Ғылыми-практикалық конференциясының материалдары

70 

 

оларға  қанағаттанғандықтан  сезім,  қуаныш  әкеледі.  Мүндай  ұжымда  педагог  пен 

тәрбиеленушілердің  арасында  түсіністік  орнайды.  Көрнекті  педагог  А.С.  Макаренко 

былай  деп  жазған  болатын:  “Жеке  басы  бақытты  болу  үшін  тәрбиелемеу  керек, 

жалпылық бақыт үшін жалпылық күрес үшін тәрбиелеу керек”[1]. 

Біртұтас  тәрбие  процесін  адамдар  арасындағы  қайырымдылық,  өзара 

түсіністіктен  бөле  қарауға  да  болмайды.  Сондықтан  бүгінгі  тәрбиенің  де  алдындағы 

мақсаты  балаға  білім  бере  отырып,  сол  білімді  өзінің  мақсатына  сай  пайдалана  білу, 

басқалардан рақым күтіп отыру емес , өз басын әр түрлі жағдайлардан жол тауып шыға 

білетін,  өзінің  де  өзгені  де  бақытты  болу  үшін  күрсе  білетін  адамдарды  тәрбилеп 

шығару-  бүгінгі  біртұтас  педагогикалық  процестің  алдына  қойған  негізгі  принцпі 

болуға  тиіс.  Бүгінде  егеменді  елге  ,  өз  алдына  мемлекетке  айналып  отырған 

Қазақстанның  болашаққа  қызмет  ететін  өркендерін  жан-жақты  жетілген  адам  етіп 

тәрбиелеу барысында әрекет ететін біртұтас педагогикалық  процесс өзінің басқару іс-

әрекетінде  жаға  қабылданған  Конституцияның  1-ші  бабының  2-ші  тармағына 

сүйенеді:”Республика  қызметінің түбегейлі  принциптері:  қоғамдық  татулық  пен  саяси 

тұрақтылық;  бүкіл  халықтың  игілігін  көздейтін  экономикалық  даму,  Қазақстандық 

патриотизм, мемлекет өмірін маңызды мәселерінің демократия әдістермен, оның ішінде 

республикалық  реферумда  немесе  парламентте  дауыс  беру  арқылы  шешу”-деп 

көрсеткен.  Бүгінгі  демократияланған  қоғамда  адамның  жеке  басын  қадірлей  отырып 

оған  талаптар  қойу  арқылы  өзінің  де  ,  өзгенің  де  бақытыүшін  күресе  алатын  адамды 

тәрбиелеу  біртұтас  педогогикалық  процесстің  алдындағы  аса  абыройлы  міндет  болып 

саналса  керек.  Бұл  жерде  педогогтің  жеке  басы  мен  балалар  ұжымына  ара  қатынасы, 

жеке  оқушы  мен  мұғалімнің  арасындағы  қатынас,  мұғалім  шеберлігі,  оқушылардың 

басқарудағы өзіндік ерекшеліктірі ескеруі тиіс [2]. 

Тәрбие  өте  күрделі  процесс  сондықтан  педагог  өте  іскерлікпен  алдын  –ала 

ойласырған  күрделі  ғылыми  жоспар  арқылы  ұзақ  жұмыс  істеуге  тура  келеді  .  Оқыту, 

білім  беруден  тәрбиенің  өзіндік  ерекшелігі  оқытудың  нәтижесі  оқушының  білімінде 

болса  оны  күнбе  күнгі  педагогикалық  іс-әрекет  арқылы  тексеріп  білуге  болады.  Ал 

тәрбиені алатын болсақ , ол – өте күрделі процесс. Ол бірден көзге көрініп өзін-өзі анық 

айқын көрсете бермейді[3]. 

Оқыту  мен  тәрбие  процесі  туралы  сөз  болғанда,  оларды  бір-бірімен  ажыратуға 

болмайды десекте, бұлардың әрқайсының өзіне тән ерекшеліктері бар. Тәрбие процесі-

бұл  күрделі  диалектикалық  процесс.  Оған  қоршаған  ортаның,әлеуметтік  жағдайдың 

ықпалы  жоғары,  атап  айтқанда:  отбасының,  түрлі  адамдардың  ерекше  әсері 

бар.Сондықтан  жоғарыда  айтқанымыздай  тәрбие  процесін,  оқыту  процесі  сияқты  тез 

іске  асыру,  тексеру  және  нәтижелерін  анықтау  өте  қиын.  Мысалы,  мінез-құлықты 

адамгершілік  сезім  мен  сенімнің  және  дағдының  бірлігін  тексеруге  бола  ма?  Өйткені 

мұндай  қасиеттер  балада  жастайынан  бастап,бүкіл  өмір  бойы  қалыптасады  .  Тәрбие 

процесі  әр  уақытта  динамикалық  қозғалмалы  жылжымалы  болады.  Сондықтан 

педагогикалық  ықпал  әр  балаға  әр  түрлі  әсер  етеді,  біріне  әсер  етсе,екіншісіне  әсер 

етпейді.Педагогикалық  ықпал  ету  үшін  баланың  қөңіл-күйін,  психикалық  жағдайын, 

орнын  еске  алған  жөн.  Сондықтан  ертеде  қазақ  халкы  “Ақпа  құлаққа  айтсаң  ағып 

кетеді, құйма құлаққа айтсаң құйып алады” деген. “Біреу тыңдар сөзді ұққанынша,біреу 

тыңдар  үйден  шыққанша”-деп  Абай  тегін  айтпаған.  Әрине  баланың  тәрбиені 

қабылдауына әр түрлі сыртқы және ішкі факторлар өте күшті немесе өте әлсіз әсер етуі 

мүмкін-мұғалім  оқу-тәрбие  процесінде  бұл  факторларды  есінен  шығаруға  болмайды. 

Оқыту  процесі-тәрбиеге  қарағанда  анағұрлым  жеңіл  басқарылатын,  тез  іске 

асырылатын, нәтижесі тез тексерілетін процесс. Мысалы, бір сабақтың үстіне бақылау, 

жаттығу,  сұрақ,  жауап  секілді  оқушылардың  білімін  тексеру  әрекетін  іске  асырып, 

олардың білімін, іскерлігін, дағдысын тексеріп, қортынды шығаруға болады.Оқыту мен 

тәрбие  процестері  негізгі  үш  функция  бірлігі  бойынша  іске  асырылады.Олар:  білім 

беру,  тәрбиелеу  және  дамыту  функциялары.  Оқыту  мен  тәрбие  процесі-балаға  білім 

71 

 

берудің даму функциясын жүзеге асырудың негізі. Осы екі процесс-баланы жан-жақты 

дамытып, қалыптастырудың негізі болып табылады [4]. 

Педагогика  ғылымында  қарама-қайшылықтардың  ролін  ХХ  ғасырдың  барлық 

кезеңдерінде  ашып  көрсетуге  тырысты.  Әрине,  оқытудың  қарама-қайшылығы 

басқалардан 

бұрын 

зерттеген 

(М.А.Данилов, 

М.Н.Алексеев, 

М.Н.Скаткин,Ю.К.Бабанский,В.И.Загвязинский).Кейбір жұмыстарда ұжымның қарама-

қайшылығы  (Л.И.Новикова)  тәрбие  процесінің  (И.С.Марьенко,  Г.И.Щукина, 

В.С.Ильин,  Б.Т.Лихачев)  білім  берудің  мазмұнындағы  қарама-қайшылықтар 

(Г.И.Батурина)  зерттелді.  М.А.Данилов  алғашқылардың  бірі  болып  оқыту  процесінің 

қозғаушы күштерін зерттеуге көңіл бөлді, бірақ нәтижесінде объективті әлеуметтік шек 

жекемен  қосылып  кететін  біртұтас  педагогикалық  процестің  диалектикасын  зерттеу 

керектігіне  тек  қана  осы  бағытта  ол  педагогиканың  ғылым  ретіндегі  жобалау 

қызметінің күшейе түсуіне ықпал ететін білімді анықтай білу мүмкіндік болатындығын 

және  практик  ұстаздарды  сол  бір  ғылыми  саймандар  мен  күрделі  тұлғаны 

қалыптастыру саласындағы құбылыстар мен процестерді басқаруға күш беретінін көре 

білді. Ю.К.Бабанский қарама-қайшылық көп жағдайда (нередко) кездейсоқ бір ізділікте 

қарастырылатындығын  анықтады.  Ол  жоспарлау  процедурасына  сәйкес  келмейді, 

оқыту  процесін  ұйымдастыру  мен  реттеуде  мұғалімдер  мен  әдіскерлік  нақтылы 

жағдайда  процесті  жасау  ескерілмейді.Зерттеу  нәтіжесінде  мыналар  анықталады:-

қарама-қайшылықтарды  қалай  болса  солай  тұжырымдау  дұрыс  емес,  нақтылы 

педагогикалық процестің жүйе ретінде олар зерттелетін объектінің мәнін, ашуы тиіс: 

-қарама-қайшылықты  ұстаздар  мен  оқушылар  іс-әрекетін  педагогикалық 

процесті басты құрамын көрсеткіш ретінде сипаттау керек; 

-қарама-қайшылықтар  жүесін  ғана  емес,  сонымен  бірге  оларды  шешу 

әдістемесін  негіздеу  керек.  Педагогикалық  процестің  мақсаты  оқушылар  тұлғасын 

қалыптастыру болады. Демек, бірінші және негізі қарама-қайшылықтар тобы-бұл даму 

үстіндегі  тұлғаның  қарама-қайшылықтары.  Бұл  педагогикалық  процестің  қарама-

қайшылықтар  тобын  психологтар  жеткілікті  дәрежеде  жақсы  зерттеген.  Олардың 

санына Г.К.Костюк келесі қарама-қайшылықтарды жатқызады: 

-жаңа  қажеттілік,  мүдделер,  ұмтылушылық  пен  тұлға  мүмкіншілігінің  жеткен 

даму деңгейі арасындағы; 

-жаңа  ғылымдардың  міндеттерінен  бұрын  қалыптасқан  ойлау  тәсілдері  мен  іс-

әрекет тәсілдері арасындағы; 

-тұлға  дамуындағы  жеткен  деңгейімен  оның  өмір  сүру  қалпы,  қоғамдық 

қатынастар жүйесінде алатын, оның орны, атқаратын қызметі арасындағы; 

-жақсы  жетістіктерге  ұмтылушылық  пен  қиыншылықты  жеңе  алмайтындық 

қорқынышы арасындағы; 

-дербестікке,  тәуелсіздікке  ұмтылушылық  пен  жеке  тәжірибенің  жетіспеуі 

арасындағы; 

-мақсаттылық,  стереотиптік  (еліктеушілік),  тұрақтылық  пен  ширақтылық, 

өзгергіштікке ұмтылушылық арасындағы; 

-тұлғаның ерікті әрекет пен қоғамдық қажетті іс-әрекет арасындағы: 

М.Ю.Красовицкийдің  зерттеулерінде  көрсетілгендей  оқушы  ұжымының 

тәрбиелік ролі қоғамдық пікір арқылы жүзеге асады, онда құндылық бағыттың жүйесі 

белгіленеді.Бірақ керекті тәрбиелік деңгейдегі қоғамдық ұстаздардың аса қадағалаумен 

қамқорлықтарын  талап  етеді.Оны  қалыптастыру  барысында  мұғалім  балалар  ұжымын 

қалай  даму  үстінде  екендігін,  оған  дамудың  қандай  қайшылықтары  тән  екендігін 

ескерілмейінше  болмайды.Олардың  қатарына  келесі  қайшылықтарды  жатқызуға 

болады: 

-ұжым мүддесімен индивидтің жеке мүдделері арасында; 

-индивидтердің бірлесуге ұмтылушылығы мен тұлғаның өзінің тәуелсіздігіне өз 

еркімен безбеу арасындағы; 

72 

 

-тұтас еріктілігі мен ұжымның тәртібіне бағыну қажеттілігі арасындағы; 

-ұжымның талаптары мен тұлғаның тілектері арасындағы; 

-ұжымдағы  пайдалы  әдеттерінің  қажетілігі  мен  формализм  қауіптілігі 

арасындағы; 

Бастапқы  ұжым  ұйымының  қажетілігімен  топтық  бөлініп  шығуы  қауіптілігі 

арасындағы.Тұлға  дамуындағы  қайшылықарды  білу  жеткілікті  дәрежеде  әдісін  біліп 

педагогикалық  әрекетін  жұмыс  жемісін  жасауға  мүмкіндік  береді,  ол  оқушыларға 

дербес  тәуелсіздікке,  өз  орнын  табуға  ұмтылушылдықтағы  оның  формалары  мен 

әдістерін  табуға  көмектеседі.  (Г.К.Костюк).  Дұрыс  педагогикалық  басшылық  жасай 

алынбаса  қайшылық  шешілмейді,  тұйыққа  кіргізеді,  әкеледі,  ол  бұл  әдетте  қатты  дау 

жанжалға әкеледі, дамуда тоқырауларға әкелетін кейбір үзілістер пайда болады. 

жүктеу/скачать 7,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: