Филология факультеті Теориялық және қолданбалы тіл білімі кафедрасы
жүктеу/скачать 1 Mb. Pdf көрінісі
|
ktj 20522
| тиленгенди жақсы көресің, кисинин атларына емешен курыйды да турады. А.Нажимов көп компонентті салалас
құрмалас сөйлем компоненттерінің өзара байланысуының жолдарын көрсетеді: 1) дәнекер яки, 2) дәнекер мәнісіндегі сөздер, 3) тек интонация арқылы да тізбектеледі.
Сондай-ақ автор көп компонентті салалас құрмалас сөйлем компоненттерінің орын тәртібін оның тек екінші түріне (түсіндірмеліге) қатысты сөз ете кетеді. Автордың айтуынша, түсіндірілетін компонент бірінші орында да, сөйлемнің соңында да келе береді. Түсіндірілетін бөліктің орын ауыстыруына байланысты баяндаудың формасы, баяндау сипаты да өзгереді. Сөйлемнің басында келгенде тыңдаушының ниетін анық өзіне қаратады, не нәрсеге көңіл аударғаны сезіліп тұрады. Кейінгі позицияда келгенде, әуелі дара түсініктер баяндалып, ақырында айтушы пікірі жинақталады. Автор өз ойын қорыта келіп, көп компонентті салалас құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысуында белгілі заңдылықтар болатынын, яғни, үш және онан да көп жай сөйлемдерді қалай болса солай біріктіріп қою арқылы жасай беруге болмайтынына тоқталады. Қарақалпақ тіліндегі көп компонентті салалас құрмалас сөйлем туралы пікірді М.Дәулетовтің еңбегінен де кездестіреміз. Автор "Дизбекли қоспа гәплердин структуралық турлери" тарауында салалас сөйлемдердің үш, төрт, я одан да көп жай сөйлемдерден түзіліп, көп компонентті структурада (құрылымда) да келетіндігін атайды. Автор бирак, сонда, да, лекин т.б. дәнекерлердің көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдерді байланыстырып және хәм, және, да, де дәнекерлерінің ең соңғы компоненттің алдынан келіп, тұйық құрылым түзейтіндігіне тоқталады. Айта кететін бір жайт М.Дәулетов көп компонетті салалас құрмалас сөйлемнің предикативтік конструкциялары интонация және дәнекерлер арқылы байланысып келетіндігіне тоқталып, бұларды байланысу жолына қарай аралас салалас құрмалас
конструкциялардың мағыналары әр түрлі болады.
Қырғыз тілі грамматикасында чечме суйлөмдер деп аталатын құрмалас сөйлемнің жеке бір түрі сөз етіледі. Бұл сөйлем құрылымы жағынан да, құрамына құрмалас сөйлемді де, жай сөйлемді де, бірыңғай мүшелі сөйлемді де енгізе алу мүмкіндігімен көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдерге ұқсас. Автор бұл сөйлемнің анықтамасын былайша береді: "Негизги суйлөмдун маанисин бышктоо қатарында чечмелей айтылган суйлөмду чечме суйлөм дейбиз". Мағыналық қатынасы жағынан қазақ тіліндегі түсіндірмелі сөйлемдерге ұқсас. Мынандай мысал келтіреді: Жаз келди әле, жан-жанбырлар ишке киришишті: курт-кумырскалар чээнде чыкты, адамдар жазгы емчекке киришишті, малдар төлдей баштады. Автордың көрсетуінше, негізгі сөйлем де, түсіндіретін (чечме) сөйлем де құрмалас (қошма) сөйлемнен түзілген. Автор бұл сөйлемдердегі жай сөйлемнің саны туралы да, ондағы грамматикалық байланыстар туралы да сөз етпейді. Келтірілген мысалдардың барлығы дерлік салаласа байланысқан, бірсыпырасын келтірсек, көзіміз жете түседі: Колхозчулар оокаттуу турмушка жетишишти: чарбаеы техникалашты, эгиндин айдоо аянты артты, маданияты өсту. Кыргызстандын маданияты өсту: көп мектептер салынды, кино-театрлардың тармактары көбейду, клуб салынды, әне тилде китеп, газеталар чыкты, билимдуулердун саны артты.
Н.З.Гаджиева азербайжан тілінің ескерткіштеріне тән сөйлем типіне тоқталады. Авторша, бұл сөйлем қатынастары салаластың да, сабақтастың да ауқымына сыймайды. Мұндай сөйлем тізбегін байланыстырып тұрған айтылатын ойдың желісі, мағыналық тұтастықтың бірлігі дей отырып, Н.З.Гаджиева Енисей-Орхон жазбаларынан, "Кутадгу білігтен" мысалдар келтіреді. Сондай-ақ автор сөйлемнің бұл типінің қазіргі түркі тілдерінде кездесетінін де сөз етіп, мысалмен дәлелдейді. Түркімен тілінен мынандай сөйлем келтіреді: Хова ягтыляр, ел онадрак герунйекр, асман жүктеу/скачать 1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|