А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009

291 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Әлжанова Э.Е. 1920-30 жылдардағы Оңтүстік Қазақстан облысының білім беру жүйесі туралы  
 
 
2 кесте – Облыстар бойынша мектеп мекемелерінің дамуы және ондағы оқушылар 
санының кескінді көрінісі берілген   
 
Облыстар 
Мектеп саны 
Оқушылардың саны 
1914 
1939 
Есе көп 
1914 
1939 
Есе көп 
Алматы 
155 
709 
4.6 
7505 
109628 
14.6  
Жамбыл 
55 
345 
6.2 
3331 
56863 
17.1  
Қызылорда 
45 
329 
7.3 
3655 
54306 
14.8 
Оңтүстік Қазақстан 
104 
869 
8.3 
5336 
128253 
24.0 
Қазақстан бойынша 
(басқа облыстарды қоса 
есептегенде) 
2011 
8381 
4.2 
105239 
1132326 
10.7 
 
Келтірілген  мәліметтер  шын  мәнінде,  мектептік  мекемелер  желісінің 
тұтастай  Қазақстан  бойынша  да,  жеке  облыстар  бойынша  да  жаппай  даму 
қарқын алғанын көрсетеді.  
Өсім  берудің  ең  үлкен  пайыздық  көрсеткіші  Оңтүстік  Қазақстан  және 
Жамбыл  облыстарында  байқалды,  бұл  біздің  ойымызша,  ең  алдымен, 
тұрғындар  санының  көп  болуымен  байланысты.  1939-1940  жылдары 
оқушылардың  шектік  саны  бойынша  да  Оңтүстік  Қазақстан  және  Алматы 
облыстары алдыңғы қатарда болды.  
Шын  мәнінде  жағдай  анау  айтқандай  ойдағыдай,  сәтті  емес-ті.  1930 
жылы  Шымкентте  бірінші  баспалдақтық  25  мектеп,  олардың  ішінде  3  – 
қазақша,  10  –  өзбекше,  9  –  орысша,  1  татар  -  башқұрт  және  1  еврейдікі 
болды.  25  мектепте  2035  оқушы  оқыса,  олардың  2119-ы  ұл  балалар  және 
1849 қыздар еді.     
Бірінші баспалдақты мектептерде 11101 өзбек, 340 қазақ, 134 татар, 2209 
орыс оқыды. Екінші баспалдақты екі мектепте – қазақша жетіжылдықта және 
өзбек мектебінде 656 адам оқыды [5]. Бұдан өзге, қалада кәсіптік-техникалық 
мектеп,  мақта  техникумы,  кооператив  техникумы,  кеңес-партия  мектебі, 
сантонин  зауыты  жанынан  ФЗУ  (фабрика-зауыт)  және  бір  тоғызжылдық 
мектеп  жұмыс  істеді.  Бірнеше  жыл  өткен  соң  да  жағдай  аздап  қана 
жақсарды.  1934  жылы  60  мың  тұрғыны  бар  Шымкентте  бар-жоғы  8 
бастауыш мектеп, 4 толық емес орта мектеп, 3 орта мектеп, 3  ФЗУ мектебі,  
3  техникум  жұмыс  істеді  [6].  Ал,  басқа  қалаларда,  тіпті  ауылдық  жерлерде 
жағдай,  білім  берудегі  берілген  ойдағыдай  емес,  тіпті  нашар  болатын. 
Мысалы, 1927 жылы 5 мыңнан астам тұрғыны бар Түркістанда тек 15 мектеп 
болса,  оның  2  мектебі  ІІ  баспалдақты,  8  мектебі  І  баспалдақты,  1 
жасөспірімдер  мектебі,  2  балалар  үйі,  кәсіптік-техникалық  училище  және 
жанында қазақ балаларына арналған 2442 орындық жатақханасы бар   Ленин 
атындағы  мектеп  бар  еді  [7].  Қазалыда  1932  жылы  бірінші  баспалдақты  24 
мектеп және 2 жетіжылдық мектеп жұмыс істеді. 
Осы жағдайда қазақ мектептері орыс және аралас мектептерге қарағанда 
аз  болды.  Көріп  отырғанымыздай,  әсіресе  қазақ, өзбек  және  аймақта  тұрып 
жатқан  өзге  де   ұлт   өкілдеріне   де   мектептер   саны   жеткіліксіз   болды.  
 
 

292 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Әлжанова Э.Е. 1920-30 жылдардағы Оңтүстік Қазақстан облысының білім беру жүйесі туралы  
 
 
Сондай-ақ, қазақ мектептері бірінші баспалдақтық негізгі мектептер болды, 
осыдан  туындайтыны,  қазақ  балаларына  білім  алуды  бұдан  әрі  жалғастыру 
өте ауыр болатын.       
Сонымен  қатар,  әсіресе  жұмысшы  кадрларды  және  инженер-техник 
жұмысшыларды даярлайтын іс-жүзінде барлық оқу орындарында сабақ орыс 
тілінде  жүргізіліп,  білім  алу  үшін  және  өндірісте  жұмысқа  орналасу  үшін 
орыс тілін жақсы білу талап етілді. Осы мақсатта 1938 жылдың 5 сәуірінде 
Қазақ  ССР  Орталық  Атқарушы  Комитеті  және  СовНаркомының  «Қазақ 
метептерінде  орыс  тілін  оқытудың  міндеттілігі  туралы»  қаулысы 
қабылданған  болатын.  Бірақ,  шешімде  орыс  мектептерінде  қазақ  тілін  оқу 
тармағы жоқ болатын. Бұл процесті біржақты етіп, қазақ мектептерінің рөлін 
төмендетіп,  қазақ  тілінің  қолдану  аясын  тарылтқан  еді.  Бұның  бәрі  ұлттық 
мектептердің (ең алдымен қазақ мектептерінің) санының қысқару ағысынан 
көрініс  тапты.  Мәселен,  1938  жылы  66  мектеп  орыс  мектебінің 
бағдарламасына өткізілді [8].     
Оңтүстік 
Қазақстандағы 
мектептік 
мекемелердің 
материалдық-
техникалық  базасы  өте  төмен  болып  және  әзірлеуге  мүмкіндіктері  жете 
бермейтін,  педагогикалық  кадрлар  мәселесі  тіпті  қиын  еді.  Мысалы,  1934 
жылы  Шымкент  қаласында  21  мектеп  болса,  тек  соның  6-ы  ғана  мектептік 
типтегі  ғимаратқа  орналасты.  Көптеген  мектептер  2-3  аусыммен  оқыды. 
Мектептік бөлмелер сабақ өтуге нашар жабдықталған, әрі іс-жүзінде қажетті 
оқу құралдарымен және құрал-жабдықтармен жарақтандырылған емес. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР
 
1.
 
ГАЮКО, Ф.83, Оп.1, Д. 37, Л. 18. 
2.
 
2 ГАЮКО, Ф.83, Оп.1, Д. 54, Л. 7. 
3.
 
ГАЮКО, Ф. 93, оп. 1,св.2, д. 20, л 6. 
4.
 
ГАЮКО, Ф.1236, оп.1. св.1, д.1, л.1-2. 
5.
 
ГАЮКО, Ф.147, оп.3, св.2, д.20, л.33 
6.
 
6.АП РК, ф. 141, оп.1, д. 5667, л. 21. 
7.
 
Сембаев А.И. История развития советской школы в Казахстане. -Алма-Ата: 1962. 
8.
 
АП РК, ф. 141, оп.1, д. 10205, лл. 40-42. 
 
 
 
 

293 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 
М.М.БАХТЫБАЕВ  
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ 
Археология ғылыми-зерттеу орталығы 
 
АРХЕОЛОГИЯ ӘУЕСҚОЙЛАРЫ ТҮРКІСТАН ҮЙІРМЕСІНІҢ  
ҚҰРЫЛУЫНЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ 
 
В  статье  рассматриваются  предпосылки  образования  Туркестанского  кружка  любителей 
археологии на территории Туркестанского генерал-губернаторства. 
 
This article concerns with the preconditions of formation of the Turkistan circle of archaeology fans 
in the Turkistan province. 
 
ХІХ  ғ.  ортасында  Патша  өкіметінің  Оңтүстік  Қазақстан  өңірлерін 
Ресейге  қосу  саясаты  өрби  түсті.  Бұл  саясат  негізінен  екі  бағыт  бойынша 
жүргізілді:  біріншіден  –  қазақ  даласына  ұйымдастырылған  әскери,  әскери-
тыңшылық әрекетер, екіншіден – стратегиялық жағынан қолайлы бекіністер 
салу [1.370]. ХХ ғ. ортасында Сібір шебі жағынан Ақтау (1835 ж.), Ұлытау 
(1835 ж.),  Қапал  (1846  ж.),  Сергиополь  (Аягөз,  1831  ж.),  Верный  (1854 ж.), 
Қастек  (1859  ж.)  және  т.б.  бекіністер  салынып,  1856  жылы  Семей 
облысының  құрамына  кіретін  Алатау  округі  құрылды.  Алатау  округінің 
орталығы  бастапқы  кезде  Қапал  бекінісі  болды,  ал  1862  ж.  бастап  Верный 
бекінісіне ауыстырылды [2.85-86]. Ал, Сырдария жағынан Райым (1848 ж.), 
Қазалы (форт№1) және Қармақшы (форт №2) бекіністері салынды [3.95-96]. 
1860  жылдан  Патша  өкіметі  Қоқан  хандығына  қарсы  белсенді  әскери 
әрекеттерін  бастап,  осы  жылдың  26  тамызында  Тоқмақ,  4  қыркүйегінде 
Пишпек орыс әскерінің қол астына өтті [4.252-259]. 
1863  жылдың  20  желтоқсанында  Ресей  патшасы  ІІ  Александр  әскери 
министрі  Д.А.Милютинің  Ортаазия  хандықтарына  қарсы  әрекеттер  жайлы 
бағдарламасын бекітіп, 1864 жылы Әскери министрлік Сібір мен Сырдария 
шептерін  ќосуды  іске  асырды  [1.375].  Сібір  мен  Сырдария  шептерін  ќосу 
саясатын іске асырудың нәтижесінде  – 1864 жылы Мерке, Єулиеата, Созаќ, 
Шолаќќорѓан,  Т‰ркістан,  Шымкент,  Сайрам  және  1865  жылы  Ташкент, 
Үржар,  Ходжент,  Жызақ  қалалары  Ресей  патшалығының  қол  астына  өтті 
[1.379-380; 2.95-96.]. 
Жаулап  алынған  аймақтарда  1865  жылы  Туркістан  облысы  құрылып, 
1866  жылғы  «Түркістан  облысын  басқару  ережесі»  атты  жоба  бойынша 
облыс  төрт  округке  бөлінді,  олар  Түркістан,  Шымкент,  Ташкент  және 
Задария  округтері  еді  [5].  Түркістан  округіне  –  Қазалы,  Ақмешіт  және 
Түркістан, Шымкент округіне – Шымкент, Әулиеата және Тоқмақ, Ташкент 
округіне  –  Ташкент,  Зашыршық  және  Шардара,  Задария  округіне  – 
Ходжкент, Уратөбе, Заминск, Жызақ және Үрджар еңгізілуі ұсынылды. Бірақ 
бұл  ұсыныс  өтпей,  1867  жылы  ІІ  Александр  патшаның  жарлығымен 
Түркістан  генерал-губернаторлығы  құрылып  [1.381],  оның  орталығы 
Ташкент  қаласы  болып  бекітілді.  Түркістан  генерал-губернаторлығына 
Түркістан облысы, Ташкент ауданы, Сырдарияның сол жағасындағы жерлер 
(1866 жылы жаулап алынған) және Семей облысының бір бөлігі (Тарбағатай  
 
 

294 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 Бахтыбаев М.М. Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің құрылуының алғы шарттары 
 
 
тауының  оңтүстігіндегі  жердер)  беріліп,  бұл  жерлер  екі  –  Жетісу  және 
Сырдария облыстары болып бөлінді [6.281-282].  
1867  жылғы  “Жетісу  мен  Сырдария  облыстарын  басқару  туралы 
Уақытша Ереже” бойынша Түркістан генерал-губернаторлығы облыстар мен 
уездерге  бөлінді.  Оның  құрамындағы  Жетісу  облысы  –  Сергиополь,  Қапал, 
Верный,  Ыстықкөл,  Тоқмақ  уездеріне,  ал  Сырдария    облысы  –  Қазалы, 
Перовск,  Түркістан,  Шымкент,  Әулиеата,  Ташкент,  Ходжент  және  Жызақ 
уездеріне бөлінді [1.418; 7.2-3]. 1867-1868 жж. «Уақытша ережелер» екі жыл 
мерзімге тәжірибе түрінде енгізілген болатын. Бірақ бұл әкімшілік-аймақтық 
жіктеу  саясаты  жергілікті  халыққа  теріс  әсер  етуі  мүмкін  деген  қауіппен 
жиырма жылдан астам уақытқа созылды. 
1865-1886  жж.  аралығында  Қазақстан  жері  үш  генерал-губернаторлық 
құрамына еңді, олар Орынбор, Батыс-Сібір және Түркістан деп аталатын (1-
сурет). 
1886  жылдың  2  маусымында  қабылданған  «Түркістан  өлкесін  басқару 
туралы  Ереже»  және  1891  жылдың  25  наурызында  қабылданған  «Ақмола, 
Семей,  Жетісу,  Орал  және  Торғай  облыстарын  басқару  туралы  Ереже» 
бойынша Қазақстан территориясы екі генерал-губернаторлық құрамына еңді, 
олар  -  Түрістан  және  Дала  губернаторлықтары  еді.  Түркістан  генерал-
губернаторлығының  орталығы  Ташкент  қаласы  болды,  оның  құрамына 
Ферғана,  Самаркан  және  Сырдария  облыстары,  ал  Дала  генерал-
губернаторлығының орталығы болып Омск қаласы бекітіліп, оның құрамына 
Ақмола,  Семей  және  Жетісу  облыстары  кірді  [3.117].  1897  жылы  Жетісу 
облысы қайта Түркістан генерал-губернаторлығына қайтарылды  [1.430]. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-сурет. Түркістан картасы (Ю.М Шокальский бойынша) 
 

295 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 Бахтыбаев М.М. Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің құрылуының алғы шарттары 
 
 
Жаңа  Ереже  бойынша  Сырдария  облысы  бес  уезге  бөлінді:  Әулиеата, 
Шымкент, Ташкент, Перовск, Қазалы және Амудария бөлімшесі.  
Облыстардың  жалпы  территориясының  аумағы  379 500  верст
2
  (402  270 
км
2
)  болды  [8.289].  Ал,  Жетісу  облысы  Лепсі,  Қапал,  Жаркент,  Верный, 
Пішпек және Пржевальск уездеріне бөлінді. Облыстын жалпы аумағы – 353 
430 верст
2
 (374 636 км
2
) болды [9.271]. Олардың ішінде Оңтүстік Қазақстан 
өңіріне - Лепсі, Қапал, Жаркент, Верный, Әулиеата, Шымкент, Перовск және 
Қазалы уездері жатты. 
Түркістан  генерал-губернаторлығы  солтүстікте  Шу  өзені  бойымен 
Ақмола  обылысымен,  солтүстік-шығыста  Семей  облысымен,  шығыста, 
оңтүстік-шығыста  Қытаймен,  оңтүстікте  Ауғанстанмен,  оңтүстік-батыста 
Бұхара  әмірлігімен,  батыста  Хиуа  хандығымен  және  солтүстік-батыста 
Торғай облысымен шекаралас болды. 
1867-1917  жылдар  аралығында  Оңтүстік  Қазақстан  өңірлері  Түркістан 
генерал-губернаторлығының,  ал  Қазан  төңкерісінен  кейін  Түркістан  АКСР-
ның  құрамына  еңді.  Тек  1924-1925  жылдары  аралығында  Кеңес  өкіметі 
жүргізген  ұлттыќ-аймаќтыќ  межелеу  саясатыныњ  нєтижесінде  Т‰ркістан 
АКСР, 
Б±хара 
ХКСР, 
Хорезм 
ХКСР-ы 
таратылып, 
олардың 
территорияларында  Өзбек  КСР,  Тәжік  АКСР,  Түркмен  КСР  құрылды  [10]. 
Ал, Т‰ркістан АКСР-ның басым бөлігі (қазіргі Оңтүстік Қазақстан өңірлері) 
Ќазаќ АКСР құрамына енді. 
Оңтүстік  Қазақстан  өңірі  Ресейге  қосылғаннан  бастап  осы  өңірлердің 
жер  байлығын  пайдалану,  ресурстарын  зерттеу  мақсатында  арнайы 
экспедициялар  ұйымдастырылды  [1.687-688].  Бұл  жұмыстармен  негізінен 
Ғылым академиясы, Императорлық орыс географиялық қоғамы, Таукен мен 
Темір  жол  ведомстволары,  Мемлекеттік  мүлік  министрлігі  және  Қазан 
университеті  жанындағы  археология,  тарих  және  этнография  қоғамы 
айналысты. 
Патша өкіметі отарлау саясатын жүзеге асыру мақсатында Қазақстанның 
көптеген  қалаларында  жергілікті  өлкетану  ғылыми  ұйымдары  –  облыстық 
статистикалық  комитеттер,  географиялық  қоғамның  бөлімдерін  және  т.б. 
құрды. 
Олардың 
негізгі 
мақсаты 
географиялық, 
статистикалық, 
этнографиялық,  жаратылыстану  мен  тарихи  деректерді  жинақтау,  сараптау, 
жариялау және ғылыми экспедициялар ұйымдастыру болып табылды [1.558]. 
Жинақталған  материалдар  жергілікті  «Орал  облыстық  ведомості»,  «Семей 
облыстық  ведомості»,  «Сібір  газеті»,  «Жетісу  облыстық  ведомості», 
«Сырдария  облысына  арналған  статистика  материалдары»,  «Түркістан 
ведомості» және т.б. баспасөз беттерінде жарияланып отырды [1.559-561].  
Орынбор  қаласында  Императорлық  орыс  географиялық  қоғамының 
бөлімі  және  Торғай  ститистикалық  комитеті  ашылып,  Қазақстаннның 
экономикасы, халқының тұрмысы мен мәдениеті және этнографиясы жайлы 
құнды  деректер  жинақтады.  Сонымен  қатар,  Омск  мен  Ташкентте 
Императорлық орыс географиялық қоғамының Батыс-Сібір мен Түркістан  
 
 

296 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 Бахтыбаев М.М. Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің құрылуының алғы шарттары 
 
 
бөлімдері  ашылды.  Батыс-Сібір  өлкетану  қоғамында  белгілі  ғалымдар 
М.Чорманов, Ш.Уәлиханов, қоғам қайраткері Ә.Бөкейханов белсенді жұмыс  
атқарды.  Сонымен  бірге,  зерттеушілердің  қатарында,  Я.В.Ханыков, 
М.И.Иванин,  В.В.Григорьев,  В.В.Вельяминов-Зернов,  П.А.Юдин,  Л.Мейер, 
М.С.Бабажанов,  Т.Сейдалин,  Б.Даулбаев,  С.Жантурин,  Б.Наурызбаева  және 
т.б.  болды  [1.558-560].  С.Жантөрин  қазақ  халқының  фольклоры, 
Д.Беркінбаев  қазақтын  этноәлеуметтік  жағдайы,  Т.Сейдалин  қазақтар 
арасындағы егіншіліктің дамуы, М.С.Бабажанов қазақ этнографиясы жайлы 
зерттеулер жүргізді.  
Жергілікті  өлкетану  қоғамдарымен  қатар  осы  өңірдің  көне 
ескерткіштерін зерттеуде орталықта орналасқан ғылыми ұйымдар тарапынан 
қызыѓушылық пайда болды. Олардың қатарында: Императорлық археология 
комиссиясы,  Орынбор  мұрағат  ғылыми  коммисиясы,  Санкт-Петербург 
университеті, Санкт-Петербург археология институты және т.б. болды. 1859 
ж.  құрылған  Императорлық  археологиялық  комиссиясының  негізгі  мақсаты 
көне жәдігерлерді іздестіру, ескерткіштер жайлы мәліметтер жинақтау және 
жаңадан ашылған ескерткіштерді ғылыми тұрғыдан бағалау [11.108.; 12], ал, 
1887  жылы  құрылған  Орынбор  мұрағат  ғылыми  коммисиясының  мақсаты 
губерниялар тарихы жайлы мұрағаттарды жинақтау және жүйелеу, сонымен 
қатар,  археологиялық  және  этнографиялық  деректер  жинақтау  болып 
табылды  [13;  1.690-691].  Орталықта  орналасқан  ғылыми  ұйымдардың 
қаржыландыруымен  Оңтүстік  Қазақстан  өңірінің  көне  ескерткіштерін 
зерттеу  мақсатында  бірнеше  экспедициялар  ұйымдастырылды  [11.108-109]. 
ХІХ  ғ.  екінші  жартысында  әуесқой  ѓалымдар  -  Н.А.Северцев  [14.95-97], 
М.Бекчурин [15.52-56], П.И.Лерх [16], А.К.Гейнс [17.263-266], И.И.Пашино 
[18.59-66],  П.И.Рычков  [19.18-19]  В.В.Верещагин  [20],  А.Л.Кун  [21], 
Н.И.Веселовский [22.137-138] жєне т.б. осы өңір мұраларын зерттеуге сүбелі 
‰лес ќосты.  
Оңтүстік  Қазақстан  мен  Жетісу  өңірлерінің  табиғатын,  географиясын, 
тарихы  мен  этнографиясын  Н.Жетпісбаев,  Ш.М.Ибрагимов,  Ә.Диваев, 
Н.Н.Пантусов, 
П.П.Семенов-Тян-Шанский, 
Н.Л.Зеланд, 
Н.А.Маев, 
Д.Иванов, И.Гейер, Е.Смирнов және т.б. зерттеді [1.561]. 
ХІХ  ғ.  екінші  жартысында  Оңтүстік  Қазақстан  мен  Жетісу  өңірлері 
Түркістан  генерал-губернаторлығы  құрамына  еңіп,  орталықта  орналасқан 
ғылыми  ұйымдар  өз  бөлімдерін  Ташкентте  аша  бастады.  Солардың 
қатарында,  1870  жылы  Жаратылыстану,  антропология  және  этнография 
әуесқойлары Москва қоғамының Түркістан бөлімі, 1885 жылы Бағбаншылық 
қоғамының  Түркістан  бөлімі  [23.336].,  1879  жылы  Жетісу  облыстық 
статистикалық  комитеті,  1887  жылы  Сырдария  облыстық  статистикалық 
комитеті  және  т.б.  болды  [1.563].  Сонымен  бірге,  Ташкент  қаласында 
жергілікті басшылардың қолдауымен алғашқы аймақтық ғылыми ұйыдар да 
ашыла  бастады.  1871  жылы  генерал-губернатор  К.П.Кауфманның 
қолдауымен  алғашқы  жергілікті  ұйым   –   Ортаазиялық   ғылыми   қоғамы  
 
 

297 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 Бахтыбаев М.М. Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің құрылуының алғы шарттары 
 
 
құрылды.  Қоғамның  Жарғы  жобасында  оның    негізгі  бағыттары:  «Қоғам 
Орта  Азияның  тарихы,   географиясы,   статистикасы,   этнографиясы,   жер  
байлығы,  сауда  және  қәсіпорындары  жайлы  деректерді  жинақтайды, 
сараптайды  және  жариялайды»  деп  анықтаған  [24.72].  Қоғам  атқарған 
жұмыстардың  ішінде  ерекше  назар  аударуға  тұратыдығы  Түркістан 
халықтарының  әдет-ғұрыптары  жинағын  даярлау  жобасы  және  «Түркістан 
өңірі  жайлы  деректер  жинағы»  атты  кітапті  баспаға  даярлау  болды  [24.79].  
Сонымен  қатар,  1895  жылы  Түркістан  генерал-губернаторы  барон 
А.Б.Вревскийдің  Императорлық  орыс  географиялық  қоғамына  Ташкент  
қаласында  Түркістан  бөлімін  ашу  туралы  өтініш  білдіріп,  1896  жылдың  20 
мамырында осы қоғамның Түркістан бөлімі Ташкентте ашылды [1.684-685]. 
Жоғарыда  аталған  жергілікті  ғылыми  ұйымдар  арасында  ерекше  орын 
алатыны  Ташкент  қаласында  құрылған  -  Археология  әуесқойларының 
Түркістан үйірмесі болды.  
1893  жылдың  11  желтоқсанында  Императорлық  Жаратылыстану, 
антропология      және      этнография      әуеқойлары      қоғамының    Түркістан 
бөлімі 
отырысында 
Н.П.Остроумов 
Түркістан 
өңірінде 
көптеген 
археологиялық  ескерткіштер  орналасқанын,  олардың  тек  қана  аз  бөлігінде 
ғана  қазба  жұмыстары  жүргізілгеніне  тоқталып,  сөз  соңында  осы  өңірдегі 
тарихи-мәдени  мұраларды  қорғауды  қолға  алуды  ұсынды  [25].  Ал, 
В.В.Бартольд  1893  жылы  атқарған  археологиялық  зерттеулеріне  тоқталып, 
жергілікті  әуеқойлардың  атқарған  археологиялық  зерттеулеріне  үлкен  баға 
беріп,  Трансоксианадағы  отырықшылық  мәдениет  ескерткіштерін  зерттеуге 
жергілікті  әуеқойлар  қабілетті  екенін  атап  өтті  [26].  Н.П.Остроумов  пен 
В.В.Бартольдтің  баяндамасы  жан-жақты  талқыланып,  осы  отырыста 
Ташкент қаласында археологиялық үйірме құру туралы шешім қабылданды.  
Аз уақыт ішінде үйірме жобасы мен Жарғысы даярланып, 1895 жылдың 31 
қазанында үйірме Жарғысын Халыққа білім беру министрі бекітті [27]. 
1895  жылдың  11  желтоқсанында  құрылтайшы-мүшелердің  жалпы 
отырысында  Археология  әуесқойлары  Түркістан  үйірмесінің  ашылуы  өтіп, 
жиырма  жылдан  астам  уақыт  Түркістан  өңірінде  зерттеу  жұмыстарын 
атқарған  алғашқы  қоғамдық  ғылыми-өлкетану  мекемелерінің  бірі  болып 
табылды. 
 Қорыта  келгенде,  үйірменің  құрылуының  алғы  шарттары  ретінде  - 
біріншіден,  Оңтүстік  Қазақтан  өңірінің  Ресейге  қосылуы  мен  осы  өлкенің 
ХІХ  ғ.  соңындағы  әкімшілік  аймақтық  құрылымының  өзгеруін  (Түркістан 
генерал  губернаторлығы  құрамына  еңу),  екіншіден  –  ХІХ  ғ.  екінші 
жартысында  орталықта  орналасқан  ғылыми  ұйымдар  өз  бөлімдерін  Қазақ 
жерінде, оның ішінде Ташкент қаласында да ашыла бастауы, үшіншіден ХІХ 
ғ.  80-ші  жылдары  Ташкент  қаласында  жергілікті  шенеуніктер,  мүғалімдер 
және  т.б.  арасынан  Түркістан  өлкесінің  тарихи-мәдени  мұрасын  зерттеп 
жүрген тобы белгіленіп, уақыт өте келе жергілікті әуесқой  
 
 
 

298 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 Бахтыбаев М.М. Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің құрылуының алғы шарттары 
 
 
өлкетанушылардың  бірігіп,  арнайы  бағдарлама  аясында  бірлесе  жұмыс 
атқаруын атаймыз.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). В пяти томах. Т.3.  -Алматы:  Атамұра, 
2000. -768 с. 
2.
 
Павлов Н. История Туркестана. -Ташкент: 1910. 
3.
 
Кан Г.В. История Казахстана: Учеб. Пособие. -Алматы: ВШП «Єділет», 2000. -204 с. 
4.
 
Терентьев М.А. История завоевания Средней Азии. Т.1. –Спб., 1906. 
5.
 
Материалы  относящиеся  к  проекту  Положения  об  управлений  Туркестанской  областью.  1866  г.  // 
Национальная библиотека им.А.Навои. Отдел редких рукописей. ПУ 1608. 
6.
 
Материалы по истории политического строя Казахстана. Т.1. -Алма-Ата: 1960. 
7.
 
Проект Положения об управлении в Семиреческой и Сыр-Дарьинской областьях. –СПб., 1867. -74 с.  
8.
 
Сырдарьинска область // Сибирский торгово-промышленный календарь на 1899 год. (данные за 1896 
г.). –Томск, 1900. 
9.
 
Семиреченская  область  //  Сибирский  торгово-промышленный  календарь  на  1899  год.  (данные  за 
1896 г.). -Томск: 1900. 
10.
 
Образование  и  развитие  СССР  как  союзного  государства.  Сборник  законадательных  и  других 
нормативных актов. -М.: 1972. 
11.
 
Бахтыбаев  М.М.  Түркiстан  өњірініњ  археологиялыќ  ескерткiштерін  есепке  алу  мен  қорғау 
мәселелері  //  Т±ран-Т‰ркістан:  тарихи-мєдени  сабаќтастыќ  мєселелері.  Ежелгі  дєуір  жєне 
ортаѓасырлар / Т‰ркістан археологиялыќ экспедициясыныњ 10 жылдыѓына арналѓан халыќаралыќ 
ѓылыми конференция материалдары, Т‰ркістан, 23-24 ќараша 2006 ж. -Т‰ркістан: 2006. -352-б. 
12.
 
Умняков И.И. Охрана памятников старины и искусства в Советском законодательстве Средней Азии 
// Известия Средне-Азиатского Комитета по делам музеев, охраны памятников старины, искусства и 
природы (Среазкомстарис) /Выпуск 1. -Ташкент: Среазкомстарис, 1926. 
13.
 
Протокол  заседания  Оренбургской  УАК  от  5  октября  1898  г.  //  Оренбургский  листок.  -Оренбург: 
1898, №44. 
14.
 
Северцев  Н.А.  Путешествия  по  Туркестанскому  краю.  -Москва:  ОГИЗ  гос.изд.  Географической 
литературы, 1947.  
15.
 
Бекчурин М. Туркестанская область. Заметки статского советника Бекчурина. -Казань: 1872.  
16.
 
Лерх  П.И.  Отчет  о  поездке  в  Среднюю  Азию.  Отчет  археологической  комиссии  за  1867 
г.//Туркестанские ведомости, 1867., №44.; Лерх П.И. Археологические исследования в Туркестанском 
крае в 1867 г. // ОАК за 1867 г. – СПб., 1868. 
17.
 
Гейнс А.К. Путешествие в Туркестан. Дневник 1866 г. // Собрание литературных трудов А.К.Гейнса. 
Т.2. СПб, 1898.   
18.
 
Пашино П.И. Туркестанский край в 1866 г. Путевые заметки -СПб., 1868.  – 179 с. 
19.
 
Рычков  П.И.  Топография  Оренбургская,  то  есть  обстоятельное  описание  Оренбургской  губернии, 
сочиненное  коллежским  советником  императорской  Академии  наук  корреспондентом    Петром 
Рычковым.  -Оренбург: 1887. 
20.
 
Верещагин  В.В.  От  Оренбурга  до  Ташкента.  /Всемирный  путешественник.  -М.:  1874.  №5.; 
Верещагин В.В. Еще о вновь открытом подземном городе Джанкенте //СПб. губ.вед.,1868, № 53. 
21.
 
Туркестанский  альбом.  /Составленный  по  распоряжению  генерал-губернатора  К.Ф.  Кауфмана. 
Составитель А.Л. Кун //НБ РУз. им.А.Навой./ Отдел редких изданий и рукописей. Т.ІІ. 
22.
 
Қожа М. Ортағасырлық Отырар: аңыздар, деректер, зерттеулер. -Түркістан: Тұран баспасы. 2006.  - 
238 б. 
23.
 
Қазақ  ССР  тарихы.  Көне  заманнан  бүгінге  дейін.  Бес  томдық.  Т.ІІІ.  -Алматы:  Қазақ  ССР-нің 
«Ғылым» баспасы, 1982. -558-б. 
24.
 
Лунин Б.В. Научные общества Туркестана и их прогрессивная деятельность. -Ташкент: 1962.  
25.
 
ПТКЛА, І, 1896. Вкладной лист.с.1. 
26.
 
Открытие Туркестанского кружка любителей археологии 11 декабря 1895 г. -Ташкент: 1895. С.4-5. 
27.
 
Отношение Туркестанского генерал-губернатора по управлению учебными заведениями за №2831 от 
4 декабря 1895г. / ЦГА УзР. Ф.71. оп.1, д.1, л.1. 

жүктеу/скачать 3,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: