемін реттейтін гормоналды жүйесі.


Рениннің белсенді секрециясы төрт тәуелсіз фактормен реттеледі:

  1. Бүйрек перфузиялық қысымының өзгеруін ұстап тұратын афферентті артериоладағы бүйрек барорецепторлық механизмі.

  2. Нефронның дистальды бөліміндегі NaCl деңгейінің өзгеруі. Бұл ағын бүйрек корпусына жақын аймақта дистальды жинақталған нефрон түтікшесінің тығыз дағының Cl жасушалары концентрациясының өзгеруі ретінде өлшенеді.

  3. Бета-1 адренергиялық рецепторлар арқылы симпатикалық нервтерді ынталандыру.

  4. Ангиотензин 2-нің юкстагломерулярлық жасушаларға тікелей әсері арқылы жүзеге асырылатын теріс кері байланыс механизмі.

Жүйе компоненттері

  • Ангиотензиноген

  • Ангиотензин I

  • Ангиотензин II

  • Преренин

  • Ренин

  • Ангиотензин түрлендіретін фермент (АӨФ)

  • Ангиотензин түрлендіретін фермент 2 (АӨФ-2)

  • Альдостерон

Бір топ ғалымдар коронавирустық аурудың механизмдерін зерттеу кезінде РААС жұмысына назар аударып, вирустың әсерінен брадикинин концентрациясының едәуір артуын анықтады: ол жасуша бетіндегі ангиотензин рецепторына қосылып, осы молекуланың көмегімен жасушаға түсіп, ACE синтезін арттырады2. Бұл брадикинин концентрациясының жоғарылауы (брадикинин дауылы) COVID-19 пациенттерінің көптеген белгілерін түсіндіреді және ауыр асқынуларды тудырады, әсіресе қан қысымын реттеу үшін брадикинин препараттарын қабылдаған гипертониямен ауыратын науқастарда:



  1. қан тамырларының жеткіліксіз кеңеюін тудырады=әлсіздік, шаршау, жүрек ырғағының бұзылуы;

  2. қан тамырларының өткізгіштігін арттырады, бұл иммундық жасушалардың көші-қонының өсуіне және қабынудың жоғарылауына, сондай-ақ ісіну мен тұншығуға әкеледі;

  3. гиалурон қышқылының синтезін күшейтеді (өкпеде де), ол тіндік сұйықтықпен бірге альвеоланың люменінде гидрогель түзеді, тыныс алу проблемаларын тудырады және вентилятордың тиімсіздігін тудырады;

  4. тіндердің плазминоген активаторының концентрациясын жоғарылатып, қан кету қаупін арттыруы мүмкін;

  5. неврологиялық белгілерді тудыратын қан-ми тосқауылының өткізгіштігінің жоғарылауына әкелуі мүмкін

Юкстагломерулярлық аппарат (оңтүстік) немесе околокубочкалық, бүйректің эндокриндік жүйесінің бөлігі болып табылады. Үшбұрышқа ұқсайды, оның екі жағы vasa afferens және vasa efferens, ал негізі дистальды түтікшенің жасушалары (тығыз дақ). Бұл бүйректің кеңейтілген аппараты. Артериолалардың миоэпителиалды жасушалары ренин гормонын шығарады және оны қанға шығарады. Ренин бүйректің қанмен қамтамасыз етілуін реттеуге қатысады. Жағдайларда, ишемия бүйрек (азайту олардың васкуляризациясы) ренина өндіріледі, оңтүстіктен көп. Ол жүйелі қан ағымына енеді, антиотензиноген плазмалық ақуызымен әрекеттеседі, оны ангиотензин 1-ге айналдырады, ол плазманың трансформациялық факторымен әрекеттеседі және ангиотензин 11 құрайды. Ангиотензин 11 артериолаларды тарылтады және жүйелік қан қысымын жоғарылатады.


70.Жүрек әрекетін реттейтін жүрек ішілік (интракардиальды) механизмдер.

Жүрек қызметінің өзін-өзі реттеуді қамтамасыз ететін интракардиалды механизмдер миогендік (жасушаішілік) және жүйке (жүрекішілік жүйке жүйесі жүзеге асыратын) болып бөлінеді.


Жасушаішілік механизмдер миокард талшықтарының қасиеттеріне байланысты жүзеге асырылады және тіпті оқшауланған және денервацияланған жүректе де көрінеді. Осы механизмдердің бірі гетерометриялық өзін — өзі реттеу заңы немесе жүрек заңы деп аталатын франк-Старлинг Заңында көрінеді.


Франк-Старлинг Заңы диастола кезінде миокардтың созылуының жоғарылауымен оның систоладағы жиырылу күші артады деп мәлімдейді. Бұл үлгі миокард талшықтарының бастапқы ұзындығының 45% - дан аспайтын созылуымен анықталады. Миокард талшықтарының одан әрі созылуы жиырылу тиімділігінің төмендеуіне әкеледі. Күшті созылу жүректің ауыр патологиясын дамыту қаупін тудырады.


Табиғи жағдайда қарыншалардың созылу дәрежесі тамырлардан диастола кезінде пайда болатын қанмен қарыншалардың толтырылуымен, систолалық көлемнің көлемімен, атрианың жиырылу күшімен анықталатын ақырлы диастолалық көлемнің мөлшеріне байланысты. Көп веналық қайтару, қан жүрекке шамасы, әрине-диастолалық көлемінің қарыншаның көп күш оларды қысқарту.


Қарыншаларға қан ағымының жоғарылауы көлемдік жүктеме немесе алдын-ала жүктеме деп аталады. Жүректің жиырылу белсенділігінің артуы және алдын-ала жүктеменің жоғарылауымен жүрек шығару көлемінің жоғарылауы энергия шығындарының көп өсуін қажет етпейді.


Жүректің өзін-өзі реттеу заңдылықтарының бірін Анреп ашты (Анреп құбылысы). Бұл қарыншалардан қан шығаруға қарсылықтың жоғарылауымен олардың жиырылу күші артады. Қанның шығарылуына төзімділіктің мұндай жоғарылауы қысым немесе жүктемеден кейінгі жүктеме деп аталады. Ол қан қысымының жоғарылауымен жоғарылайды. Мұндай жағдайларда қарыншалардың жұмысы мен энергетикалық қажеттіліктері күрт артады. Сол жақ қарыншамен қанның шығарылуына қарсылықтың жоғарылауы аорта қақпақшасының стенозымен және аортаның тарылуымен де дамуы мүмкін.


Жүректің жұмысын реттеу арқылы оның қан ағымының өзгеруі арқылы жүзеге асырылатын оттегі мен қоректік заттарға ағзаның қажеттіліктеріне бейімделуі түсініледі. Жүрек қызметінің өзін-өзі реттеуді қамтамасыз ететін интракардиалды механизмдер миогендік (жасушаішілік) және жүйке (жүрекішілік жүйке жүйесі жүзеге асыратын) болып бөлінеді.


Жасушаішілік механизмдер миокард талшықтарының қасиеттеріне байланысты жүзеге асырылады және тіпті оқшауланған және денервацияланған жүректе де көрінеді. Осы механизмдердің бірі гетерометриялық өзін - өзі реттеу заңы немесе жүрек заңы деп аталатын франк-Старлинг Заңында көрінеді.
Нейрогендік интракардиальды механизм рефлекстердің арқасында жүректің жұмысын өзін-өзі реттеуді қамтамасыз етеді, оның доғалары жүрек ішінде жабылады. Бұл рефлекторлық доғаны құрайтын нейрондардың денелері интракардиальды жүйке плексустары мен ганглияда орналасқан. Интракардиальды рефлекстер миокард пен коронарлық тамырлардағы созылу рецепторларынан басталады. Г. И. Косицкий жануарларға арналған экспериментте оң жақ атриум созылған кезде сол жақ қарыншаның жиырылуы рефлексивті түрде күшейтілетіні анықталды. Атриадан қарыншаларға мұндай әсер қолқадағы қан қысымы төмен болған кезде ғана анықталады. Егер қолқадағы қысым жоғары болса, онда атриальды созылу рецепторларының активтенуі қарыншаның жиырылу Күшін рефлексивті түрде тежейді.
71.Сілекей құрамы, мөлшері мен қасиеттері. Сілекей бөлінудің реттелуі.
АУЫЗ ҚУЫСЫНДАҒЫ АСТЫҢ ҚОРЫТЫЛУЫ Мұнда үш жұп үлкен сілекей бездері — құлак маңы ( ферменттерге бай , бірак кілегей муцині аз , серозды сілекей өндіреді ) , тіл асты және жак асты екеуі ді аралас , серозды және кілегейлі сілекей өндіреді ) , сонымен бірге уыз қуысынын кілегейінде орналаскан кішігірім сілекей бездері бар . Жалпы алғанда тәулігіне 0,5—2 литр сілекей бөлінеді , оның ішінде 30 % құлақ маны безінің үлесінде . Тамақ қабылдамағанда , сілекейдің бөлінуі ауыз қуысының ылғалдылығы үшін жүреді және оның бөліну деңгейі минутына 24 мл тең . Шайнау үдерісінде сілекейдің бөлінуі 10 есеге артады және оның бөлінуі ми нутына 3-3,5 мл құрайды . Сілекейдін максималды бөлінуі , мысалы , лимон қышкылына минутына 7,4 мл жетеді . Дегенмен сілекей бездері сонымен бірге сыртқа шығару ағзалары болғандықтан , сілекейде әрдайым бүйректермен және басқа да сыртқа шығару ағзаларымен бөлінген өнімдер : мочевина , зәр қышқылы , аммиак , креатинин болады , және бүйректердің қызметтері бұзылғанда олардың шамасы жоғарылайды . Сілекейде муцин , лизоцим ( му рамидаза ) , әр түрлі гидролазалар : альфа - амилаза ( крахмалды до декстрин және мальтазаға дейін ыдыратады ) және альфа - глюкозидаза немесе мальтаза болады . Бұл ферменттер рН 6,8-1,4 болғанда , көмірсулар гидролизін бастауға кабілетті . Сілекейде сонымен қатар , протеазалар : катепсин , гландулайн , са ливаин , липаза , сілтілі және қышқылды фосфатазалар , РНҚ - аза , нуклеазалар болады . Бірақ осы ферменттердің рөлі түсініксіз болып қала береді , өйткені ауыз қуысында және асқазанда бұл ферменттер әсер етпейді . Сілекейдің рөлі – тағамның шылануы , қоректік заттардың ( ең бастысы көмірсулардың ) гидролизі және олардың еруі , тағамның кілегейленуі . Сілекей бездері нәруыз синтезін , кандағы кальций ( қалқанша безінін кальцитонині сияқты ) деңгейін реттейді , сперматогенез , гемопоэзді күшейтеді , гистогематикалық кедергінің өткізгіштігін арттырады . Мұнда жүйкенің өсу факторы , эпидермальді фактор , эпителийдің өсу факторы өндіріледі , бұл факторлардың әсерімен сүт бездері , тері , бүйректер , бұлшық ет тамырларының эндотелиийі өсуі күшейеді . Сілекей бездерін алып тастағанда , жұмыртқалардың дамуы кідіреді және аталық жыныс бездерінің атрофиясы пайда болатындығы көрсетілген .
Сілекей бөлінуінің реттелуі – бұл күрделі рефлекторлы үдеріс , шартсыз және шартты рефлекстердің жиынтығы . Ауыз қуысынын , сонымен бірге иіс сезу , көру рецепторларының тітіркендірілуі сілекей бөлінуді реттейтін орталықтың белсенділігін тудырады . Афферентация V , VII , IX және Х жұп қаңқа милық жүйкелер талшықтарының құрамымен жүреді . Сілекей бөліну орталығы - ми қыртысынын , қыртыс асты құрылымдардың , гипоталамустың , сопақша ми мен жұлын нейрондарының жиынтығы . Сопақша мида ( сілекей бөліну орталғының негізгі орталығы ) жоғарғы және төменгі ядроларында жинақталған парасимпатикалық нейрондар орналасқан . Жоғарғы сілекей бөліну ядросы тіл асты және жақ асты ( хорда тимпани арқылы ) бездерді , ал төменгісі тіл - жұтқыншықтық жүйке арқылы кұлақ маңы безінің әрекетін күшейтеді . Парасимпатикалық талшықтар белсенділігіне жауап ретінде өте көп серозды сілекей бөлінеді . Жұлында ( Th , Th ) симпатикалық нейрондар орналасқан , ол да сілекей бөліну орталығының құрамына кіреді . Олардың әсері барлық сілекей бездеріне жетеді және сұйықтығы аз бірақ ферменттері көп сілекейдің өндірілуін туды рады . Постганглионарлы парасимпатикалық талшықтардың медиаторы бо лып ацетилхолин табылады , ол М - холинорецепторлармен өзара әрекеттесіп , серозды сілекей бездерін қоздырады , ал симпатикалық талшықтардыкі — но радреналин , ол альфа - адренорецепторлармен өзара әрекеттеседі . Асфиксия кезінде сол бірден жинақталуына байлнысты сілекей бөліну орталығының белсенділігі артады , ол сілекейдің өте көп бөлінуімен аяқталады . Адамда қалыпты жағдайдан әр түрлі ауытқулар болады : гипосалия , не месе сиaлoпeния — сілекейдің аз бөлінуі ( ол , мысалы , лихорадка кезінде байқалады ) немесе карама - карсы құбылыс – сиалорея , немесе птиализм , ( мысалы , сынап , мышьяк тұздарымен уланғанда бақыланады )


72.Аталық без функциялары (эндокриндік және экзокриндік).
Ерлер жыныс безі (prostata) – массасы 20- 25 г тұратын сперма құрамына кіретін, жұп емес, секрет бөлетін мүше.Ол несеп көпіршігінің астында, кіші жамбастың түбінде орналасқан. Пішіні бойынша белгілі бағытта жиырылған каштан өсімдігін еске түсіреді.

Ерлер жыныс безінде несеп көпіршігінің түбіне үйкелістірілген негізі, алдыңғы, артқы, төменгі латеральді беттері және ұшы ажыратылады. Алдыңғы беті жыныс маңдайының симфизіне, артқы бөлігі тік ішекке, төменгі латеральді бөлігі артқы өтісті көтермелейтін бұлшықетке, ұшы несепжыныстық диафрагмаға бағытталған.


Предстательная без мойыншықтың оң және сол бөліктеріне ие, сыртынан ағза ішіне шектеушілер жіберетін капсуламен қапталған. Ол бездік және бірыңғай салалық тіннен тұрады. Бездік тін бездік паренхима түзеді және альвеолярлы- түтіктік түрдегі ерекше комплекспен көрсетілген. Ағзаның бездік өтістері еркектік несеп шығарғыш өзегінің саңылауына ашылатын шығарғыш ерлер жыныс безінің ағыс өзектеріне өтеді. Бұлшықет тіні простатаның алдыңғы бөлігін несеп көпіршігінің бұлшықет түйіндері түбімен байланыса отырып толтырады. Осының нәтижесінде несеп шығыратын өзектің ішкі сфинктерін түзеді.

Аталык без ерлер жыныстык гоналасынан сперматогенез жүріп , андрогендер түзіледі . Сперматогенез иірімді каналшыктарда , біріншілік жыныстық жасушалармен комкерілген — сперматогония және Сертоли жасушаларымен іске асады . Сертоли жасушалары сперматозойдтарды қоректендіреді . Андро гендер Лейдиг жасушаларымен өндіріледі — ол аталықбез интерстициальдық жасушасы , оның жиынтыкын кобіне пубертаттық без деп атайды . Ан дрогендер холестериннен ФСГ және лг әсерінен түзіледі . Андрогендер синтезделуінің екі нұскасы бар ( холестерин - прегненолон - прогестерон - 17 - альфа - гидроксипрогестерон андростендион тестостерон ( І - нұсқа ) және прегненолон 17 - альфа - гидроксипрегненолон -дегидроэпиандростерон - андростендион - тестостерон - ( 2 ші нұсқа ) . Андростерон , дегидроэпиандро стерон және тестостерон андрогендерге ( андрос - еркек ) , жатады , ішіндегі ең белсендісі тестостерон болып табылады . Қанда андрогендер бауырда түзіліп эстрогендерді де байланыстыратын глобулинмен қосылады . 98 % жағдайда те стостерон канда байланысқа күйде болады . Нәруыз көлемі артқан сайын ( ба уыр циррозы , гипертиреоз , гипонанизм кездерінде ) , нәруызбен байланысқан тестостерондардың да ара салмағы артады . Бос тестостерон ғана белсенді болады . Тәулік ішінде еркектерде 6-7 мг тестостерон синтезделеді . Ал оның концентрациясы 2,7-8,5 нмоль л жетеді . Салыстыру үшін : әйелдерде сәйкесінше тәулігіне 1 мг және 0,6-1,9 нмоль / л . Тестостерон бауырда 17 - бета - дегидрогеназаның әсерінен ыдырайды , ал оның метоболиттері глюкурон және күкірт қышқылымен байланысып зәрмен 17 - кетостероид түрінде шығарылады . Қандағы тестостеронның деңгейі жоғары көрсеткішке эмбриональды кез де , туылғаннан кейінгі 3 айлығында жоғары болып , кейін төмендеп , 6 жа стан кейін көтерілу байқалады ( препубертат кезеңінде ) , жыныстық жетілу кезеңінде айтарлықтай жоғарылап , 50 жастан соң төмендейді . Тестостерон деңгейі тәуліктік тербеліске ие : ең жоғары деңгей таңғы 7-9 сағатта , ал ми нималды деңгей 24-3 сағатта болады . Тестостеронның әсер ету механизмі нысана жасушаларда олардың айна луы болады : гипоталамустың нейронында , гонадолиберин өндіруші ( орталық Гипоталамустын тоникалық орталығы ) , тестостеронэстрогенге айналады ол гонадолибериннің өнуіне тежегіштік қызмет көрсетеді . Сол арқылы те стостерон деңгейі белгілі бір көрсеткіште ұсталып тұрады . Баска нысана жасушаларда , сонымен бірге Сертоли жасушаларында , ішкі және сыртқы жыныс мүшелерінде , басқа тіндерде тестостерон 5 - альфа - редуктазанын көмегімен 5 - альфа - дегидротестостеронға айналады . Ол жасуша нысананын цитоплазмасының ішіне кіреді де онда цитоплазматикалык рецепторлармен байланысады , түзілген кешен ядроға кіріп , м - РНҚ және р - РНҚ транскрипция сын белсенді етеді ( сәйкес нәруыздардың синтезі белсенеді ) .




73.Жүрек әрекетін реттейтін жүректен тыс (экстракардиальды) механизмдер.
Экстракардиалды реттелу. Гуморальді реттелу. Жүрек бұлшықеттері өзінің тамырлары арқылы және өзі ардылы өтетін қан тамырларына деген жоғары сезімталдыққа Жүректің функционалды күйіне әсерететін гуморальді факторларға
• гормондар (адреналин, тироксин және т.б.);
• иондар (калий, кальций, натрий және т.б.);
• метаболизм азығы (сүтті және көмір қышқылды және т.б.);
• қан температурасы.
Адреналин жүрекбұлшықетіне жағымды хроно және ионотропты эффект көрсетеді. Оның кардиомиоциттердің бета-адренорецепторлармен әрекеттесуі белсенделмеген фосфарилазаны белсендететін циклдік АМФ түзілуін тездететін, жасушаішілік аденилациклаза ферментінің белсенділігіне

алып келеді. Жасуша ішілік гликогенді глюкоза түзе ыдырататын фосфарилаза миокардты қуатпен қамтамасыз етеді. Глюкагон жүрекке дәл осылай әсер етеді.


Қалқанша без гормоны- тироксин – айқын байқалатын, жағымды хронотропты эффектіге ие және симпатикалық әсерге жүректің сезімталдығын күшейтеді.
Жүрекке жағымды инотропты эффектіні кортикостероидтар, ангиотензин, серотонин көрсетеді.
Калия ионының жетіспеушілігі жүрек қызметіне кері әсерін, ино-, хроно-, батмо- и дромотропты эффектіні көрсетеді. Сыртқы ортадағы калий концентрациясының артуы ПД тыныштық (калий концентрациясының градиенті төмендеу нәтижесінде), қозғыштық, өткізгіштік және ұзақтылық потенциалының өмендеуіне әкеледі.
Калий концентрациясының көп артуы сино артериалды түйін ритм жүргізушісінің қызметін атқаруын тоқтатады да, диастола кезіндегі жүректің тоқтауына алып келеді. Калий иондары концентрациясының төмендеуі автоматия орталықтары қозғыштығының артуына алып келеді, бұл жүрек жиырылу ритмінің бұзылысына себеп болады.
Кальций иондарының қанда белгілі бір мөлшерде жетіспеушілігі жағымды инотропты эффект көрсетеді. Бұл кальций иондарының фосфорилазаны белсендетуімен және қозудың жиырылумен жанасуын қамтамасыз етуімен байланысты. Кальций ионының шамадан тыс көп болуы да жүректің систола кезіндегі тоқтауына алып келеді, себебі миокардиоциттің кальцийлі насосы фибрилляр аралық ретикулумнан кальций ионын сорып алуды үлгермейді және актин мен миозин жіпшелерінің бірігіп кетпеуін қадағалай алмайды. Ал бұл дегеніміз систола кезеңі болмайды, яғни жүрек босаңсымайды дегенді білдіреді.
Балалардағы ерекшелігі
Жүрек қызметіне жүйкелік әсер кезбе және симпатикалық жүйкемен келетін импульстар арқылы жүзеге асады. Ағалы інілі Э. және Г. Веберлер алғаш рет кезбе жүйкесінің тітіркенуі жүрек қызметіне кері ино-, хроно-, батмо- және дромотропты эффект көссететінін анықтаған. Алайда кезбе жүйкесінің әлсіз тітіркенуі симпатикалық эффект тудыруы мүмкін. Бұл жүректегі интромуральді ганглийде холинэргиялық эфферентті нейроннан басқа өте жоғары қозғыштыққа ие аднерэргиялық нейрон бар екенімен түсіндіріледі. Бұл симпатикалық эффектіні қалыптастырады.
Сонымен қатар, бірдей тітіркендіргіш күш әсерімен кезбе жүйкесінің эффектісі кейде қарама қарсы реакциялармен қатаржүреді. Бұл жүректің және жүрек қантамырларының қанмен толу дәрежесімен байланысты, яғни жеке рефлекторлы аппарат белсенділігімен (жүрекішілік) байланысты. Тамырлардың шамадан тыс толып кетуі кезінде кезбе жүйкесінің тітіркенуі тежелу реакцияларымен қатар жүреді, ал тамырдың әлсіз толуы кезінде сәйкесінше, жүйке торының жүрекішілік механорецепторлерінің әлсіз тітіркенуі кезінде жағымды реакциялармен сопровождается.
И.Ф. Ционның зерттеулері нәтижесінде алғаш рет симпатикалық жүйкенің

жүрек қызметіне жағымды хроно-, ино-, батмо- және тромотропты әсерін тигізетіні дәлелденді. И.П.Павлов жүрекке баратын симпатикалық жүйкелерждің арасында жүке талшықтарын тапты. Ол талшықтар жүрек қызметіне тек жағымды инотропты әсер етеді. Олар жүрекке зат алмасудың негізгі жолымен, яғни трофикалық әсерін тигізетін, жүректің күшейткіш жүйкесі деп аталды.


Жүрек қызметіне рефлекторлы әсер интро және экстрорецептрлердің тітіркенуі әсерінен туындайды. Бірақ, жүрек қызметінің өзгерісінде ерекше маңызға тамыр жүйесінде орналасқан рецепторлардан туындайтын рефлекстер ие. Олар аорта доғасында, каротинді синуста (ұйқы артериясының талдау облысы) және тамыр жүйесінің басқа да бөліктерінде орналасқан. Бұл рефлексогенді зоналарда гемодинамика мен қанның құрамына орай әрекет етуі көптеген механо, баро-, хеморецеторлер орналасқан.
Интрорецептрлердің интенсивті тітіркенуі жүрек қызметінің рефлекторлы дәрежеде өзгеруіне алып келуі мүмкін. Бұл дегеніміз жүрек қызметінің күшейе жиіленуі немесе әлсіз баяулауы. Осылайша, мысалы, рецепторлердің тітркенуі жүрек қызметінің баяулауы, тіпті тоқтауына дейін алып келуі мүмкін (Гольц рефлексі).


74.Асқазандағы асқорыту. Асқазанның қозғалысы, оның реттелуі.
Асқазандағы астың қорытылуы
Ас ауыз қуысынан кейін асқазанға келіп түседі де, асқазанда химиялық және механикалық өңдеуге ұшырайды. Сонымен қатар асқазан астың депосы болып табылады. Астың механикалық өңделуі асқазанның моторлы әрекеттілігімен жүзеге асады, ал химиялық өңделу асқазан сөлінің есебіне жүреді. Майдаланған және химиялық өңдеуден өткен ас асқазан сөлімен қосылып, сұйық немес жартылай сұйық химус түзеді.
Асқазанның секреторлы қызметі
Асқазанның секреторлы қызметі оның шырышты қабатында орналасқан бездердің көмегімен жүзеге асады. Бездердің үш түрі ажыратылады: кардиальді, фундальді (асқазанның жеке безі) және пиллорикалық). Бездер басты, париетальді, қосымша жасушалардан және мукоциттерден тұрады. Басты жасушалар пепсиноген, париетальді жасушалар – тұз қышқылын, қосымша жасушалар және мукоциттер - мукоидті секрет бөледі. Фундальді бездердің құрамында үш түрлі жасушалар бар. Сондықтан асқазанның фундальді бөлігінің сөліне ферменттер мен көп мөлшерде тұз қышқылы кіреді, және осы сөл асқазандағы астың қорытылуында маңызы зор.
Асқазан сөлінің құрамы мен қасиеттері
Ересек адамның ағзасында тәулігіне 2-2,5 литрдай асқазан сөлі бөлінеді. Асқазан сөліне қышқылдық реакция тән (рН 1,5- 1,8). Оның құрамына 99% су және 1% құрғақ зат кіреді. Құрғақ зат органикалық және бейорганикалық заттардан тұрады. Асқазан сөлінің басты бейорганикалық компоненті потеиндермен еркін және тығыз байланыс күйде орналасқан тұз қышқылы болып табылады.
Асқазан сөлінің реттелуі
Асқазанның бездері асқорыту үрдісінен тыс тек шырыш пен пилорикалық сөл бөледі. Асқазан сөлі астың иісі, түрі немесе астың ауыз қуысына түскен кезінде бөлінеді. Асқазан сөл бөліс үрдісін бірнеше фазаларға бөлуге болады: күрделі- рефлекторлы (милы), асқазандық және ішек.
Күрделі- рефлекторлы (милы) фазаға шартты- рефлекторлы және шартсыз- рефлекторлы тетіктер кіреді. Асқазан сөлінің шартты-рефлекторлы

бөлінуі иіс сезу, көру, есту рецепторларының (астың иісі, түрі, асты дайындау, тамақ туралы әңгімелесу барысында пайда болатын дыбыстық тітіркендіргіштер) тітіркенуінен пайда болады. Иіс сезу, есту, көрудің афферентті тітіркенуінің синтезделуі нәтижесінде таламуста, гипоталамуста, лимибиялық жүйеде және үлкен ми сыңарларының қыртыстарында бульбарды орталықтың асқорыту нейрондарының тітіркенгіштігі артып, асқазан бездерінің секретті белсенділігін арттыруға жағдай жасалады. Осы кезде бөлінетін шырышты Павлов қызбалық немесе тәбеттік деп атады. Асқазан сөлбөлісінің шартсыз- рефлекторлы фазасы астың ауыз қуысына түсуі мен ауыз қуысының, жұтқыншақтың, өңештің рецепторларының тітіркенуімен байланысты. Тіл, жұтқыншақ және өңештің жоғарғы бөлігіндегі импульстар афферентті талшықтар арқылы сопақша мидағы асқазанның сөл бөлу орталығына келеді. Импульстер орталықтан кезбелі жүйкенің эфферентті өсіндісі арқылы сөлбөлісті күшейтетін асқазан бездеріне әкеледі. Асқазан сөлбөлісінің бірінші фазасында бөлінетін сөлдің протеолитикалық белсенділігі бар және асқорытуда маңызы зор, себебі оның арқасында асқазан асты қабылдауға алдын ала дайын болады.


Сөлбөлістің ішектік фазасы химустың асқазаннан ішекке өткен кезінде басталады. Химус ішектің хемо-, осмо-, механорецепторларына әсер ете отырып, асқазан сөлбөлісінің интенсивтілігін рефректорлы түрде өзгертеді. Астық заттардың гидролиздену дәрежесіне байланысты асқазанға сөлбөліністі арттыратын немесе төмендететін сигналдар келеді.
Жіңішке ішекте астың қорытылуы
Жіңішке ішекте асқорытудың негізгі үрдістері жүреді. Ішекті


75.Аналық без функциялары (эндокриндік және экзокриндік).
аналық жыныс жасушасы ( овоцит ) пісіп жетілетін және аналық жыныс гормондары түзілетін ұрғашы жануарлардың негізгі жыныс безі. Аналық жыныс безі (жұмыртқалық) — жануарлар организмінде құрсақ қуысында орналасады. Ол пішіні сопақ не дөңгелекше келген паренхималы мүше. Жүмыртқалық сыртынан сірлі қабық тың жалғасы — бастама эпителиймен (бір қабатты текше тәрізді эпителий) қапталған. Бастама эпителийдің астында тығыз дәнекер ұлпасынан құралған ақшыл қабық болады. Аналық жыныс безінің кесіндісінде құрылысы бір-бірінен ерекше ажыратылатын екі аймақ көрінеді. Олар: сыртқы — фолликулалы аймақ және ішкі — тамырлы аймақ (бие жүмыртқалығында аталған аймақтар керісінше орналасады). Фолликулалы аймақ паренхимасын әртүрлі даму сатасындағы алғашқы (примордиальды) фолликулдар, өсуші фолликулдар, көпіршікті фолликулдар, жетілген фолликулдар, сары дене, ақ дене, ыңырама (атреттік) дене және олардың аралығындағы дәнекер ұлпасында орналасқан интерстициоциттер (паренхимааралық жасушалар) құрайды. Тамырлы аймақта аналық жыныс безін қоректендіретін ірі қан және лимфа тамырлары мен бездің қызметін реттейтін жүйкелер орналасады. АнаЛық жыныс безінің стромасы фибробласттарға бай борпылдақ дәнекер ұлпасынан тұрады. Фолликулалы аймақта аналық жыныс жасушаларының даму процесі — "овогенез" жүреді. Аталған аймақтың шеткі жағында бөлініп көбею сатысындағы жас жыныс жасушалары — майда біріншілік (примордиальды) фолликулдар түрлі жануарларда түрліше топтасып жатады. Олардан сәл төменірек, біріншілік фолликулдарға қарағанда ірірек келген өсу сатысындағы жыныс жасушалары — өсуші фолликулдар орналасады. Жыныс жасушалары пісіп жетілуге жақындағанда, фолликулдардың мөлшері тым үлкейіп, көпіршікті фолликуддарға айналады. Олар жарылғаннан соң, ішіндегі жетілген жұмыртқа жасушасы көпіршіктегі фолликул сүйығымен бірге жүмыртқалықтан бөлініп, жатыр түтігі қүйғышына өтеді. Фолликулдардың жарылу процесі н овуляция деп атайды. Жарылған көпіршікті фолликул орнында сары дене түзіледі. Жетілген фолликул (Грааф көпіршігі) қабырғасындағы фолликул жасушалары мен интерстициоциттер аналық жыныс гормондары — эстрогеңцерді, ал сары дене жасушалары (лютеоциггер) — прогестерон гормонын бөледі. Аналык жыныс безі — құрсақ қуысы бел аумағының жамбас қуысына кіреберісінде жұмыртқалық шажырқайға ілініп тұрады. Шыжырқай арқылы жүмыртқалыққа қоректендіретін қан және лимфа тамырлары мен жүйкелер енеді. Жұмыртқалықтың түтіктік және жатырлық ұштары, шажырқайлық және бос жиектері, латеральды және медиальды беттері болады. Жұмыртқалықтың түтіктік ұшына жатыр түтігінің қүйғышы (воронка), ал жатырлық ұшына — өзіндік жұмыртқалық байлам арқылы жатыр байланады. Тамырлы аймақ арқылы жұмыртқалықты қоректендіретін қан, лимфа тамырлары мен жүйкелер өтеді.
Бүйрек үсті безі , аналық без , ал жүктілік кезінде фетоплацентарлық жүйеде түзіледі ( плацентадан эстрогендердің алғышарттары түзіліп , оны ұрық аяқтайды , сондықтан эстроген деңгейі төмен болса , фетоплацентарлық жеткіліксіздің белгісі болып табылады ) . Ағзада эстрогендер үш түрде бола ды : эстрон , эстрадиол және эстриол ( сәйкесінше Э , Э , және э , деп ги дроксилдер тобының санына сәйкес атайды ) . Физиологиялық белсенділік жағынан бәрінен эстрадиол асып түседі . Эстриол эстрадиолдың метоболиті болғандықтан , физиологиялық тұрғыдан белсенділігі төмен . Қанда эстро гендер бауырда түзелген глобулиндермен байланысып , осы Глобулин дер андрогендерді де байланыстырып алады . Эстрогендердің метоболизмі бауырда жүреді . Олар және оның метоболиттері глюкурон және сера кышкылдарымен байланысып , ағзадан несеп арқылы сыртка шығарылады , Эстрогендер жасушадағы нәруыз синтезінің өзгерісіне әсер етеді , алайда ол рецептордан тыс әсер көрсетуі де мүмкін . ӨТ пен несеп арқылы сыртқа шығарылады. Эстрогендер жасушадағы нәруыз синтезінің өзгерісіне әсер етеді, алайда ол рецептордан тыс әсер көрсетуі

76.Қан айналымның реттелуі. Қан қысымын тұрақтылығын қамтамасыз ететін функциялық жүйе.


Адам ағзасындағы қан жүрек жұмысының арқасында қанның тұйықталған жүйесі арқылы үздіксіз қозғалады. Қан тамырлары қанды жүректен шығаратын артерияларға және қанды қайтадан жүрекке жеткізетін веналарға бөлінеді. Артериялар мен веналар кішігірім тамырларға - артериолалар мен венулаларға, ал өз кезегінде барлық тіндердің жасушалары арасында өтетін микроскопиялық капиллярларға тармақталады.
Артерияларда айналымдағы қан көлемінің 10-15% ғана болады. Олардың негізгі функциялары - органдар мен тіндерге қанды тез жеткізу және капиллярлар арқылы қанның үздіксіз ағып тұруын қамтамасыз ететін жоғары қысымды қамтамасыз ету.
Артериялардың қабырғаларының қалыңдығы мен серпімділігі олардың қызметіне сәйкес жоғары. Ірі артерияларда қанның қозғалу жылдамдығы 0,5 м / с жетеді. Артериялық жүйеде қан қысымы пульсирленген - ол көтеріледі, содан кейін төмендейді. Бұл жүректен шыққан қан артерияларға бөліктеніп енуіне байланысты. Әдетте, адамның қолқасында (ең үлкен артериясында) систола кезінде ең көп қысым болады - 120 мм с.б. Ал ең кішісі - диастола кезінде - 80 мм с.б.
Артериялардың қабырғалары жүрек соғу ритмін қайталай отырып пульсацияланады. Жүректің жиырылуымен байланысты артериялардың қабырғаларының мерзімді түрде кеңеюін импульс деп атайды.
Пульсті адам денесінің әртүрлі бөліктерінде анықтауға болады. Мысалы, мойынның бүйірлерінде,білезік буындарында т.б. Әдетте пульс ырғағыы - минутына 60-80 рет. Физикалық және эмоционалдық стрессте, сондай-ақ кейбір аурулар кезінде пульстің жоғарылауы мүмкін. Бұл құбылыс тахикардия деп аталады. Бір минуттағы соққылар санының нормадан төмендеуі брадикардия деп аталады. Кейбір аурулар жүрек ырғағының бұзылуына әкеледі. Бұл құбылыс аритмия деп аталады.
Капиллярлардағы қан қозғалысының ең төменгі жылдамдығы 0,5-1 мм / с құрайды. Капиллярлар - бір қабатты эпителийден тұратын ең жұқа және қысқа қан тамырлары. Капиллярларда айналымдағы қанның жалпы көлемінің шамамен 5% болады. Бұл тамырлар арқылы қан қозғалысының төмен жылдамдығы капиллярлардың жалпы люмені қолқа люминесінен 1000 есе үлкен болатындығымен түсіндіріледі. Қысым 30-35 мм с.б. Капиллярлардағы қанның аз мөлшері және оның қозғалу жылдамдығының төмендігі тамырлар жүйесінің маңызды қызметі капиллярларда - қан мен тіндердің арасындағы заттардың диффузиясымен және алмасуымен жүзеге асатындығымен түсіндіріледі. Капиллярлардың қабырғаларында кеуектер бар, олар арқылы оттегі, су және еріген қоректік заттар, глюкоза, қант плазмадан тіндік сұйықтыққа өте алады, ал көмірқышқыл газы және басқа метаболизм өнімдері ұлпа сұйықтығынан қанға енеді.
Капиллярлардан қан веналарға енеді, олардың жалпы люмені капиллярлық торға қарағанда аз. Веналарға қанның енуі келесі факторлардың әсерімен түсіндіріледі:
- веноздық жүйенің басында және оның соңында қысымның айырмашылығы (мысалы, жүйелік айналымның веноздық жүйесінің басында қан қысымы 15 мм сынап бағанасы, ал диастолалық фазада оң атриумда ол нөлге тең);
- тамырларда жартылай айна клапандарының болуы және қаңқа бұлшықеттерінің жиырылуы қанды жүрекке жібереді;
- ингаляция кезінде кеуде қуысында теріс қысым пайда болады, бұл қанның үлкен тамырлардан жүрекке кетуіне ықпал етеді.
Веналардың көлденең қимасының ауданы артерияларға қарағанда төрт есе үлкен, сондықтан веналарда айналымдағы қанның жалпы көлемінің 65-70% құрайды. Венада қанның қозғалу жылдамдығы капиллярларға қарағанда үлкен - шамамен 20 см / с немесе одан аз, қысым төмен немесе теріс. Тамырлардағы қысым төмен болғандықтан, тамырлардың қабырғалары жұқа болады.
Қорытынды:
1. Қан келесі тамырлар жүйесі бойынша дәйекті түрде қозғалады: үлкен артериялар, кіші артериялар, артериолалар, капиллярлар, венулалар, кіші тамырлар, үлкен тамырлар.
2. Артериялардың, веналардың және капиллярлардың қабырғаларының құрылымдық ерекшеліктері олардағы қан ағымының ерекшеліктерімен байланысты.
3. Артериялық жүйеде қанның ең жоғары жылдамдығы 0,5 м / с, ал ең төменгісі капиллярлық жүйеде (1 мм / с дейін).
4. Ең жоғары қан қысымы артериялық жүйеде (120 мм сынап бағанасы), ең төменгісі веноздық жүйеде (минималды немесе теріс).
5. Қанайналым жүйесінің белгілі бір бөлігіндегі қанның қозғалу ерекшеліктері оның атқаратын қызметіне байланысты.
6. Импульс дегеніміз - жүректің жиырылуымен байланысты артерия қабырғаларының мерзімді, қатты кеңеюі.
Клиникалық маңыздылығы жағынан жүрек-қан тамыр жүйесін зерттеудің көптеген әдістері бар. Қазіргі кезде клиникалық тәжірибеде алдыңғы орындарда электрокардиограмма (ЭКГ), фонокардиография (ФКГ), эхокардиограмма, реография, флебография, және сфигмография сияқты әдістер қолданылып келеді.
Сфигмография – бұл жүректің жиырылу кезінде қан толқынының қысымы әсерінен болатын, артерия қабырғасы қозғалысының тіркелімі. Сфигмограммалар механикалық тербелісті электрлікке айналдыратын арнайы датчиктердің көмегімен жазылады. Датчиктер дененің артерияларының айқын пульсациясы бар аймақтарына - ұйқы, субклавиан, феморальды және радиалды артерияларға орнатылады. Каротидте, көбінесе субклавияда, артериялар жүрекке жақын, орталық пульстің сфигмограммасы жазылады. Перифериялық пульстің сфигмограммасы феморальды немесе радиалды артерияға жазылады.
Орталық импульс сфигмограммасын клиникалық бағалауға сфигмограмманың жекелеген элементтерінің уақытша анализі, сонымен қатар кейбір аурулар мен патологиялық синдромдарға өте тән қисық формасының сипаттамасы кіреді.
Реография - импульстік толқын олардан өткен кезде пайда болатын ұлпалардың электр кедергісінің өзгеруін графикалық тіркеуге негізделген жалпы және аймақтық қан айналымын зерттеу әдісі.
Әдістің принципі. Дененің тірі ұлпалары электр тогының өткізгіштері болып табылады. Бұл жағдайда әр түрлі тіндердің электр өткізгіштігі әр түрлі болады, немесе электрлік кедергісі бірдей болады. Ең аз қарсылық дене сұйықтығына, ең алдымен қанға ие. Демек, егер дененің қандай да бір бөлігі арқылы жоғары жиілікті (шамамен 500 кГц) және төмен беріктігі (10 мА-дан аспайтын) айнымалы электр тогы өтіп, сонымен бірге осы аймақтың электр кедергісі тіркелсе, онда мұндай қарсылық үнемі өзгеріп отырады импульстік толқынның тіндер арқылы өтуімен байланыс. Тіндердің қанмен қамтамасыз етілуі қаншалықты көп болса, соғұрлым олардың төзімділігі аз болады. Осылайша, қарсылық өзгерісінің қисығы импульстік толқын олардан өткен кезде тіндердің қанға толуын жақсы көрсетеді. Реография техникасы осыған негізделген.
Флебография - науқастың веноздық жүйесін зерттеуге арналған рентген әдісі. Бұл жағдайда зерттелетін аймақтың веноздық желісі рентген сәулелері үшін мөлдір емес (радиопак) арнайы заттың ерітіндісімен толтырылып, рентгендік сәулелер қатары алынады. Флебография варикозды веналарда зақымданудың локализациясын орнатуға, қақпақшалардың жай-күйін, терең тамырлар мен анастомоздардың өткізгіштігін, тромбоздың болуын анықтауға, төменгі аяғындағы трофикалық ойыққа дифференциалды диагностика жүргізуге және төменгі аяғындағы тромбоздан туындаған ісінуден бастап, филиазбен ісінуден бастайды. Зерттеуге арналған көрсеткіштер. Веналардың өткір және созылмалы қабыну аурулары. Алдағы хирургиялық араласудың көлемін анықтау үшін зерттелетін жүйелердің күйін бағалау.Зерттеуге қарсы көрсеткіштер. Науқастың ауыр жалпы жағдайы, жедел фебрильді жағдайлар, жүректің ауыр түрлері, бауыр, бүйрек жеткіліксіздігі, йодты рентгендік контрастты заттарға төзбеушілік. Зерттеуге дайындық. Аяқ тамырларын тексерген кезде арнайы дайындық қажет емес. Кіші жамбас тамырларын тексергенде, аталық без венасы - зерттеуге 1-2 сағат қалғанда жеңіл таңғы ас (бір стакан шай және сэндвич). Ауыр газ түзілісі жағдайында пациентті зерттеуге дейін 2-3 күн бұрын көмірсутегі шектеулі диетаға ауыстыру керек. Іш қату үшін зерттеуден 3 күн бұрын тағайындалатын майлы іш жүргізетін дәрілерді беріңіз (бір дозада 15-30 г кастор майы). Кешке және таңертең кешке, суретке түсіруден 2 сағат бұрын, - клизмаларды тазарту. «Фортранс» препараты мүмкін. Сынақтың стандартты шарттары. (Аталық без тамырының флебографиясы) көктамыр ішіне, беткей орналасқан венада, тесу немесе тері астына катетеризация арқылы, суда еритін радиопакалық контрастты затты (оптирай) 10 мл дозада енгізу. Түсірілім түсіріледі - рентген столында және сәуленің вентродоральды бағытында науқастың көлденең күйінде. Қолдар дененің бойымен созылады. 30х40 см кассета қолданылады, ол бойлық күйге қойылады, оның төменгі жиегі лобикалық артикуляция деңгейінен 1,5-2,0 см төмен орналасады. Орталық рентген сәулесі кассетаның ортасына тігінен бағытталған. Түсіру тыныспен жүзеге асырылады. Зерттеудің ұзақтығы - 10-15 минут.

79.Қан айналымының гуморальды реттелу механизмдері.


гуморальды реттеу механизмдерімен қамтамасыз етілетін базальды тонусқа қабатталады.
* Жүрек қызметін орталықта сопақша ми және гипоталамус басқарады да, жүйке импульстерін вегетативтік жүйке жүйесінің симпатикалық және парасимпатикалық нервтеріне өткізеді.
Гипоталамус аймағындағы жүрек орталықтары бөлінеді: артқы гипоталамуста симпатикалық жасушалар, ал алдыңғы гипоталамуста парасимпатикалық жасушалар басым болады.
Қыртысты жүрек орталықтары - әртүрлі эмоционалды күйлердегі немесе ерікті күш-жігердің арқасында (йога тәжірибесі) жүрек қызметінің өзгеруі. Бұл фактілер ми қыртысындағы жүрек орталықтарының локализациясын көрсетеді.
Реттеудің әсері:
- жүрек соғу жиілігінің өзгеруі;
- жүрек жиырылу күшінің өзгеруі;
- жүрек бұлшықетіндегі атриовентрикулярлық өткізу жылдамдығының өзгеруі.
Вегетативті жүйке жүйесінің медиаторлары:
- ацетилхолин - парасимпатикалық жүйке жүйесінде;
- норепинефрин - симпатикалық жүйке жүйесінде.
Симпатикалық бөлім:
- жүректің жиілеуі;
- медиатор - норадреналин: синатриялық түйінде мембрананың деполяризациясын арттырады; жүректің бұлшықет талшықтарына кальцийдің шығарылуын арттырады;
- коронарлық тамырларды тарылтады: қан ағымы жоғарылайды - миокардқа көбірек оттегі түседі.
Парасимпатикалық бөлімі:
- жүректің баяулауы;
- медиатор - ацетилхолин: миофибриллярлық кеңістікке кальцийдің шығарылуын азайтады, бұл актин мен миозиннің өзара әрекеттесуін азайтады;
- коронарлық тамырларды кеңейтеді: қан ағымы баяулайды, миокардқа оттегі аз түседі.

* Тамыр тонусының гуморальдық реттелуі


Тамырлы тонусты реттейтін барлық гуморальды заттарды екі үлкен топқа бөлуге болады – вазоконстрикторлы және вазодилататорлық заттар.


Вазоконстрикторлар: катехоламиндер (адреналин, норепинефрин және допамин), вазопрессин, ангиотензин, серотонин.
Катехоламиндер - бұл бүйрек үсті безінің гормондары, сонымен қатар симпатикалық жүйке жүйесінің медиаторлары. Олар терінің, өкпенің және іш қуысының артериялары мен артериолаларын тарылтады және олар өте аз мөлшерде әрекет етеді (1•10-7 г/мл).
Вазопрессин - бұл гипофиздің артқы бөлігінің гормоны. Ол артериолалар мен капиллярларды тарылтады, сонымен қатар өте аз мөлшерде әрекет етеді.
Ренин - бүйректің юкстагломерулярлық аппаратында өндірілетін протеолитикалық фермент. Рениннің өзі вазоконстрикторлы әсерге ие емес, бірақ ол ангиотензиногенге (бұл плазманың α2-глобулині) әсер етеді, оны белсенді емес ангиотензин I – ге (декапептид) айналдырады, ол плазманың түрлендіргіш ферментінің (дипептидкарбоксипептидазалар) әсерінен күшті вазоконстриктор-ангиотензин II-ге айналады. Адамның қан қысымы төмендеген кезде рениннің көп мөлшері өндіріле бастайды, бүйректерге қан беру неғұрлым аз болса, ренин соғұрлым көп шығарылады. Рениннің ашылу фактісі бүйрек ауруларындағы гипертензияның себебін түсіндірді (бүйрек гипертензиясы деген ауру).
Серотонин - бұл тромбоциттерде, ішектің шырышты қабығында және мида синтезделген биогендік аминдер тобындағы биологиялық белсенді зат. Оның басты мәні - бұл зақымдалған кезде кішкентай тамырларды тарылтады және қан кетуді азайтады (тамырлы тромбоциттік гемостаз). Ал гемокоагуляция кезінде, қан ұйыған кезде серотонин, керісінше, тамырларды кеңейтеді.
Вазодилататорлар: ацетилхолин, гистамин, брадикинин, медуллин, простагландиндер, АТФ, метаболиттер (лактат, Н2СО3, аденилді, фосфор қышқылдары).
Ацетилхолин - парасимпатикалық нервтердің соңында, сондай-ақ симпатикалық холинергиялық вазодилататор талшықтарында пайда болатын жүйке жүйесінің медиаторы. Ацетилхолин қанның холинестеразасымен тез бұзылады, сондықтан оның дилататорлық әсері тек перифериялық қан айналымын реттеу үшін маңызды.
Гистамин - бұл асқазан-ішек жолдарының шырышты қабатында, теріде, қаңқа бұлшықеттерінде (олар жиырылған кезде) және көптеген басқа органдарда синтезделген биологиялық белсенді зат. Гистамин артериолаларды, негізінен ас қорыту жолдарының мүшелеріндегі артериолаларды қатты кеңейтеді, ал ол өз кезегінде капиллярларда қанның жиналуына, қан қысымының күрт төмендеуіне, ми қан айналымының бұзылуына, орталық жүйке жүйесінің бұзылуына, яғни гистаминдік шокқа әкелуі мүмкін. Жылу және ультракүлгін әсер ету арқасында терінің қызаруы осы гистаминнің бөлінуі және артериолалардың кеңеюі барысында болады.
Брадикинин - бұл калликреин ферментінің әсерінен плазманың глобулиндерінен өкпеде, ұйқы безінде, сілекей бездерінде, теріде және басқа мүшелерде синтезделген кининдер тобына жататын полипептидтік сипаттағы биологиялық белсенді зат. Брадикинин артериолаларды кеңейтеді, сонымен қатар қан қысымын төмендетеді.
Медуллин - бұл липидті биологиялық белсенді зат, бүйректің ми қабатында бөлініп, артериолалардың кеңеюіне әкеледі.
Простагландиндер - бұл биологиялық белсенді заттар, арахидон қышқылының туындылары. Ең алғаш ерлердің простата шырынында, содан кейін көптеген басқа тіндерде де табылған: жатыр, бүйрек, жүрек, асқазан-ішек және басқа мүшелері. Олар артериолалардың кеңеюіне әкеледі.

ҚЖА-ның реттелуі тура осы тақырып.


* Қан депосы


Қан депосы — қан айналымына уақытша қатыспайтын қанның жеке тамырлы аймақтарда жиналуы.
Қан депо ағза - бұл қажет болған жағдайда организм қолдана алатын өз тамырларында едәуір мөлшерде қан жинай алатын орган немесе тін. Қан депосы ағзадағы айналымдағы қан көлемін қолдайтын функционалды жүйенің эффекторлық аппараттарының бірі ретінде қызмет етеді. Қан қоймаларының негізгі рөлін көкбауыр, бауыр, өкпе, тері атқарады, өйткені бұл органдардың тамырлары басқа мүшелер мен ұлпалар қажет болған жағдайда қолданылатын қосымша резервтік қанның көп мөлшерін ұстай алады.
Көкбауырдың резервуарлық функциясы. Ол оның тамырларының ерекше құрылымына байланысты жүзеге асырылады. Капиллярлардан қан алдымен веноздық синустарға түседі, содан кейін ғана тамырларға өтеді. Синустар оңай созылатын қабырғаларға ие, сондықтан қанның көп мөлшерін ұстап, босатып, бұл қанды көкбауыр тамырына, демек, жалпы қан ағымына құяды.
Көкбауыр артериялары мен көкбауыр синустарыныі венулаларға құятын жерінде қанның ағуы мен ағуын реттейтін сфинктер бар. Веноздық сфинктердің жиырылуынан қанның ағуы қиындайды және қан синустарда қалып, көкбауыр көлемінің ұлғаюына әкеледі. Бұл жағдайда сфинктер әдетте тамырлардың люменін — просвет - толығымен қыспайды да, қанның формалық элементтерін ұстап тұра отырып, плазманы өткізетін тар саңылаулар қалдырады. Ашық артериялық сфинктермен көкбауырға қан ағымы шектелмейді, оның тамырларындағы қысым жоғарылайды және сүзу қысымының деңгейі жоғарылайды, нәтижесінде қан плазмасы веноздық сфинктер арқылы тамырларға және жалпы қан ағымына өтеді. Осының арқасында көкбауырдың тамырларындағы қан қоюланады - сгущается. Көкбауыр дененің барлық қанындағы vs-ге дейін эритроциттерді орналастыра алады.
Физикалық және эмоционалды стресстерде симпатикалық талшықтар арқылы көкбауырға, сондай-ақ бүйрек үсті безі арқылы қанға шығарылатын адреналинге әсер ету капсуланың, трабекулалардың және осы органдағы тамырлардың тегіс бұлшықеттерінің жиырылуын тудырады. Бұл жағдайда веноздық сфинктер ашылып, көкбауырда сақталған қан жалпы қан ағымына шығарылады. Қанға қосымша және көптеген эритроциттер кіреді. Осылайша, көкбауыр эритроциттердің негізгі қоймасы болып табылады. Олардың көп мөлшері физикалық және эмоционалды стресстерде айналымдағы қанға еніп, қанның оттегі сыйымдылығын едәуір арттырады.
Көкбауырдың тегіс бұлшықеттері ми қыртысынан келетін импульстардың әсерінен жиырылуы мүмкін, яғни шартты рефлекс арқылы. Нәтижесінде алдағы физикалық белсенділік немесе эмоционалды стресс барысында кез-келген сигналдар көкбауырдың тегіс бұлшықеттерінің жиырылуына және қанға көптеген эритроцит шығуына әкелуі мүмкін. Міне, осылай дене алдағы физикалық және эмоционалдық стресстерге алдын-ала дайындалған. Көкбауырдан қанның шығуы қан жоғалту, күйік, жарақат, гипоксия, асфиксия, анестезия және басқа да бірқатар жағдайларда да байқалады.
Бауыр мен терінің резервуарлық функциясы. Бауыр тамырларында және терінің қантамырлық байламда болатын қан (адамда 1 л-ге дейін), басқа тамырларға қарағанда баяу жүреді (10-20 есе). Сондықтан бұл органдардағы қан ұсталынады, сондықтан олар да қан резервуары сияқты.
Қан қоймасы ретінде бауыр үлкен рөл атқарады. Бауыр тамырларының үлкен бұтақтарының қабырғаларында сфинктерді құрайтын бұлшықет байламдары бар, олар жиырылып, тамырлардың аузын тарылтады, бұл бауырдан қанның кетуіне жол бермейді. Бауырдағы қан көкбауырдағыдай циркуляциядан шықпайды, бірақ оның қозғалысы баяулайды. Бауырдың қанмен толтырылуын реттеу, сондықтан оның қан қоймасы ретіндегі қызметі рефлекторлық жолмен жүзеге асырылады. Қан қоймаларының рөлін бүкіл веноздық жүйе және терінің тамырлары атқарады.

80.Он екі елі ішектегі асқорыту. Химустың асқазаннан он екі ішекке өтуі.


Онекіелі ішектегі астың қорытылуы. Лайықты мөлшерде қорытылған ас қоймалжыңы қарынның ет қабатының және арнайы қарын сфинктерінің босап ашылуымен қарын қуысынан аш ішектің алғашқы бөлімі он екі елі ішекке жылжытылады. Он екі елі ішек ас қорыту жолының аса маңызды бөлігі. Оның ұзын дығы 2530 см. Мұнда екі үлкен бездерден сөл құйылып, асты қорытуға қатысады. Олар бауырдың өті мен ұйқы безінің сөлі. Сонымен қатар, он екі елі ішектің өз бездері де ішек сөлін өндіреді. Ішек сөлінде белоктарға, майға және көмірсуға әсер ететін барлық ферменттер бар. Бауырдың өті ішектің ішінде майды эмульсияға, яғни өте ұсақ май тамшыларына айналдырады. Бұл май бөлшектерінің ферменттермен жанасу ауданын көбейтеді де қорытылуын тездетеді. Өттің, ұйқы безі мен ішек бездерінің сөлдерінің әсерінен белок, май, углеводтар организмге сіңетіндей түрге ыдырайды. Ұйқы безі сөлінің құрамындағы трипсиноген ферменті, ішекте белсенді түрі, трипсинге айналады. Трипсиннің әсерінен белок қанға оңай сіңімді амин қышқылдарына айналады. Ұйқы безінің сөліндегі л и п а з а ферменті майды глицерин мен май қышқылдарына, ал амилаза ферменті крахмалды дисахаридтерге, мальтаза ферменті дисахаридтерді моносахаридке, яғни глюкозаға айналдырады. Осы сөлдің құрамындағы лактаза ферменті сүттің қанты лактозаны моносахарид лактозаға ыдыратады. Он екі елі ішектегі сөлдің рН 7,5-8,5 тең. Бірақ қарыннан келген ас қоймалжыңы оның белсенді реакциясын рН 4-6-ға дейін төмедетеді.  ащы ішектің ұзындығы ересек адамда шамамен 3 м, Асты қорытатын ферменттер ащы және мықын ішектердің кілегейлі қабатының либеркюн бездерінде де өндіріледі. Ішек сөлінде энтерокиназа, аминопептидаза, дипептидаза, белсенділігі аз протеолит тобына жататын липаза, нуклеаза, фосфатаза, карбогидраза тобына жататын мальтаза, амилаза, лактаза және инвертаза ферменттері бар. Бұлар ащы ішектің қабырғасында ғана әсер етеді де ішек қуысына құйылмайды. Ұйқы безі балаларда 1 жастан 5-6 жасқа дейін жақсы дамиды. Мұның көрсеткіштері физикалық көрсеткіштері 11-13 жаста, ал қызметі 15-16 жаста ересектермен теңеседі. Осындай өсу және даму қарқындары бауырда да байқалады. 
Ішек бүрлерінде астың қорытылуы.- Ішектің қабырғасының кілегейлі қабатында биіктігі 1-2 мкм цилиндр іспетті ішек эпителиінің микробүрлері болады (34-сурет). Олардың саны оте көп — 1 мм2 ішектің қабырғасында 50 мыңнан 200 миллионға дейін микробүрлері болады. Микробүрлердің арасындағы қуыстарда ішек сөлінің ферменттері көптеп шоғырланған, олардың концентрациясы ішек қуысындағы сөлдегіден анағүрлым жоғары, сондықтан мұнда ас қорыту өте күшті жүреді. Сонымен қатар, микробүрлердің беті астың қорытуынан пайда болған заттардың қанға және лимфаға сіңуін жеңілдетеді. Ас қорытудың осы ерекшелігін мембрандық ас қорыту дейдій Асты қорыту тоқ ішекте аяқталады. Тоқ ішек кілегей шырыш өндіреді. Аш ішектің сөлінің ферменттері аттас 
белсенділігі аз ферменттер тоқ ішектің ащы ішекпен шектес жерінде аздап өндіріледі. Тоқ ішекте бактериялардың әсерінен көмірсу мен белоктар шіриді. Белоктардың шіруінен бірнеше улы заттар — индол, скатол, фенол т. б. пайда болады да, қанға сіңеді. Ішектен шыққан қан тамырлары алды-мен бауырға барады да, онда улы заттар усыздандырылады, яғни бауыр кедергілік қызмет атқарады. Мұнда улы заттардан организмге қажетті усыз заттар түзіледі. 
81. Жүктіліктің және туу актісі физиологиялық заңдылықтары.
Жүктілік - ұрықтану сәтінен нәресте туылғанға дейінгі кезеңді қамтиды. Тұқым жасушаларының ұрықтануы зиготаны түзеді, ол түтікше бойымен жатырға жылжиды, әрі бөліне бастайды, бластоцитке (грек. blastos - өркен) айналады. Бұл кезде ұрық жұмыртқаның нәрлі заттарымен қоректенеді. Жатырға енген ұрық 7-8-ші күні оның ішкі қабатына бекінеді (имплантация). Ұрықтың сыртқы қоректік қабығы трофобластан бүрлі қабықша (хорион) пайда болады. Одан кейін баланың жолдасы - плацента (шарана) қалыптасады. Ол ұрықты қоректендірумен қатар эндокриндік қызмет атқарады. Хориондық гонадотропин (лютеинге ұқсас) ұрықтың бүйрекүсті және жыныс бездерінің дамуына, гормондардың алмасуына әсер етеді. Ұрықтың денесінде зат алмасуын, оның өсуін реттейді. Содан 3-8 аптадан бастап ұрықтың ішкі қабықшасы эмбриобласт өсуі ағзалардың нышандарын қалыптастырады. Ұрықтың жүрегі 3- аптада қалыптасып соға бастайды, ми мен жүйке түтігі пайда болады, 4-аптада ішкі ағзалардың нышаны білінеді, ал 8-аптада ұрықтың айырмашылығы байқалады. 9-аптадан, яғни 3-айдан бастап ұрық (ұзындығы 39-40 мм) адамға ұқсайды, әрі нәресте деп аталады. Осыған дейін гормондық қызметті сары дене атқарады. Кейін 7-8 аптадан бастап, ол кері дамиды да, гормондарды өндіру плацентаға ауысады. Жүктіліктің 15-20 аптасында ми жедел өседі, ал 20-24 аптада негізгі әрекеті қалыптасады. Жүктілік 38-аптадан кейін мерзімі жеткен деп есептеледі. Орта шамамен жүктілік әйелдерде 280 күн (40 апта) болады. Жүктілік кезінде әйелдердің организмінде көптеген ағзалар мен жүйелер едәуір өзгеріске ұшырайды. Оны бағыттайтын гипофиздің пролактин гормоны мен сары дене бөлетін - прогестерон. Пролактин сары дене қызметін күшейтеді, фоликулалардың жетілуін тежейді, сүт бездерін өсіреді, ФСГ мен ЛГ бөлінуі азаяды. Прогестерон миометриді өсіреді, онда қантамырларын көбейтеді, босаңсытады, эстрогендер биохимиялық үрдістерді, энергия алмасуын, ферменттердің белсенділігін қалпына келтіреді. Жүктілік кезінде негізгі өзгеріс жатырда байқалады. Бала көтермей тұрғанда, жатырдың ұзындығы 7-8 см, салмағы 50 г болса, жүктіліктің соңында 37-38 см-ге дейін, массасы - 1000-1500 г (нәрестесіз есептегенде) өседі. Жатырдың ішкі көлемі 500 есе ұлғаяды, қабырғасы қалыңдайды. Жүктілік кезінде әйелдердің иммундық жүйесі өзгереді. Гормондардың әсерінен жасушалық имунитет төмендейді. Бұл шаранамен бірігіп түсік (аборт) болудан сақтайды. Зат алмасуы күшейеді, негізгі энергия 15-20%-ке өседі. Жүрек-тамыр жүйесінің қызметі көптеген өзгеріске ұшырайды, айналымдағы қанның көлемі 25-45%-ке көбейеді, артериялық қысым төмендейді, өйткені тамырдың аумағы ұлғаяды, шеткі кедергі азаяды. Жүректің соғуы жиіленеді (тахикардия), ірі веналарда қысым көтеріледі, жүректің минуттық көлемі 30%-ке жетеді. Тыныстық көлем 30-40%-ке ұлғаяды, тыныс 10%-ке жиіленеді. Жүктілік кезінде бүйрек пен бауырға да күш түседі.
Босану - тіршілікке қабілетті нәрестені және қағанақ пен баланың жолдасын жатырдан шығаратын шартсыз рефлекс. Оны жүйке жүйесі мен гормондар реттейді. Жүктіліктің мезгілі жеткенде ми қыртысында тежелу басым болады, қыртысасты құрылымдардың қозғыштығы артады, жұлынның рефлекстері күшейеді. Жатырдың әр түрлі әсерлерге сезімталдығы өседі. Босану іс-әрекеті дамуында гомондар ерекше орын алады. Прогестерон деңгейі төмендейді, сондықтан оның жатырды тежейтін әсері әлсірейді. Эстроген көбейіп, миометридің жиырылтқыш заттарға сезімталдығын өсіреді. Эстрогендер простогландиндердің түзілуін белсендіреді. Бұлар босану іс-әрекетіне тікелей әсер етеді, ана мен нәресте гипофиздерінде окситоцин бөлінуін реттейді. Окситоцин ацетилхолин жатыр етінің жиырылуын күшейтеді. Босану үрдісіне серотонин, адреналин, норадреналин, гистамин, кинин, заттары да қатысады. Босану алдындағы осындай жүйке және эндокриндік өзгерістер босану доминантасын құрады. Босану үш кезеңнен өтеді. Бірінші кезеңде толғақ пайда болады. Жатырдың алқымы кеңейіп (дистрикция) бұлшықеттері еріксіз оқтын-оқтын қайталай жиырылады (контракция) және ет қабаттары бір-біріне қатысты ығысады (ретракция). Толғақ біртіндеп ұзара береді, арасы қысқарады және қарқыны күшейеді. Жатыр аңқасы толық ашылғанда (10-12 см) қағанақ жарылып нәресте маңындағы алдыңғы су ағып кетеді. Екінші кезеңде толғаққа ерікті түрде күшену, құрсақ, көкет, жамбас түбіндегі бұлшықеттердің жиырылуы қосылады. Босанушы әйелдер оны өз еркімен күшейте алады. Осының нәтижесінде жатырда және құрсақта қысым күшейіп, босану жолдары арқылы бала туылады. Толғақ туу сәті нәресте үшін қатты сын (стресс) және тренинг (жаттығу) болып саналады. Босанудың үшінші кезеңінде шарана, қағанақ бөлініп сыртқа шығады. Босану кезіндегі жатыр еттерінің жиырылу жиілігін, күшін гистография әдісімен тіркеуге болады. Босанудан кейінгі кезең - 6-8 аптаға созылады. Жүктілік кезінде өзгеріске ұшыраған ағзалар мен жүйелер қалпына келеді. Эволюциялық үрдістер жыныс мүшелерінде ерекше орын алады. Бұл кезеңде емізетін аналарда пролактин көп болғандықтан етеккірі келмейді. Бала туғаннан кейінгі бірінші етеккір овуляциясыз болады. Кейбір әйелдерде овуляция, тіпті жаңа жүктілік бала емізіп жүрсе де бола береді.
82. Қан жүйесі туралы түсінік (Т.Ф.Ланг). Қан функциялары. Қан құрамы мен мөлшері. Гематокрит.
Қан - ашық қызыл түсті сұйықтық, ол тұйық тамырлар жүйесінде айналады және дәнекер ұлпасының бір түрі. Адамның 5-9% қаннан тұрады(яғни 5-6 литрдей). Қан сұйық бөліктен плазмадан және онда қалқып жүретін формалы элементтер:эритроциттер мен тромбоциттерден тұрады.
Қан жүйесі туралы түсінік (Т.Ф. Ланг)
Қан жүйесі ұғымын Т.Ф.Ланг 1830 жылдары енгізген. Қан-бұл физиологиялық жүйе оған мыналар кіреді: 1) перифериялық (айналымдағы және сақталған) қан; 2) қан түзетін органдар; 3) қан жою органдары; 4) реттеу механизмдері.
Қан - жан-жануарлардың тіршілік етуіне аса қажет сұйықтық. Жарақаттану салдарынан қанның 25-30% сыртқа ағып кетсе, тіршілікке қауіп төнеді, ал 50% ағып кетсе өледі. Қан тамырда жылжымай тоқтап қалса не қан ағысы тым баяуласа адам өлуі мүмкін. Мысалы, денедегі ҡейбір клеткалар, әсіресе, ми қыртысының нейрондары уақытында келетін қан мөлшері азайса, 5-6 минуттан кейін бұзыла бастайды.
Қанның негізгі қызметтері:
I) Тіршілікке қажет заттарды тіндерге жеткізеді, ал зат алмасу өнімдерін сыртқа уақытында шығарып отырады (тасымалдау қызметі).
2) Оттегін өкпеден тіндерге, жасушалардағы көмір қышқыл газды өкпеге жеткізеді (тыныс алу қызметі).
3) Ішек-қарыннан қоректік заттарды, витаминдерді, су мен тұздарды (минералдарды) тіндерге жеткізеді (трофикалық яғни нәрлендіру қызметі).
4) Зат алмасу барысында пайда болған өнімдерді, мәселен, адам денесіндегі уытты заттар, азот қалдықтарын тіндерден бүйрекке, өкпеге, тер бездеріне, ішекке апарады. Сөйтіп оларды шығарып тастайды (экскрециялық қызмет).
5) Қан жасушалары (лейкоциттер), плазмадағы антитәндер денеге енген микробтарды, вирустарды, табиғаты жат, улы заттарды бейтараптайды (қорғаныс қызметі).
6) Адам денесіндегі көптеген әрекеттерді, үрдістерді реттеуге қатысады (гуморалдық реттеу). Қандағы биологиялық әсері күшті заттар - гормондар, медиаторлар, метаболиттер ағзалар мен тіндерге өтіп тікелей немесе қантамырларының ішкі бетінде орналасқан хеморецепторларды тітіркендіру арқылы әсер етеді (рефлекстік реттеу).
7) Қан жасушалары (пішінді элементтер) тін жасушаларымен креаторлық байланыста болады. Креаторлық байланыс жаңарған жасушалардың және жасушалардың табиғи құрылысы мен кейпінің сақталуын қамтамасыз етеді. Жаңа жасушалар құрылысы жағынан ескілеріне ұқсас болу үшін олардағы ақпараттардың маңызы өте зор. Тіндерге қажет мағлұматтарды макромолекулалар тасиды. Мағлұматтар бір жасушадан екіншісіне аралық арналар арқылы және пиноцитоз жолымен жеткізіледі. Мұндай макромолекулаларды басқа тіндерге қан да жеткізіп отырады.
8) Қан бүкіл денеге тән гомеостазды сақтай отырып жасушалар мен тінаралық сұйықтықтың коллоидтық, осмостық тұрақтылығын сақтайды. Осмостық тұрақтылық бұзылса жасушалар ісіп не бүрісіп қалады. РН тұрақтылығын сақтауда буферлік рөл атқарады.
9) Қан көп энергия шығарып қызып кеткен ағзаларды суытады, ал суыған ағзаларды жылытады. Сөйтіп, дене қызуын бірқалыпта сақтауға қатысады.
Қан сарғылттау келген сұйық зат - плазмадан және оның ішінде жүзіп жүрген қан жасушаларынан, яғни пішінді элементтерден тұрады. Ересек адамда қанның көлемі салмағының 6-8%-іне тең (5-6 литрдей). Қан жасушалары қызыл түйіршіктер (эритроциттер) мен ақтүйіршіктер (лейкоциттер), қан пластинкалары - тромбоциттер. Плазма қан құрамының 52-58%-іне, қан жасушалары -42-48%-не тең. Қан жасушаларының жалпы гематокриттік көрсеткіші 42-48%, ал қанның әр литрінде 0,42-0,48 литр. Соңғысы гематокриттік көрсеткіш деп аталады.
Плазманың құрамы. Оның 90-92%-і судан, қалғаны (8-10%) құрғақ заттардан тұрады. Соңғыларының 8-9%-і органикалық заттар, оның ішінде белок 6-8%; 0,9% -1% бейорганикалық (минерал) заттар. Бұлардың көбі ас тұзы (90%). Органикалық заттардың көбі белоктар: альбумин, глобулин (а.,В,у) фибриноген. Альбуминдер мен фибриноген бауырда, глобулиндер бауырда және сүйек кемігінде, көкбауырда, лимфалық түйіндерде түзіледі. Бұлармен қатар плазмада глюкоза, липидтер, сүт қышқылы, пировиноград қышқылы және молекуласында азоты бар заттар (амин қышқылдары, мочевина, зәр қышқылы, креатин, креатинин) түрлі ферменттер, гормондар, витаминдер, пигменттер, еріген күйінде оттегі, көмір қышқылды газ, азот болады.
83. Ұйқы безі сөлінің құрамы мен қасиеті. Ұйқы безі секрецияның реттелуі.
Ұйқы безі 2 түрлі тіннен: а) ас қорыту сөлін болетін ацинус; б) қанға гормондар бөліп шығаратын альфа және бета жасушаларынан құрылған шашыранды Лангерганс аралшықтарынан тұрады. Ацинус тінінің сөлі түтікше (өзек) арқылы 12 елі ішекке құйылады. Бұл ұйқы безінің сыртқы секрециялық қызметі. Лангерганс аралшықтарында түтік болмайды, ол сөлін қанға құяды. Демек ұйқы безі ішкі секрециялы без. Ұйқы безі латынша панкреас деп, осыған орай оның ас қорыту сөлі панкреас сөлі (секреті) деп аталады. Бұл аса күрделі сөлдің ас қорытуда үлкен маңызы зор. Ұйқы безінен (панкреастан) сөл алу. Ұйқы безінің сөл шығару қызметін, оның құрамын білу үшін иттің панкреас түтігіне фистула қойылады. Он екі елі ішек қабырғасын ұйқы безінің түтігі ашылған жерінен ромба тәрізді етіп айналдыра тіліп, түтіктің аузы 12 елі ішек бөлігімен бірге сыртқа шығарылады (И.П. Павлов, 1879). Ұйқы безі қос түтікті. Осы екі түтіктің біреуі сыртқа шығарылса, онда 12 елі ішекте ас қорыту үрдісі бұзылмайды. Сыртқа шығарылған түтіктің аузына зонд кіргізіп, ас қорыту кезінде ұйқы безі сөлін жинауға ішкен астың без сөлінің құрамына, сөл шығару тәртібіне тигізетін әсерін зерттеуге болады. Адамның ұйқы безінен таза сөл алу өте қиын. Сондықтан адамға жіңішке зонд (резеңке түтік) жұтқызып, оны қарыннан он екі елі ішекке өткізіп одан сөл (таза болмаса да) жинауға болады.
Әлбетте сөлдің құрамында ас қалдығы, өт болады. Сөл шығаруын күшейту үшін түрлі интестинальдық гормондар қолданылады.
Ұйқы безінің сөлі түссіз, сілтілі (рН 7,8-8,4). Оның құрамында 1%-тей құрғақ зат болады. Ол негізінен белоктан тұрады (0,5-1,0%). Реакциясы құрамындагы натрий бикарбонатының мөлшеріне байланысты. Етті тағаммен қоректенген адамда сөл бикарбонаты 0,74%-ке жетуі мүмкін. Тәулігіне ұйқы безінен 1,5-2 литрдей сөл бөлініп шығады, ондай сөлден 10 грамдай белок жинап алуға болады. Ол негізінен түрлі ферменттерден тұрады. Мұнда ферменттердің шамамен 72%-і белокты ыдырататын протеазалар: трипсин, химотрипсин, карбоксипептидазалар, эластаза (панкреас пептидаза), рибонуклеаза. Без сөлінде трипсиноген, химотринсиноген күйінде бөлініп шыққан трипсин мен химотрипсин белокты ыдырата алмайды. Ол үшін ішек сөлі құрамындағы әлгі ферменттер ішектің шырышты қабығында түзілетін энтерокиназа ферментімен әрекеттесуі шарт, 1893 ж. осы ферментті И.П. Павлов ішек сөлінен тауып, оны ферменттердің ферменті деп атады. Энтерокиназа трипсиноген ферментін трипсинге, ал трипсин басқа ферменттерді, айталық химотрипсиногенді химотрипсинге айналдырады. Трипсиноген мен химотринсиногенді трипсин, химотрипсинге айналдыру үрдісін, ішек сөліне Са ионын қосу арқылы шапшаңдатуға болады. Трипсин мен химотрипсин белок атаулыны амин қышқылдары сатысына дейін ыдыратады. Бүл екі ферменттің әсері жағынан бір-бірінен айырмашылығы - олар белок түзетін амин қышқылдары мен пептидтердің арасындағы әртүрлі байланыс тізбектерін бұзады және олардың ыдырату шапшаңдығы біркелкі емес.
Ұйқы безі сөлінің құрамында күрделі пептидтерді ыдырататын карбоксипептидаза (А, В) және эластаза ферменттері рибонуклеин қышқылын нуклеидтер сатысына дейін ыдырататын рибонуклеаза ферменті бар. Бұлармен қатар без сөлінде фосфолипидтерді, майларды, поли- және дисахаридтерді ыдырататын ферменттер де аз емес. Майды липаза май қышқылы мен глицерин сатысына дейін ыдыратады. Бірақ ол үшін алдымен майға өт әсер етіп, оны эмульсияға айналдыруы шарт.
Майдың эмульсияга айналуы дегеніміз - өттің әсерінен майдың диаметрі 2-3 мкм-дей май тамшыларына бөлінуі. Осы тамшыларға липаза ферменті отпен бірге, Са иондарының қатысуымен әсер етеді де, оларды май қышқылдары мен глицерин сатысына дейін ыдыратады. Көмірсуларға әсер ететін альфа-амилаза ферменті полисахаридтерді (гликоген мен крахмалды) дисахаридтерге дейін, мальтаза мен лактаза ферменттері аттас дисахаридтерді моносахаридтерге дейін ыдыратады. Ұйқы безі сөлінің қанша уақыт, қай мөлшерде бөлінетіні, ферменттік құрамы тағам түріне және тағам рационына байланысты. Ет, нан жеп, сүт ішкен кезде бөлінетін сөлдің көлемі, құрамы, бөлініп шығу мерзімі біркелкі емес, керісінше, тағам түріне қарай өзгеріп отырады. Бұл тәжірибе жүзінде дәлелденіп, қисық сызықпен көрсетілген.
Тағам құрамында көмірсулар басым болса, без сөлінде оларды ыдырататын ферменттер, ал белок көбірек болса, трипсин мен химотрипсин көбірек болады. Майлы тамақты ыдырату үшін без сөлінде липаза ферменті көп болуы шарт. Ұйқы безі сөлінде ферменттердің мөлшері, құрамы, тағам рационына бейімделуі сол бездің қызметі жүйке жүйесі қызметімен тығыз байланысты екенін дәлелдей түседі.
Аш қарында ұйқы безі он екі елі ішекке аздап сөл шығарып тұрады, ал тамақ ішкен соң 2-3 мин өтісімен мол етіп шырын шығара бастайды. Тағам құрамына қарай сөл шығару 6-14 сағатқа созылады. Сөл шығару себебіне қарай бұл үрдісті күрделі 2 кезеңге - рефлекс және қан арқылы химиялық жолмен сөл шығару кезеңдеріне (гуморальды химиялық) бөлуге болады. Рефлекс арқылы сөл шыгару кезеңдері шартты және шартсыз рефлекстермен реттеледі. Алдымен ұйқы безі тамақ ауызға келіп түскенше сөл шығара бастайды, осыған орай рефлекстік доға ми қыртысы арқылы өтеді. Одан әрі сөл шығару үрдісі дәм татқан кезде, яғни тамақ ауызға түскеннен кейін үдей түседі. Бұл шартсыз рефлекс арқылы сөл шығару. Жүйке серпіні дәм қабылдағыштарына жүйке арқылы, сопақша мидағы сөл шығару орталығына жетеді де, кезеген және симпатикалық жүйке талшықтары арқылы ұйқы безінің сөл шығару қабілетін күшейтеді. Қан арқылы түрлі химиялық заттармен, айталық гормондармен ұйқы безіне әсер ете отырып, оның сөл шығару қабілетін күшейтуге болады. Химиялық заттар сөл шығару үрдісін ұзартады. Қатарынан бірнеше фистула қойылған иттің он екі елі ішегінің шырышты қабығын тұз қышқылы сіңген тампонмен тітіркендірсе, ұйқы безінде сөл шығару үрдісі күшейе түседі. И.П. Павлов оны рефлекстік үрдіс деп есептеді. Белгілі ағылшын ғалымдары Бейлис пен Стерлинг И.П. Павлов тәжірибесін растай келіп, ұйқы безінің сөл шығару қабілетін тұз қышқылы қалай күшейтетінін анықтап берді. Тұз қышқылы он екі елі ішектің шырышты қабығында түзілетін гормон - просекретинді секретинге айналдыратынын, қанға сіңген соң секретин ұйқы безіне әсер етіп, одан көп мөлшерде сөл шығаратынын дәлелдеді. Бұл ғалымдар тапқан секретиннің химиялық құрамы осы мезгілде анықталып синтезделді. 1943 ж. Хейнер мен Рейнер он екі елі ішектің шырышты қабығында тағы да бір гормон - панкреозимин (холецистокинин) түзілетінін, ол тек осы бездің сөл шығаруын күшейтіп қана қоймай, қан арқылы осы ішекке құйылатын өт көлемін де көбейтетінін байқады. Соңғы кезде көптеген ішек (интестинальдық) гормондары он екі елі ішек пен пилоруста түзілетіні, олардың бірқатары қанға сіңген соң ұйқы безінің сөл шығару қабілетін күшейтетіні, екінші біреуі бұл үрдісті тежейтіні анықталды. Алғашқы топтың қатарына гастрин, бомбезин, инсулин, ал екінші топқа глюкогон, кальцитонин, ЖИП*, ВИП**, ПП*, соматостатин жатады. Аталған гормондардың ішінде инсулин мен глюкогон ұйқы безінен тікелей қанға бөлінетін ішкі секреция гормондары. Демек, ұйқы безінің ішкі және сыртқы секреция қызметі бір-бірімен тығыз байланысты. ІҚП - қарынның сөл шығаруын тоқтататын пептид, бірақ ол инсулин шығуын үдетіп, гастрин бөлінуін тежейді. ҚТҚІП - қан тамыры қызметін күшейтетін (вазоактивті) интестинальдық пептид, ұйқы безінің сөл шығару қабілетін азайтады. ҰБП - панкреастық полипептид, панкреозимин бөлінуін тежеп, ұйқы безінде сөл шығуын азайтады.
84. Тері және оның туындыларының құрылысы және физиологиясы.
Тері-адам денесінің сыртқы қабығы. Тері денеде әртүрлі функцияларды орындайды. Ішкі органдарды сыртқы ортаның механикалық әсерінен (соққы, жарақат) қорғайды. Тері микробтардың, ерітілген улы және зиянды заттардың өтуіне жол бермей қорғаныс қызметін атқарады. Тері организмдегі метаболикалық процестерге қатысады. Бұл негізінен су мен жылу алмасуында маңызды. Қоршаған орта температурасы қаншалықты ауытқып кетсе де, адам денесінің температурасы әрдайым тұрақты болады. Терморегуләсия дегеніміз-дене температурасын тұрақты деңгейде ұстап тұруды қамтамасыз ететін физиологиялық процестер.
Тері арқылы сумен бірге түрлі тұздар (хлоридтер), сүт қышқылы, азот алмасуының өнімдері шығарылады. Тері сонымен qatar қан айналымы процесінде қанның репозиторийі ретінде қызмет етеді. Ересек адамның терісінің капиллярларында шамамен 1 литр қан бар. Теріде көптеген жүйке талшықтары, сезімтал жасушалар бар. Сондықтан тері де сезім мүшелерінің қызметін атқарады. Адам тері, температура, ауырсыну арқылы бір нәрсені сезінеді.Терінің витаминдік алмасуға да қатысты. Күннің ультрафиолет сәулелерінің әсерінен теріде белгілі бір заттардан Д дәрумені пайда болады, теріде аз мөлшерде газ алмасу жүреді, яғни оттегінің сіңуі және көмірқышқыл газының шығуы. Ыдырау өнімдері адамның терісіндегі тер, май және сүт бездері арқылы шығарылады. Тері денеде артық майды резерв ретінде сақтайды.
Тері құрылымы
Адамның терісі негізінен үш қабаттан тұрады. Терінің сыртқы қабаты-епидермис (лат. Ері-сыртқы, жоғарғы, derma-тері), ортаңғы қабаты-нағыз тері (derma), ішкі қабаты-Жібек қабаты деп аталады. Жақында Карапас шынайы былғары қабатымен біріктірілген бір қабат болып саналады.
Терінің епидермис қабаты көп қабатты жалпақ эпителий (Integral) тінінен тұрады. Оның қалыңдығы орындалатын функцияға байланысты өзгереді. Тұрақты механикалық жүктемелер орындарында (алақанда, табанда) епидермис айтарлықтай қалың (0,5-2,3 мм). Кеудеде, іште, жамбаста, білекте, мойында епидермис қабатының қалыңдығы 0,02-0,05 мм-ден аспайды.
Епидермистің өзі екі қабаттан тұрады. Оның сыртқы қабаты мүйіз қабаты деп аталады. Бұл қабатта өмірді растайтын жасушалар үнемі қайызғақ түрінде жоғалады. Қайызғақ жиі шаштың арасында пайда болады. Роговичный епидермис қабаты теріні сыртқы ортаның әсерлерінен емес өткізеді ауру тудыратын микроорганизмдер. Түктер, түктер, тырнақтар мүйіз қабатынан пайда болды. Епидермистің ішкі қабаты өсіп келе жатқан қабат деп аталады. Бұл қабатта көптеген тірі жасушалар бар. Ондағы жасушалардың тұрақты бөлінуіне байланысты тері қалпына келеді. Өсіп келе жатқан қабаттағы жасушалардың бөлінуі тырнақтың да, шаштың да өсуіне ықпал етеді. Терінің екінші қабаты-бұл терінің нақты қабаты (derma). Derma "тері" ұғымына жатады. Сондықтан тері ауруларын емдейтін дәрігер дерматолог деп аталады.
Дерманың дермалды қабаты дәнекер тінінен түзіледі. Оның қалыңдығы 1-2, 5 мм.епидермиске жақын орналасқан дермистің сыртқы қабаты - папилләрлы (папилләрлы), ішкі қабаты-торлы (торлы) қабат. Дермистің мастойдтық қабаты тығыз талшықты дәнекер тінінен тұрады. Бұл қабатта тамырлар, лимфа тамырлары және жүйке талшықтары жиі кездеседі. Бұл қабат епидермисті қажетті қоректік заттармен қамтамасыз етеді. Әр адамның терісінің сыртқы бедері сызаттар, емізік қабатындағы емізік өсінділеріне байланысты әр түрлі болады. Саусақтың ұшындағы терінің әсері қылмыстық істерді анықтауда өте пайдалы. Дермистің торлы қабаты тірек ретінде қызмет етеді. Бұл қабатта шаштың тамыры, тер және май бездері орналасқан. Теріде сүт бездері бар. Тер бездері сыртқы секреция бездеріне де жатады.
Тер бездерінің пішіні түтікке ұқсас, оның өзегі терінің сыртында кішкентай тесіктер - клапандар түрінде ашылады. Тер бездері алақандарда, табандарда, қолтықтарда және перинеяларда шоғырланған. Тер бездері арқылы термен бірге ыдырау өнімдері шығарылады. Тер бездерінен бөлінетін тер дене температурасын тұрақты ұстайды. Балаларда тер бездері нашар дамыған.
Май бездерінің ядролары шаштың тамырына қарай ашылып, түктерде, теріде май шығарады. Май бездерінен бөлінетін май терінің құрғауына жол бермейді, тері арқылы су өткізбейді. Терінің жұмсақтығы мен серпімділігін қамтамасыз етеді. Май бездері басына, бетіне көбірек. Терідегі арнайы жасушалар күннің ультракүлгін сәулелерінің әсерінен пигментті (меланинді) шығарады және терінің түсі күңгірт болады. Оның қорғаныс мәні бар.
Тері қабаты (гиподерма) сонымен qatar майлы қосылыстардың көп мөлшерін қамтитын дәнекер тінінен тұрады. Мұнда жинақталған майлы заттар қажет болған жағдайда организм пайдаланады. Терінің бұл қабаты денені суықтан және қоршаған ортаның механикалық әсерінен қорғайды. Шаш, шаш, тырнақ-епидермистің қосымша мүйізді түзілімдері. Алақандарда, табандарда, еріндерде түктер жоқ. Бастағы тығыз өскен шаштар-бұл шаштар деп аталады. Теріден шығатын шаштың бір бөлігі-соя (қылшық), терінің астында тамыр мен байлам бар. Синус пен тамырдың артында қадалар қалталармен қоршалған. Шаш сызығын қысқартатын қан тамырлары, нервтер мен бұлшықеттер шаш сызығына қосылады. Май бездерінің өзегі шашты( шашты), теріні майлайтын шаш қалтасына салынған.
Тері немесе жалпы жамылғы-бұл сыртқы ортамен тікелей байланыста болатын жануар денесінің сыртқы қабығы. Бұл қорғаныс органы-денені механикалық зақымданудан қорғайды, денеге су жұмсауға және оған патогендік микробтардың, бөгде заттардың енуіне жол бермейді. Тері сезімі, ол жүйке ұштарына өте бай. Терінің сезімталдығы оның қорғаныс функциясына тікелей байланысты. Бұл ретте тері ыдырау өнімдерін сыртқа шығару, дене температурасын бір қалыпта ұстап тұру және шағын (1-2%) тыныс алу функцияларын орындайды.
Тері-үш қабаттан тұрады. Оның жұқа жоғарғы қабаты епидермис деп аталады. Ол көп қабатты мүйізді жалпақ эпителийден тұрады.
Епидермистің астында терінің негізгі қабаты-derma орналасқан. Дермистің өзі емізік пен торлы қабаттардан тұрады.
Емізік епидермис қабатының астында орналасқан және одан негізгі мембрана арқылы бөлінеді. Бұл қабат борпылдақ дәнекер және ретикуләрлы ұлпалардан түзіледі. Емізік қабаты епидермисті нәрлендіретін қан тамырлары мен жүйке ұштарына өте бай.
Ретикулярлық қабат-бұл сечаткамен бір-бірімен байланысқан коллаген және серпімді бу талшықтарынан құралған дәнекер тін. Дермисте май, тер бездері және Вилли бар.
Терінің төменгі қабаты пиллинг деп аталады. Бұл қабат борпылдақ дәнекер тінін құрайды.
Препаратта - бүктелген қабатты дене (шашсыз тері), сыртқы қабықты (епидермис) кішкене үлкейткішпен табу керек.
Бұл жалпақ қабатты мүйізді (сквамозды)эпителий. Содан кейін сіз шынайы терінің (дерманың) екі қабатын көруіңіз керек. Оның астында дәнекер және май тінінің басқа топтарының ауырсынуы орналасқан. Бұл Жібек қабаты. Препараттың кішкене бөлігін қолданғаннан кейін мыналарды атап өткен жөн: 1-епидермис немесе қабықтың көп қабатты жалпақ эпителийі; 2-derma (нақты тері): а-түтікшелі дәнекер тінінен тұратын түйнек қабаты; Б-тығыз дәнекер тінінен түзілмеген тор қабаты; 3-түтікшелі дәнекер және май тіндерінен тұратын Жібек қабаты.
Ірі қара шашты қойлардың дәрілік терісінен микроскоппен зерттеп, былай жазады: 1 - епидермис, 2-Осы терінің шашы, 3-торлы жабын, шынайы тері, 4-шаш: а-шаш, Б - шаш түбіріндегі шаш, г-медулла, д-қабық, ұзын, Ш-шаш, с-шаш; 5-шаш фолликуласының қабырғасы және тамыр қабығы, у-шаш қалтасына дейін шыны тәрізді қабық ;зиннес май бездері; л-севоситтер, тарақ тәрізді жасушалар; 6-терінің апокринді темірі, 7-терінің апокринді темірі. - темір мерокринді терілер.
Тері бездеріне май, тер және сүт бездері жатады.
Май бездері-құрылымы бойынша қарапайым везикуләрлы бездерге жатады. Бездің өзегі шаштың тамырында ашылады. Май бездері дермистің емізік қабатында виллаға жақын орналасқан.
Тер бездері-құрылымы қарапайым құбырлы бездерге жатады. Бездің каналдары тікелей тамырға немесе терінің сыртқы бетіне ашылады. Артық су тер арқылы шығарылады,ыдырау өнімдері-мочевина, зәр қышқылдары, қажет емес тұздар, түрлі дәрі-дәрмектер.
Сүт бездері (желін) - терінің туындылары. Ірі қара малдың түріне байланысты желін әртүрлі жолдармен дамиды. Сиырда ұрық төрт виманда, биеде екі виманда, ал шошқада бірнеше жұп емізік түрінде піседі.


85. Қанның физикалық-химиялық қасиеттері (осмостық және онкотикалық қысым, қан тұтқырлығы, рН). Эритроциттердің осмостық резистенттілігі.
Қан (гр. хаемо; лат. сангұіс-қан) - ағзаның ішкі сұйық ортасының бірі. Ол жабық тамыр жүйесі арқылы өтетін тасымалдауға қызмет етеді. Қан барлық ағзалардың жасушаларына қоректік заттар мен оттегін жеткізіп, қалдықтарды зәр шығару органдарына тасымалдайды. Денедегі биологиялық белсенді заттардың гуморалды реттелуі қанның қатысуымен жүзеге асырылады. Қан ағзаның инфекцияға қарсы қорғаныс реакциясын қамтамасыз етеді.
Қан-бұл ересек адамның денесінде шамамен бес литр қан бар. Қан-бұл организмдегі дәнекер тінінің бір түрі. Оның негізгі бөлігі жасушааралық сұйық зат-плазмадан тұрады. Плазмада қан жасушалары-еритроситтер мен лейкоциттер, ал тромбоциттер-тромбоциттер бар. Тромбоциттер сүйек кемігінің жасушаларынан түзіледі. Олардың жетілуі, жинақталуы және жойылуы басқа мүшелерде жүреді. Ол еритроситтерді тасымалдауға, лейкоциттердің фагоситозына және тромбоциттерден қан кетуге қатысады.
Плазма еріген органикалық және бейорганикалық заттардан тұратын судан тұрады. Плазма құрамының өзгеруі организм үшін өте қауіпті. Қанға көп мөлшерде заттардың тұрақты қосылуына қарамастан, плазманың құрамы өзгермейді. Плазмадағы артық заттар зәр шығару органдары арқылы шығарылады: қан өкпедегі көмірқышқыл газынан, бүйректе — артық су мен ондағы ерітілген минералды тұздардан арылады.
Қан қызметі
Қан келесі функцияларды орындайды:
1. ас қорыту-қоректік заттарды, суды, минералды тұздар мен дәрумендерді қанға, tinder мен мүшелерге тасымалдайды.;
2. екскресия-ыдырау өнімдерін қан түзу органдары арқылы шығарады;
3. тыныс алу-өкпе мен tinder арасындағы газ алмасу процесін қамтамасыз етеді;
4. реттеуші-әртүрлі органдардың гуморалды реттелуін анықтайды, денені гормондармен және әсер ететін басқа заттармен қамтамасыз етеді (күшейтеді немесе басады)
5. қорғаныс-қан құрамында фагоситарлық қабілеті бар жасушалар және улы организмдердің көбеюіне кедергі келтіретін және оларды шығаратын арнайы антиденелер ақуыздары бар.
6. терморегуләтор-қан тұрақты дене температурасын сақтайды.

Қан жүйесінің физиологиясы және оның жас ерекшеліктері


Адам ағзасының өмірі ағзаға қуат беретін қоректік заттардың жеткізілуімен және олардың қорытылуымен қамтамасыз етіледі. Азық-түлік құрамындағы қоректік заттар организмде сіңіріліп, оттегі болған кезде пайда болатын тотығу процесінде энергия шығарады. Адам ағзасындағы қоректік заттардың осы өзгерістерінің нәтижесінде метаболизм нәтижесінде пайда болатын ағзаға қажет заттардан басқа қажетсіз, тіпті улы заттар пайда болады. Мұның бәрі шанақта және н а г, көлік қызметтерінде орындалады. Қан метаболизм үшін қажетті химиялық заттарды оның тіндерінің жасушаларына әкеліп, қажет емес заттарды алып тастап, бүкіл денеге айналады. Сонымен qatar, қан тұрақты дене температурасын ұстап тұруға қатысады, ағзаның иммундық қасиеттерін қамтамасыз етеді және ағзалардың гуморалды реттелуіне қатысады.
Адам ағзасындағы қан-ағзаның сұйық негізгі ішкі ортасы. Ересек адамда қанның жалпы мөлшері шамамен 4,5-6 литр, яғни дене салмағының 6-8% құрайды. Жаңа туған нәрестеде ол 10-20 %, 1 жаста-9-13%, 5-7 жаста-7-8% құрайды. Денедегі барлық қанның 50% - ы қан қоймасында сақталады. Бұл органдарға бауыр, көкбауыр, өкпе және тері жатады. Қан бауырда, көкбауырда және сүйек кемігінде түзіледі
Қан жасушалары мен дене тіндерінің өмірі үшін плазманың осмотикалық қысымы үлкен мәнге ие. Қанның белсенді реакциясы оның құрамындағы сутегі иондарының концентрациясына байланысты және рН реакциясы (сутегі корсеті) деп аталады. Қанның белсенді реакциясының тұрақтылығы бүкіл ферменттердің қатысуымен организмде болатын реакциялар үшін маңызды.
Қалыпты жағдайда қанның РН = 7,36 құрайды, бұл әлсіз сілтілі реакция. Қанның буферлік жүйесі қанның белсенді реакциясының тұрақтылығы үшін үлкен маңызға ие. Кейбір бейорганикалық қосылыстар, ақуыз заттар қанға енетін зат алмасу нәтижесінде қышқыл немесе сілтілі қасиеттері бар заттармен қосылыстар түзеді. Мысалы, физикалық жұмыс кезінде метаболизм нәтижесінде пайда болатын қышқыл заттар қанға енеді. Қанның буферлік қасиеті гемоглобиннің, карбонаттардың және плазма ақуыздарының буферлік жүйелеріне байланысты. Олардың ішіндегі ең маңыздылары-гемоглобин мен карбонатты буферлік жүйелер.
Ересек адамда қанның меншікті салмағы 1,055-1,063 кг / м3, ал жаңа туған нәрестеде-1,060-1,080 кг / м3 сәл жоғары. Бала өмірінің бірінші айында ол 1050 кг / м3 дейін азаяды, содан кейін қайтадан көтеріліп, ересек адам өмір бойы бірдей мөлшерде қалады.
Қанның тағы бір физикалық қасиеті-оның тұтқырлығы. Қанның тұтқырлығы судың тұтқырлығымен салыстырылады. Судың тұтқырлығы 1-ге тең деп қабылданады, Жаңа туған нәрестенің қанының тұтқырлығы алғашқы күндері 10,0-14,8 құрайды. 1-ші айдың айағында ол 4,8-ге дейін төмендей отырып, осы күйде қалады.оның ауытқуы соншалықты үлкен емес, алғашқы 1 жыл орта есеппен 4,6, 1-3 жасқа дейін 4,57, 3-15 жас аралығында 4,61. Алайда, тек 8-11 жас аралығында қанның тұтқырлығы 2,9-дан 5,5-ке дейін (орташа есеппен 3,9) айтарлықтай өзгеретіні туралы деректер бар. Қанның тұтқырлығы жынысына байланысты емес, орта есеппен ұлдарда ол 4,6, ал қыздарда-4,58. қан плазмасының тұтқырлығы оның жалпы тұтқырлығынан аз, ол 1,88 құрайды.
Осылайша, қанның құрамы, оның мөлшері, физика-химиялық қасиеттері шамамен тұрақты болуы керек. Бұл тұрақтылық жүйке жүйесі мен гуморалды жүйемен реттеледі. Адам қанының температурасы тұрақты болады. Күні бойы баланың дене температурасы 36,6-37°К аралығында болады. Температура төмендеген кезде адам "әлі де ауырады", яғни әлсіздік пайда болады. Қан бауыр мен бұлшықеттерде қызады және теріде салқындатылады. Қанның мөлшері мен құрамындағы жасқа байланысты өзгерістер. Жаңа туған нәрестенің қан мөлшері дене салмағымен бірге үлкен балалар мен ересектерге қарағанда едәуір жоғары. Қанның жалпы тұтқырлығы алғашқы күндерде, 1-ші айдың соңында жоғары болады және шамамен осы мөлшерде тұрақтанады, бірақ қандағы жасушалар санына байланысты өзгереді. Қан плазмасының тұтқырлығы 4 жылға дейін төмендейді, содан кейін ол азаяды. Қандағы белгілі бір заттардың мөлшері баланың денесі үшін жеткіліксіз екенін баланың тамақтану қалауы көрсетеді. Мысалы, кальцийдің жетіспеушілігімен балалар бор, көмір, әк, үйдің қабырғаларына кірді жейді, ал глюкоза жетіспеген кезде олар тәтті тағамдарға тартылады. Ашық ауада оттегінің жетіспеушілігімен көптеген балаларда "биіктіктегі ауру" пайда болады: әлсіздік пайда болады, басы жиі ауырады, ұйқы "басылады" (ұйқышылдық пайда болады). Егер оттегінің жетіспеушілігі ұзаққа созылса, баланың апатиясы күшейеді, ол өмірге деген қызығушылығын жоғалтады, жынды сияқты жүреді, тіпті өлуі мүмкін.

Қандағы ақуыз түрлерінің бір-біріне қатынасы да жас айырмашылығына ие. Сонымен, нәрестенің қанындағы альбумин 57,71-56,78% құрайды. Қандағы ақуыздың нақты мөлшері жасқа байланысты айырмашылықтарға ие: глобулиндер 42,29-43,22%. Альбуминдер біртіндеп 6 айға (59,25%), 3 жылға қарай-58,97% артады. Ал глобулиндер 3 жылдан кейін төмендейді және тұрақтандырылады. 7-15 жасында ересек адамда альбумин изи глобулға да қатысты болуы мүмкін. Қандағы глобулиндер туылған кезде жоғарылайды және 1 жасқа дейін төмендейді. Бұл занджада глобулин түрлерінің саны да байқалады. Глобулиндер алты айға дейін жоғарылайды (4,23-5,43%), 3 жаста-3,09%; алғашқы алты айда глобулиндердің мөлшері жоғары (10,73-11,45%), ал 7 жаста-ересектердегідей (9,20-9,98%). Β-глобулиндер туылған кезде де жоғарылайды және 7 жастан асқан ересектердің мөлшеріне жақындайды. gamma глобулиндері туылған кезде көп, ал алғашқы 3 айда жеміс глобулиндері 3 жастағы ересектердегідей 17,39%-ға жойылады.


Ересек адамда минералды тұздардың жалпы мөлшері 0,90-0,95% құрайды. Оның ішінде калий, натрий, кальций, фосфор, мыс, model:кремний, титан, марганец, темір. 3 жасында калий, кальций және натрий тұздарының мөлшері біршама жоғарылайды және 6 жылдан кейін тұрақтанады. Красные кровәные түйіршіктер. Қанның формалық элементтеріне еритроситтер, лейкоциттер және тромбоциттер жатады. Олардың көпшілігі қызыл қан клеткалары, яғни қызыл қан клеткалары. Олардың саны адамның жынысына байланысты: ер адамда 1 мкл қанда 4,5-5 млн., әйелде 4-4, 5 млн. Еритроситтер ядросыз, диаметрі 7-8 МКМ және қалыңдығы 2 мкм. Еритроситтердің пішіні линза тәрізді, екі бүйір проекциясы бар, бұл жасуша бетінің көлемін ұлғайту арқылы тасымалдауды жеңілдетеді, бұл оттегін өкпеден дененің барлық жасушалары мен тіндеріне тасымалдауға ыңғайлы етеді. Бұл функция гемоглобиннің, еритроситтердегі ақуыз затының қатысуымен жүзеге асырылады.
Гемоглобин-күрделі зат. Ол құрамында темірі бар гем деп аталатын бояғыштан және глобин деп аталатын ақуыздан тұрады. Гемоглобин өкпе қуысындағы оттегімен оңай қосылып, оксигемоглобинге айналады. Оксигемоглобин қанмен дененің тіндеріне тасымалданады және тіндерге келгенде оңай бөлінеді, нәтижесінде глобин және 02 пайда болады. Шығарылған оттегі тіндік жасушалардың тотығуына қатысады, ал глобин ақуызы метаболизмге байланысты тіндерде кездесетін көмірқышқыл газын қосу арқылы карбокси-гемоглобинге айналады. Бұл сонымен qatar оңай ыдырайтын қосылыс, қан өкпеге еніп, көмірқышқыл газын шығарады, оттегі глобинге қайтадан қосылады. Осылайша, гемоглобин оттегін өкпеден тіндерге, ал көмірқышқыл газын ұлпалардан өкпе қуысына өткізеді. Көмірқышқыл газы тыныс алумен бірге буланып кетеді. Оттегі мен көмірсутектердің қосылуы Темірдің қасиеттеріне байланысты. Кейбір жағдайларда (жыланның уы немесе АММ газымен улану) гемоглобиннің құрамындағы темір тривалентті темірге айналады, ол К02 карбофобиясы деп аталатын қатты қосылысқа айналады, содан кейін оттегінің жетіспеушілігі уланған адамның денесінде тотығуды тудырады, бала гемоглобиннің көп мөлшері карбофобияға айналғанда өледі. Бұл жағдайда уланған адамды тез арада оттегінің көп мөлшерімен жерге алып тастау керек, осылайша гемоглобин екі яалентті бездердің көмегімен дұрыс қалпына келтіріліп, адам тірі қалады.
Эритроситтер қан плазмасының осмотикалық қысымының әсеріне аса сезімтал. Осмотикалық қысымның төмендеуі еритроситтерді бұзады және олардағы гемоглобин қан плазмасына енеді. Нәтижесінде еритроситтер өздерінің негізгі міндетін жоғалтады-оттегін тасымалдау. Гемоглобиннің қан плазмасына шығарылуы гемолиз деп аталады. Гемолиздің әсерінен қанның тұтқырлығы едәуір артады, бұл қан ағымының нашарлауына әкеледі. Егер сіз қан алып, оны пробиркаға біраз уақыт салсаңыз, оның құрамындағы қызыл қан клеткалары түзіле бастайды және сары қан суы бетіне шығады. Қалыпты жағдайда ер адамдарда еритроситтердің тұндыру жылдамдығы шамамен 3-9 мм / сағ, әйелдерде шамамен 7-12 мм / сағ құрайды. Жаңа туған нәрестенің қанында еритроситтердің 2 түрі бар: А) ұрықтың еритроситтері; Б) қалыпты еритроситтер. Босанғанға дейін оның қанына көптеген қалыпты еритроситтер қосылады. Сондықтан алғашқы сағаттарда жаңа туған нәрестеде 1 мм3 қанда 6,5-7,2 миллион еритросит болады. Жаңа ғана өмірге келген баланың қанына біраз уақыттан кейін жаңа еритроситтер қосылады, ал алғашқы 5-6 сағатта 1 мм3 құрамында 6,62-7,5 миллион еритросит болады. Бірақ бірінші күннен бастап ұрықтың қызыл қан клеткалары ыдырайды және олардың орнына жаңа қызыл қан клеткалары қосылады, сондықтан олардың саны бірінші күннен бастап азая бастайды. 24 сағаттан кейін 1 мм3 қанда 6,11-7,06 млн еритросит, 1 аптадан кейін-5,54-6,21 млн, 10 күннен кейін-4,80-5,70 млн еритросит болады. Бұл баланың бауырдағы қызыл қан клеткаларының ыдырауына байланысты. Алғашқы 1-2 жылда еритроситтердің саны баланың өмір сүру жағдайына, ауа-райына және т.Б. байланысты, ол сыртқы және ішкі әсерлерге байланысты өзгереді. Мұндай күшті өзгерістер 5 жастан 7 жасқа дейін, 12 жастан 14 жасқа дейін байқалады. Жалпы, балалардың қанындағы еритроситтердің саны өзгереді. Оның мөлшеріне баланың ұйқысы, тағамның құрамы, күнделікті өмірдің бұзылуы да әсер етеді. Мысалы, егер бала жасынан аз ұйықтаса, сол күні оның қанындағы еритроситтердің саны 0,7-1,2 миллионға дейін азаяды. Балада еритроситтердегі гемоглобиннің мөлшері ересек адамға қарағанда жоғары. Егер сіз ересек адамның еритроситтеріндегі гемоглобинді 100% алсаңыз, онда жаңа туған нәрестенің қанындағы гемоглобин 140-145% құрайды, яғни 100 мл қанда 17-25 г гемоглобин болады. Сонымен qatar, нәресте гемоглобиндерінің оттегін қосу қабілеті де біршама жоғары: ересек адамда 1 г гемоглобиннің құрамында 1,34 мл оттегі, ал балада 1,40 мл оттегі бар. Сондықтан жаңа туған нәрестенің оттегі сыйымдылығы 35 мл құрайды (ересек адамда 18-21 мл), бұл қарқынды метаболизмді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Екі-үш жыл аралығында еритроситтердің саны 5-5, 5 миллион /ККЛ құрайды. Бұл уақытта еритроситтердің диаметрі біршама төмендейді, ал гемоглобиннің мөлшері 2 жылдан кейін 80-90%-ға, 3 жылдан кейін қайтадан 100% - ға дейін артады, яғни ересектерде де, оттегі сыйымдылығы да ересектерге қарағанда әлі де жоғары. Тек 4-6 жылдан кейін еритроситтердің гемоглобинінің мөлшері, формасы, мөлшері және қасиеттері, оттегі сыйымдылығы ересектердегідей болады. Жаңа туған нәрестеде еритроситтердің шөгу жылдамдығы 0,5 мм / сағ құрайды, туылғаннан кейін біртіндеп артады: 1 жылы-2 мм/сағ, 2-3 жаста-3 мм/сағ, 5-6 жаста-4-5 мм/сағ, қыздарда-7-11 жас, ұлдарда-7-13 жас-3-9 мм / сағ және ересектерде еритроситтердің шөгу жылдамдығына жақындайды (7-12 мм / сағ).
Адам ағзасындағы еритроситтердің өмір сүру ұзақтығы 90-120 күнді құрайды, бірақ олар үнемі жаңарып отырады: ескілері бауырда және басқа мүшелерде бұзылады, жаңа жас еритроситтер сүйек кемігінде түзіліп, қан айналымына енеді. Еритроситтер ыдыраған кезде бөлінетін темір иондары бірінші апта ішінде сәбидің терісінде жиналып, тотығады, сәбидің терісі сарғайып кетеді. Бұл нәрестенің "сары ауруы" деп аталады, бірақ бұл боткиннің жұқпалы сары ауруына байланысты емес, резервтегі Темірдің тотығуына байланысты болды. Кейіннен терідегі темір иондары жаңа қан жасушаларын қалыптастыру үшін қолданылады және терінің түсі дұрыс қалпына келеді.
.


86.Ішектегі асқорытудың ерекшеліктері. Ішек сөлі, оның құрамы мен қасиеті. Ішектегі қабырғалық асқорыту.
Ішектегі ас қорытылу :Ішек аш және тоқ ішек болып екіге бөлінеді . Аш ішек адамның бойынан орта есеппен 4-5 есе ұзын . Ол үш бөлімнен : он екі елі ішек тен , аш және мықын ішектерден тұрады . Адамда он екі елі ішектің ұзындығы 25 см , ішектің жалпы ұзындығының 2 / 5 - і аш ішек үлесіне тиеді , ал мықын ішектің ұзындығы аш ішектің 3 / 5 - не тең . Ішек үзын дығына қарай ас ішекте 10-12 сағаттай кідіреді . Осы мезгілде : а ) ішек тің кілегейлі қабығындағы либеркюн ( 12 елі ішекте - бруннер ) без дерінің солі мен ішектегі химус араласқан ұйқы безі сөлінің және өттің бірлескен әрекеті арқасында ішекте ас қорыту үрдісі аяқталады ; б ) ішектің ортаңғы қабаты – бірыңғай салалы ет талшықтарының жи ырылып созылуы нәтижесінде ішектегі химус төмен қарай біртіндеп жылжып тоқ ішекке жетеді ; в ) асқорыту барысында пайда болған өнімдер ішектен қанға , лимфаға сіңеді . Ішектің жоғарыда аталған сөл шығару , қимыл - қозғалыс жасау , қоректік заттарды сіңіру қызметтерін тексеру үшін итке Тири - Велла фистуласын қояды . Аш ішектен ұзындығы 25-30 см кесінді алып , оның екі үшын операциялық жарадан өткізіп сыртқа шығарады . Кесінді алы нған ішек түтігінің екі үшын жалғау үшін алдымен лигатура салып тігіп тастайды . Осылайша бекітілген ішектің қабырғасын ( ұзындығы 5 8 см ) жарып , екі жақтағы жараны бір - бірімен түйістіріп , шетін айнал дыра тігеді . Сөйтіп ішек каналын бүтіндеп , ас өтетіндей етеді . Бұл операция энтеро - энтероанастамоз деп аталады ( латынша энтерум – іш , анастомоз – қосу ) . Ішекке қан мен лимфа тамырлары , жүйке талшықта ры шажырқайдың бойымен келеді . Сондықтан операция кезінде жеке ленген ішек бөлігінде тарамданатын тамырлар мен жүйкелердің негізгі бұтақтары кесілмейді . Сөйтіп бүгінделген ішек түтігінің жекеленген ішек бөлігімен жүйкелік , гуморальдық байланыстары бұзылмайды . Аш ішек сөлі . Ішек сөлі либеркон бездерінде түзіледі . Сол шы ғарда без жасушалары жарылып , олардың ішіндегі заттар сөлмен бірге ішек қуысына түседі . Ішек сөлінде көптеген жарылған эпителий қал дықтары бар . Ішек солі сарғыштау келеді , өзіне тән иісі болады . Сол ортасы сілтілеу ( рН 7,2-1,5 ) , сөл шығару үдеген сайын реакциясы сілтілене түседі ( рН 8,6 ) . Сөз құрамында 2 % құрғақ зат бар . Оның қүрамында ферменттер ( жалпы саны 20 - дан асады ) , минералды зат тар ( калий , натрий , кальций хлоридтері , бикарбонаттары ) , көп мөлшер де муцин бар . Солдегі кейбір ферменттер каннан ауысқан . Мәселен , ішек сөлінде көмірсуларды ыдырататын фермент – амилаза өте аз , ол әдетте қаннан өтеді . Осыған орай оның гидролиздік әсері жоқтың қасы . Ішек сөлінде негізінен ас қорыту үрдісін аяқтайтын ферменттер пепти дазалар , нуклеаза , липаза , фосфатаза , сахараза , лактаза , мальтаза және трипсиноген проферментін белсендіретін энтерокиназа болады . Энтерокиназа трипсиногендi трипсинге айналдырып , белоктың ыдырауын қамтамасыз етеді , трипсинмен бірге әсер ететін басқа да ферменттердің гидролиздік әсерін күшейтеді . Пептидазалар ( моно пептидаза , дипептидаза ) пептидтерді ами қышқылдарына , нуклеаза нуклейн қышқылдарына ыдыратады . Дисахаридтерге әсер ететін фер менттер , айталық мальтаза мальтозаны екі молекула глюкозаға , лак таза лактозаны глюкоза мен галактозаға , ал сахараза ( инвертаза ) саха розаны глюкоза мен фруктозаға айналдырады . Сахараза тек аш ішек шырынында ғана кездеседі . Майды гидролиздейтін липаза , фосфолипаза ферменттері ішек сөлінде аз , бірақ күшті ферменттер қатарына жатады . Ішек сөліндегі көптеген ферменттер , ұйқы безі ферменттері ішек эпителиінің түкті жиектеріне тоқтап мембраналық гидролиз үрдісін қамтамасыз етеді . Ішек бездерінің сөл шығару қабілеті тамақ ішуге байланысты . Сол шығару әсіресе қоректік заттар ішек түтігіне келіп түсісімен үдей бастайды . Химус ішектің кілегейлі қабығына қысым жасап , тікелей және химиялық жолмен әсер етеді . Мұнымен қатар химус ішек қабыр ғасындағы механоқабылдағыштар мен хемоқабылдағыштарды тітіркендіріп , осы арадағы интрамуральдық ганглийлердің қатысуы мен ішектің сөл шығару қабілетін рефлекс арқылы да күшейтуі мүмкін . Ішекте сөл шығару үрдісі қандағы химиялық заттардың ықпалы мен де күшейеді . Мәселен ацетилхолин , экстрактивті заттар қан ар қылы ішек бездерін тітіркендіреді . Тап осы жолмен ішек бездерінің сөл шығаруын тежейтін заттар да бар ( адреналин , норадреналин ) . Өт және ішек кілегейлі қабығында түзілетін гормон энтерокинин , ас қорыту сөлдері ішек қабырғасындағы бездерді ішек қуысы жағынан тікелей тітіркендіреді.


87.Тері рецепторлары (ауырсыну, температуралық, тактильді) және олардың қалыпты тіршілік әрекетін қамтамасыз етудегі ролі.
Теріде орналасқан көптеген қабылдағыштар сипап сезуге, сыртқы орта тітіркендіргіштердің әсерін түйсінуге мүмкіндік береді.Терінің сезімталдық жүйесінің аумағы үлкен 1.4 тен 2.1 кв метрге дейін болады.Теріде жанасуды,қысымды,тербелуді ,жылылықты, суықты қабылдайтын рецепторлар орналасқан.Тактилдік қабылдағыштар негізгі үш түрге бөлінеді:
Қысым қабылдағыштары– механикалық әсердің күшін анықтайды,эпидермистің терең қабатында орналасқан( Меркель тегеріштері,Руффини денешіктері)
Жанасу қабылдағыштары– әсердің шапшаңдығын қабылдайды (Мейснер денешіктері)
Діріл қабылдағыштары– күштің тербелісін немесе үдемелі өзгерісін мәлімдейді ,дерманың терең қабатында болады(Пачини денешігі)
Сипап - сезу рецепторларынан акпарат сәйкес жұлындык ганглилерде неме се бас және мойын ганглийлерінде орналаскан афферентті нейрондар арқылы таралады : серпіністер ағымы бас , бет терісі рецепторларынан V , VII және жар тылай жүйке бұтақшаларының бойымен , сәйкес ганглилерден өту арқылы та ралады , мысалы , үштік жүйкенін жарты ай ганглиі арқылы бұл жерде ақпарат жұлынның артқы аймағының құрамындағы өсінділер бойымен сопақша мидағы Голль және Бурдах ядроларына келіп түседі . Бас және бет терісі рецепторлары нан да ақпарат осы жерге келіп түседі . Бұл нейрондардан – таламустың вен тробазальды ядроларына бағытталған - медиальды ілмек басталады . Ондағы серпіністену контрлатералды беткей ( постцентральді иірім ) мен сильвиялық жүлге аймағында орналаскан кыртыстың соматосенсорлық аймақтарына келіп түседі . Ілмектік жолдың қыртысты нейрондары үшін айқын топографиялық ұйымдасу тән , терiлiк беткейдің проекциясы « далме дал » принципі бойынша іске асады . Алайда бұл көрініс барлығында бірдей болмайды , егер де сенсорлық гомункул көрінісіне карайтын болсак , көріністің көбі 176 , қол білектері рецеп торлары және аз деңгейде тұлға мен аяк рецепторларына тән . Бұл жолдан басқа — бейарнамалы ( ілмектік емес ) жол бар — ақпарат жұлын нейрондарынан торлы құрылымға , ал одан таламустың бейарнамалы ядрола рына , одан қыртыс нейрондарын белсендіру үшін , оның түрлі аймақтарына диффузды таралады . Жұлын деңгейінде ақпараттың бір бөлігі аралық ней рондар арқылы бұлшық ет белсенділігін реттеуге қатысып , афферентті ней рондарынан бүгу бұлшық еттерінің мотонейрондарына ( сондықтан терінің механорецепторларының белсенуіне жауап ретінде бүгу рефлексі дами ды ) , сонымен қатар вегетативті жүйке жүйесінің эфферентті нейрондарына бағытталып тамырлар спазмын тудырады .Тері рецепторларынан ақпараттың бір бөлігі табақшаның ІІ , ІІІ ( Рек сед бойынша ) қабаттарының нейрондарына конвергенцияланады , олардың көмегімен ауыру сезімі рецепторларынан келетін серпіністер ағымы реттеліп отырады.
5.Температура талдағышы. Сыртқы ортаның өзгермелі температурасына қарағанда, адам организмінің температурасы айтарлықтай тұрақты болады. Оны реттеуші механизмдері (жүйкелік және гуморалдық) әрдайым қалпыпты дене қызуын сақтауға толық бейімделген. Температура талдағышының шеткі бөлімі терморецепторлардан тұрады. Олар теріде, көздің қасаң қабығында, шырышты қабықшаларда, сонымен қатар ОЖЖ-дегі гипоталамуста, таламуста, жұлында орналасады. Терморецепторлар жылу және суық қабылдағыштары болып екі түрге бөлінеді, мысалы теріде: жылу рецепторлары – Руффини денешіктері, ал суық рецепторлары – Краузе сауытшалары орналасқан. Кейбір терморецепторлар температуралық өзгерістермен бірге механикалық тітікендіруге де (бейарнамалы қабылдағыштар) жауап бере алады. Температуралық тітіркендіруге жоғары сезімтал тілдің ұшы мен еріннің қызыл жиегі, өйткені тамақтану кезінде алғашқы температурлық әсерлер осы аймақтан басталады. Ішкі ортаның температуралық тұрақтылығын сақтауға қатысатын қабылдағыштар барлық ағзалар мен ішкі тіндерде орналасады. Температура талдағышының өткізгіш бөлімі жіңішке миелинді Аδ (дельта) типті талшықтары (диаметрі 1-4 мкм, өткізгіш жылдамдығы 5-15м/с) мен миелинсіз С типті (диаметрі 0,5-1 мкм, өткізгіш жылдамдығы 0,5-2 м/с) талшықтардан тұрады. Жұлын мен бас жүйкелерінің сезгіш түйіндерінде І-ші нейрон орналасады, олардың жүйке талшықтары терінің әртүрлі учаскелері мен ауыздың шырышты қабығын нервтендіреді. Жұлынның артқы ашасының жасушалары мен ми бағанындағы бас жүйкелерінің ядролары ІІ-ші нейрон болып есептеледі. ІІ-ші нейроннан шыққан жүйке талшықтары жұлынталамус жолының құрамында көру төмпешігіне бағытталады да, ол жерде түйіспелер арқылы ІІІ-ші нейронды құрады. Осыдан сыртқы және ішкі орта температурасы жөніндегі қабылданған ақпарат үлкен ми сыңарлары қыртысына жеткізіледі (IV нейрон). Температуралық талдағыштың орталық бөлімі ми қыртысында артқы орталық қатпар аймағында орналасады, бұл жерде тактилдік талдағыштың да орталығы бар. ІІ және ІІІ нейрондар орындары соматосенсорлық сезгіш орталығына сәйкес болады. Орталық терморецепторлар гипоталамуста, ортаңғы мидың торлы құрылымында, жұлында орналасқан. Олар осы аймақтарға келетін қанның температурасына сәйкес әсерленеді. Гипоталамуста негізгі жылу реттеуші орталық бар, ол жылу өндіретін және жылу беретін бөлімдерден тұрады. Бұл орталық бүкіл организмдегі температуралық өзгерістерді қажеттілікке сай үйлестіріп отырады, дененің қалыпты гомеостаздық жағдайын сақтайды.
Ауырсыну сезімі. Ноцицепсия Ауырсыну– күшті немесе шектен тыс тітіркендіргіш әсерінен организмдегі органикалық және функциялық өзгерістерден туындайтын ерекше психофизикалық жағдай.Ауырсыну– организмнің интегративті қызметі. Ол көптеген функционалдық қызметтерді белсендіріп, жарақаттандыру факторларына төзімділігін күшейтеді.Ауырсыну тітіркендіргіші әсерінен организмде сана сезімі,сезім түйсігі,зерде,мотивация,вегетативтік, соматикалық,іс әрекет қалыптасады. Ауырсыну түрлері. Ауырсыну теориялары
Сапасына : шаншу,сыздау,сырқырау,ашыту,солқылдату
Қарқыны бойынша: қатты,орташа,шамалы,әлжуаз
Мерзіміне байланысты: қысқа,үздіксіз,ұласқан,ұстамалы
Орналасу жөніне қарай: шенеулі,таралған,шашыраңқы,сыртқы
Дене ауырсынуы, рухани(психогендік) ауырсыну
Ауырсыну теориялары:
Арнамалы ториясы– арнайы қабылдағыштары,өткізгіш жолдары,талдау жасайтын орталықтары бар өзіндік сезгіш аппараты бар арнамалы сезім
Қарқындылық теориясы –әрбір райлы тітіркенудің артық күшінен туады. Жарық,дыбыс,қысым ауырсыну түйсігін тудырады.
“Кіріс қақпа” теориясы– сезімдік серпініс тасқындары жұлынның “кіріс қақпасы”әкелетін құрыылымның қондырғы нейрондары арқылы шөктеліп отырады.
Ауырсыну, яғни ноцицепция жүйесі:
- сезімді қабылдайтын рецепторлар;
- өзіндік өткізгіш бөлім;
- орталық жүйке құрылымдарымен
сипатталады.
Ауырсыну сезімінің аралық бөлімі:
Ауырсыну сезімді өткізеді:
А және С жүйке талшықтары ауырсыну сезімнің екі түрін тудырады: 1) тез; 2) баяу (сыздап).
Ауырсыну сигналдарын қабылдайтын құрылымдар орталық жүйке жүйесінің әртүрлі деңгейінде орналасады.
Жұлын-таламус жолы: ноцицепторларда пайда болған серпіністер ® жұлын түйінінен (1 нейрон) ® жұлынның артқы ашасының сұр затына (2 нейрон) ® жұлын-таламус жолы - таламустың вентралды ядроларына (3 нейрон) ® ми қыртысының нейрондарына өтеді.
Таламуста - пайда болған ауырсыну сезімінің түрлері (жағымсыз, сыздаған, өткір және т.б.) анықталады


88.Эритроциттер, құрылысы, функциясы. Эритроциттер мөлшерін санау.
Эритроциттер-бұл тыныс алу пигменті-гемоглобині бар эритроциттер. Бұл ядросыз жасушалар қызыл сүйек кемігінде пайда болады және көкбауырда ыдырайды. Мөлшеріне байланысты нормоциттер, микроциттер және макроциттер бөлінеді. Барлық жасушалардың шамамен 85%-ы биконвекс дискісі немесе диаметрі 7,2-7,5 мкм линза түрінде болады. Бұл құрылым цитоскелетте ақуыз спектрінің болуына және холестерин мен лецитиннің оңтайлы қатынасына байланысты. Осы форманың арқасында эритроцит тыныс алу газдарын – оттегі мен көмірқышқыл газын тасымалдауға қабілетті.
Эритроциттердің маңызды функциялары:
• тыныс алу;
• қоректік;
• ферментативті;
• қорғау;
• буферлік.
Гемоглобин иммунологиялық реакцияларға қатысады.
• Тыныс алу функциясы гемоглобин мен калий бикарбонатының болуымен байланысты, соның арқасында тыныс алу газдары тасымалданады.
1• Тамақтану функциясы жасуша мембранасының ішектен тіндерге қан ағымымен тасымалданатын аминқышқылдары мен липидтерді адсорбциялау қабілетімен байланысты.
• Ферментативті функция мембранада карбоангидраза, метгемоглобинредуктаза, глутатионредуктаза, пероксидаза, шынайы холинестераза және т. б. болуына байланысты.
• Қорғаныс функциясы микробтар мен антиденелер токсиндерінің тұндырылуы нәтижесінде, сондай-ақ қанның ұюы мен фибринолиз факторларының болуына байланысты жүзеге асырылады.
• Эритроциттерде антигендер болғандықтан, олар қандағы антиденелерді анықтау үшін иммунологиялық реакцияларда қолданылады.
Эритроциттер-бұл қанның ең маңызды элементтері. Сонымен, ер адамдарда әдетте 4,5-5,5 бар 1012 / л, ал әйелдерде-3,7-4,7 ? 1012 / л. алайда қанның формалық элементтерінің саны өзгереді (олардың ұлғаюы эритроцитоз деп аталады, ал төмендеген кезде эритропения деп аталады).
Эритроциттер физиологиялық және физика-химиялық қасиеттерге ие:
1) серпімділік;
2) осмотикалық төзімділік;
3) креаторлық байланыстардың болуы;
4) шөгу қабілеті;
5) агрегация арқылы;
6) деструкция.
Икемділік негізінен цитоскелет құрылымына байланысты, мұнда фосфолипидтер мен холестериннің қатынасы өте маңызды. Бұл қатынас липолитикалық коэффициент түрінде көрінеді және әдетте 0,9 құрайды. Эритроциттердің икемділігі-тар капиллярлар мен микропоралардан өткен кезде қайтымды деформация мүмкіндігі. Мембранадағы холестерин мөлшері төмендеген кезде қызыл қан клеткаларының тұрақтылығы төмендейді.
Ақуыздардың жасушаішілік концентрациясына байланысты жасушалардағы осмотикалық қысым плазмаға қарағанда сәл жоғары. Сондай-ақ, минералды құрам осмотикалық қысымға әсер етеді (эритроциттерде калий басым болады және Na иондарының мөлшері азаяды). Осмотикалық қысымның болуына байланысты қалыпты тургор қамтамасыз етіледі.
Қазіргі уақытта эритроциттер өте жақсы тасымалдаушы екендігі анықталды, өйткені олар креатикалық байланысқа ие, әртүрлі заттарды тасымалдайды және жасушааралық өзара әрекеттеседі.
Тұндыру қабілеті барлық қан плазмасынан жоғары жасушалардың салмағына байланысты. Бұл, әдетте, төмен және қызыл қан клеткаларының гидраттық қабығын сақтай алатын альбумин фракциясының ақуыздарының болуына байланысты. Глобулиндер-бұл гидрат қабығының пайда болуына жол бермейтін лиофобты коллоидтар. Альбумин мен глобулиннің қан фракцияларының қатынасы (ақуыз коэффициенті) эритроциттердің тұндыру жылдамдығын анықтайды. Әдетте бұл 1,5-1,7.
Қан ағымының жылдамдығының төмендеуімен және тұтқырлықтың жоғарылауымен агрегация байқалады. Жылдам агрегация кезінде "монета бағандары" пайда болады - псевдоагрегаттар, олар сақталған мембрана мен жасушаішілік құрылымы бар толық жасушаларға бөлінеді. Ұзақ бұзылуы қан айналым құрылады шынайы агрегаттар әкелетін білім микротромбы.
Жою (эритроциттердің бұзылуы) физиологиялық қартаю нәтижесінде 120 күннен кейін пайда болады. Ол сипатталады:
1) мембранадағы липидтер мен судың біртіндеп төмендеуі;
2) K және Na иондарының ұлғаюы;
3) метаболикалық ауысулардың басым болуы;
4) метгемоглобиннің гемоглобинге қалпына келу қабілетінің нашарлауы;
5) гемолизге әкелетін осмотикалық резистенттіліктің төмендеуі.
Қартаю эритроциттері деформация қабілетінің төмендеуіне байланысты фагоциттер сіңірілетін көкбауырдың миллипорлық сүзгілерінде тұрып қалады. Жасушалардың шамамен 10% - ы тамыр каналында бұзылады.
: Құрылысы.Адамдардың қан тамырында эритроциттердің екі жағы ойыстанған дискіге ұқсайды, сондықтан оларды дискоциттер деп атайды. Эритроциттердің санының 80 % - тін дискоциттер құрайды. Сканерлі электронды микроскоппен зерттегенде, қанда дискоциттерден басқа пішінді эритроциттер анықталынған, мысалы: планоцит (жазық), стоматоцит (күмбез сияқты), сфероцит (шар сияқты) , эхиноцит (тікенекті). Адамда эритроциттің d=7,1-7,9 мкм аралығында, шеткі аймағының қалыңдығы 1,9-2,5 мкм, ортасы – 1мкм те». қалыпты жағдайда адам қанында эритроциттердің 75 % нормациттер құрайды, ал макроциттер –12,5 %, бұлардың d=8 мкм жоғары, қаланын d=6 мкм аспайтын микроциттер құрайды.
Гемоглобин глобин мен гемнен тұратын нәруыз.Гем екі валентті темір,протопорфинмен байланфсқан.Глобин молекуласы 574 амин қышқыл қалдығынан тұрады.Гемоглобиннің негізгі қасиеті ортада оттегінің жоғары концентрациясы болғанда оттегіні өзіне жеңіл қосып алып және концентрациясы төмен болғанда немесе төмен қысымда жеңіл беру.Қалыпты ерлердің гемоглобині 130-160 г/л ,әйелдерде 115-145г/л.Әдетте оны Сали гемометр әдісімен анықтайды.
89.Негізгі тағамдық заттардың сіңірілуі. Сіңірілу механизмі. Сіңіру процестерінің реттелуі.
Ауызға түскен асты сіңіру зат алмасуы мен ас қорыту үрдістерінің маңызды кезеңдерінің бірі . Астың сіңуімен ас қорыту аяқталады . Ас сіңіру дегеніміз гидролиз өнімдерінің ішек - қарыннан қанға не лимфаға өтуі . Ас сіңіру үрдісінің қарқыны ішек - қарын бөлімдерінде бірдей емес , біріншіден , ішек - қарын құрылысы оның әр бөлімінде әр түрлі , екін Ішіден , астың жылжуы ( кідіруі ) әр бөлімде әркелкі , үшіншіден , сінуге даяр гидролиз өнімдері кейбір бөлімдерде тым аз , жеткіліксіз . Сырттан келіп түскен тағам ауыз қуысында көп кідірмейді ( неба ры 20-30 секунд ) , ауызда , сондай - ақ қорытылып сіңуге даяр тұрған заттар жоқ . Бірақ тіл астына салынған кейбір дәрілер ( валидол , нит роглицерин ) ауыздың шырышты қабығы арқылы тікелей қанға сіңеді де жүрек қан тамырларына әсер етеді . Ас тұзы , су , глюкоза , алкоголь қарыннан қанға өтіп аздап бойға сіңеді . Бірақ қарында да сінуге даяр өнімдер жоқтың қасы , басқаша айтқанда глюкозадан басқа қоректік заттар карын арқылы сіңбейді . Он екі елі ішекте ас қорыту үрдісі күшейе түседі , гидролиз үдейді , бірақ ыдырау өнімдерінің 5-8 % -і ғана канға сіңеді , өйткені ішек тым қысқа , химус мүнда көп кідірмей әрі қарай жылжи береді . Ас не гізінен аш ішек пен мықын ішекте сіңеді . Мұнда тағам гидролизі аяқталып , көптеген суда еритін ішек мембранасынан өте алатын зат тар пайда болады және олар ішекте 10-12 сағаттай кідіреді . Ішектің шырышты қабығының құрылысындағы ерекшеліктерге байланысты ішек түтігіндегі заттар мен оның қабырғасы беттеседі де сіңіру алаңы ұлғая түседі . Сондықтан аш ( мықын ) ішекті ас сіңуге бейімделген ағза деуге де болады . Аш ішектің кілегейлі қабығында көптеген қатпарлар , бүрлер ( вор синкалар ) бар . Бүр дегеніміз ішек қуысына қарай бағытталған бармак тәрізденіп созылған кілегейлі қабықтың ұсақ қатпары . Оның үзын дығы 0,5-1,5 мм , ішектің бір шаршы мм - де 18-40 бүр болады . Бүрлер мен үлкен қатпарлар ішектің сіңіру беткейін 5-6 есе ұлғайтады . Бүрдің сырты бір қатар жиекті эпителиймен қапталған ішкі жа ғында борпылдақ дәнекер тіні , аздаған бірыңғай салалы ет талшықта ры бар . Әр бүрдің қақ ортасында дәнекер тін қоршаған бір ұшы бітеу лимфа капилляры , ал оның айналасында бірнеше қан капиллярлары тарамданған , 1-2 жіңішке артериола және венула болады . Осы орта лық лимфа капилляры кілегейлі қабық астындағы тінде тарамданған ұсақ лимфа тамырларымен қосылады . Мұндай тамырдың ішкі бетін де лимфаны белгілі бір бағытта жүргізіп отыратын қақпақшалар ( кла пандар ) бар . Лимфа тамырлары ас сіңіру үрдісі кезінде сүт тәрізді аппақ лимфаға толып кетеді . Ас сіңерде қоректік заттар ішек қуысы нан , оның қабырғасындағы эпителийден бүр тамырларына өтеді . Ішек бүрін қалаған әрбір жиекті эпителийдің ішкі ( апикальдық ) бетінде 1000-3000 өте ұсақ , әрбіреуінің ұзындығы 1-3 мкм микробүрлер бола ды . Олар эпителий протоплазмасының ұзарған қатпарлары . Микро бүрлер арасында микротүтіктер ( каналдар ) болады . Осы микробүрлер мен микротүтіктер ішектің кілегейлі қабығының сіңіру беткейін кемін де 40 есе ұлғайтып , қоректік заттар сіңуіне қажетті жағдай жасайды . Ас сіңіру механизмі . Заттар қанға не лимфаға сіңу үшін . бірнеше биологиялық мембранадан өтеді . Олар : ішек - қарынның кілегейлі қабығы , тыныс жолын іштей көмкерген кілегейлі қабык , капилляр лардың эндотелийлері , альвеола қабырғасындағы альвеолалық эпите лий , плевра жапырақтары мен шажырқайды қаптаған серозды қабығы , бірнеше қабат эпителий жасушаларынан тұратын тері т.б. Қоректік заттар бойға сіңу үшін олар алдымен ішек эпителиінің апикальдық және базалдық мембраналарынан , содан соң қан тамыры эндотелийі нен өтуі керек . Кейбір заттар жасушааралық саңылаулардан өтеді . Қоректік заттардың көбі мономер , ион күйінде тасымалданады . Селқос түрде тасымалданатын заттар концентрациялық , осмостық электрлік , электрохимиялық , механикалык градиенттерге байланыс ты диффузия және сүзілу жолдарымен кебінесе жасушааралық саңы лаулардан өтеді , бұған жасуша энергиясы жұмсалмайды . Егер ішек түтігіндегі гидростатикалық су қысымын аздап көтерсе ( сынап баға насы бойынша 2-3 мм - ден 6-8 мм ге дейін ) , ас тез сіңе бастайды . Су қысымын бүдан жоғарырақ көтерсе астың сіңуі баяулайды . Ішек ка пиллярларындағы гидростатикалық қысым ішек түтігіндегі қысым нан жоғарырак , ал лимфадағы су қысымы ішектегі қысымнан кейбір жағдайда төменірек болуы мүмкін . Сондықтан мембрананың екі жа ғындағы су қысымының айырмашылығынан ( градиентінен ) сүзілу жо лымен ас көбінесе лимфа тамырларына сіңеді . Ішектегі химус кұрамындағы заттардың осмостық қысымы қанның осмостық қысымымен салыстырғанда , гипер- , гипо- және изотониялық қысым ретінде кездеседі . Гипертониялық сүйықтық құрамындағы зат тар сіңгенде су қаннан өтіп , ішекте жиналады . Кейбір тұздардың ішек қимылын күшейтіп іш өткізетіні осыған байланысты . Тұз ерітіндісін ( ағылшын түзы ) ішкен сәтте жиналған су оның қабырғасындағы ет терді механикалық қысым жасап тітіркендіреді . Ал гипотониялық сұйықтық құрамындағы заттар сінген кезде алдымен су , одан соң ері ген заттар ішектен қанға өтеді . Изотониялық сұйықтық құрамындағы заттар бұдан жеңілірек сіңеді . Аталған тәжірибе нәтижелері ішектегі заттардың сіңу механизмі өте күрделі үрдіс екенін , оны тек диффузия , сүзілу және осмос үрдістерімен түсіндіруге болмайтынын дәлелдейді . Астың сіңу механизмінде заттарды белсенді тасымалдаудың орны бөлек . Белсенді түрде тасымалданатын заттар көбінесе градиенттерге қарама - қарсы ферменттердің қатысуымен арнайы тасымал жүйесі ар қылы АТФ энергиясын жүмсауды талап етеді . Кейбір заттар жеңілденген диффузия жолымен , яғни мембранада өткізетін заттардың қатысуымен өтеді . Мономерлердің жасушаға апикальдық және базальдық мембрана сы арқылы өтуі көбіне Na " мен к " иондарының тасымалдануына бай ланысты . Бұл үрдіс АТФ - азаның қатысуымен өтеді . Ас сіңіру кезінде макромолекулалар биологиялық мембраналардан фагоцитоз , пиноци тоз арқылы да өте алады . Ішектің кілегейлі қабығындағы бүрлердің жиырылуы , әсіресе зат тардың сүзілу жолымен сіңуіне көмектеседі . Бүрлер жиырылған сәтте лимфа орталық лимфа капиллярынан кілегейлі қабық астындағы лим фа тамырларына өтеді . Ал бүрлер босаңсыған сәтте лимфа кері , ор талық лимфа капиллярына ете алмайды . Оған кілегейлі қабық ас тындағы лимфа тамырының қақпақшалары тосқауыл болады . Сон дықтан да орталық лимфа капиллярында кысым өте төмендеп кетеді де вакуум пайда болады . Мұның нәтижесінде ішектің ішкі қуысын дағы заттар бүр ішіне қарай сорылады . Бүрдің жиырылуын механи калық , химиялық және гуморальдык заттармен әсер ете отырып , үдетсе , ас тез сіңеді , тағамдық заттар гидро лизденуі нәтижесінде пайда болған өнімдер , пептидтер , амин қыш қылдары , глюкоза , экстрактивтік заттар , сондай - ақ өт қышқылы бүрлерге тікелей әсер етеді , ал вилликинин ( ішек гормоны ) қан ар қылы бүрлер жиырылуын күшейтіп , астың сіңуін тездетеді . Бүрлер жиырылуы токтаса сіну үрдісі өте төмендейді . Ас қорытылуы кезінде пайда болған өнімдер тоқ ішекте де сіңеді , бірақ онда шіріткіш микробтар әсерімен амин қышқылдарынан зиян ды улы заттар түзіледі де қанға сіңеді . Сондықтан тоқ ішекте сіңетін қоректік заттардың арасында , әсіресе , белоктарды синтездеуге керекті амин қышқылдары өте азайып кетеді .
90.Проприорецепторлар, олардың қозғалыс функциясын қамтамасыз етудегі ролі.
Егер де көзді жұмып , мәтін жазып көрсек , әріптер түсінікті болып жа зылады . Осылайша біз бұлшық еттер мен тамырлардан келетін ақпаратты қолдана алатынымызға көзімізді жеткізсек болады . Бұлшық ет қалпын , оның жағдайын , тамырлар қалпын қабылдауын іске асыратын 3 түрлі рецептор бар екені белгілі . Олар бұлшық еттiк ұршықтар , Гольджидің сіңірлі рецепторла ры және тамырлық рецепторлар . Бұлшық еттiк рецепторлар туралы біздің түсінігіміз мол , ал сіңірлік рецепторлар , әсіресе тамырлық рецепторлар тура лы көзқарастар аз деңгейде . Бұлшық еттiк ұршықтар — инкапсуляцияланған бұлшық еттiк талшықтар ( интрафузальды талшықтар ) болып табылады . Олар жұлындық ганглийлерде орналасқан афферентті нейрон дендритінің ұшы болып табылатын , жүйке талшықтарымен оралған . Бұл созылу рецепторлары : егер , ауырлық күші әсерімен немесе жасанды түрде ( мыс , неврологиялық балғашықпен соққы жа сау арқылы ) бұлшық етті созсақ , онда ұршықтың бұлшық ет талшықтарында созылу үдерісі жүреді . Ол өз кезегіне жүйке ұштарының созылуына алып келеді . Бұлшық ет ұршықтарында екі түрлі ұштар болатындығы анықталған : la және ІІ . Бірінші реттік афференттер ( 1а ) — бұлшық еттiк ұршықтың ор тасында орналасқан ұштар болып табылады . Олар тез бейімделгіш болып келеді , сондықтан созылудың басталуы мен аяғына да сезімтал болады . Бұл дифференциальді датчиктер болып табылады . Бұлшық ет ұршығының шетінде II типті афференттер анықталған — олар баяу бейімделгіш , сондықтан созы лу дәрежесін жақсы көрсетеді , яғни созылу деңгейі неғұрлым жоғары болса , соғұрлым осы ұштардан келетін серпіністену жиілігі жоғары болады . Бұлшық ет созылғанға дейін , ІІ типті ұштар оны сезінеді ( олардың жиілігі созылу деңгейіне пропорционалды болып келеді ) . Бұлшық ет ұршықтарының 2 түрін ажыратады : ядролы - қалталық және ядролы - ілмектік . Ядролы ілмектікте ере жеге сай II типті афференттер бар ( бұл құрылымдар созылудың датчиктері болып табылады ) , ал ядролы — қалталыларда көбіне lа типті афференттер бо лады ( олар жылдамдық датчиктері болып табылады ) . Серпіністер ағымы — бұлшық ет рецепторларынан тыныштық жағдайда өтеді . Бұлшық ет созылған жағдайда , рецепторлық потенциалдың генерация сы салдарынан ӘП - ның генерациясының жиілігі жылдамдыққа ( 1а типті аф ференттер ) немесе созылу деңгейіне ( II типті афференттер ) пропорционалды Жоғарылайды . Әрі қарай , бұл серпіністер ағымы жұлындық ганглийлерде орналасқан афферентті нейрондарға жетеді . Олардан ақпарат келесі құрылымдарға келіп түседі : • альфа мотонейрондарға немесе Реншоу типті жасушалардың қойылма нейрондарына ; • Флексиг және Говерс жолы арқылы мишыққа ; жұлынның артқы бағанының өткізгіш жолдары арқылы сопақша мида орналасқан Бурдах және Голль ядроларының нейрондарына келіп түседі . Бұнда — қайта қосылу жүреді , демек Лемниск медиальды жол құрамындағы нейрон аксондары — таламусқа , яғни осы жол үшін арнайы ядро нейронда рына қарай өтеді ( вентробазальді кешен ) . Бұл жерден ақпарат қыртыстың соматосенсорлық аймағы ( пocтвeнтральді иірім ) мен сильвиялық жүлге аймағына ( сәйкес , s - 1 және s - 2 бөліктер ) келіп түседі . Бұл арнайы жол болып табылады . Осы жол арқасында біз бұлшық ет қалпын тұрақтандырамыз . Сонымен қатар бейарнамалы жол да бар : ақпарат таламусқа бағыттала отырып , торлы құрылымға қарай бағытын өзгертеді ; ал одан таламустың бей арнамалы ядроларына , содан кейін қыртыстың барлық бөлімдеріне диффуз ды түрде — қыртыс нейрондарын белсенді етеді . Бұл жүйеде төмендеуші жол дар орын алады . Жиі жағдайда , жұлында орналасқан гамма мотонейрондары нан — эфферентті талшықтар ( гамма эфференттер ) интрафузальды бұлшық ет талшықтарына ( шеткі бөліктер ) өтеді . Гамма мотонейрондарының қозуы кезінде интрафузальды бұлшық ет талшықтарының жиырылуы мен бұлшық ет ұршығының бүкіл ұзындығының қысқаруы жүреді . Осының арқасында қаңқа бұлшық етінің жиырылуы кезінде оның ұзындығы мен бұлшық ет талшықтарының ұзындығы біруақытта қысқарады , сондықтан ұршық бұлшық ет жиырылған күйінде де , бұлшық ет жағдайын бақылап отырады . Осылай ша , интрафузальды құрылымдардың гамма белсенуі — ұршық сезіну қабілетін жоғалтқан жағдайда да , бұлшық еттiк ұршық сезімталдығын жоғарылатуға мүмкіндік береді . Сіңірлік рецепторлар да бірінші кезеңдегі рецепторларға жатады ( бұлшық ет жиырылған сәтте осы рецепторларда деполяризация дамиды ) . Оның көлемі бұлшық етте дамитын күшке пропорционалды болып келеді . Тыныштық жағдайында , бұлшық ет жиырылмағанда рецепторлардан фондық немесе бейнелік серпінісі шығады . Ал жиырылу жағдайында бұлшық ет серпінісі жиілігі ( рецепторлық потенциал генерациясы есебінен ) — бұлшық еттің жиы рылу көлеміне тікелей пропорционалды өседі . Афферентация секілді , бұлшық ет ұршықтарындағы серпіні дәл сол құрылымдарға жеткізіледі .
Емтихан сұрақтары
(практикалық сұрақтары)


1.Адамда ОНЖ қызметін зерттеудегі негізгі әдістері.

жүктеу/скачать 1,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   19



©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет
Lessons
Curriculum vitae
Documents