Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к семипалатинского государственного

 
 
115 
took place near by the Tulba lake in western Mongolia. The Kazakhs supported the Soviet and Mongol 
troops materially. The Kazakhs were active participants in Mongol national revolution.  
XX  ғасырдың  басында  Сыртқы  және  Халха  деп  аталатын  Монғол  елі  дүниежүзілік 
өркениеттен  тысқары,  томаға-тұйық  қалған,  экономикалық  даму  деңгейі  төмен  Цин 
империясының артта қалған шет аймақтарының бірі еді. 
Маньчжуриялық  Цин  империясы  Монғол  елін  XVII  ғасырдың  аяғында  жаулап  алып,  XX 
ғасырдың басына дейін екі ғасырдан астам уақыт бойына отаршылдық езгіде ұстады. 
Монғол халқы Маньчжурия-Қытай басқыншыларына қарсы сан рет ұлт-азаттық көтеріліске 
шықты. XX ғасырдың басында бұл көтеріліс жаңа сипат ала бастады. Осы кезде Цин империясы 
Сыртқы Монғолияға қатысты жаңа саясат дегенді жүргізе бастады. Бұл саясаттың негізгі мақсаты 
–  Монғол  жеріне  қытай  шаруаларын  топ-тобымен  қоныстандыру  арқылы,  Цин  империясының 
үстемдігін күшейте түсу болды. Бұл саясат толық жүзеге асқан жағдайда, Монғол халқы тәуелсіз 
ұлт  ретінде,  Монғол  елі  егеменді  мемлекет  ретінде  жер  бетінен  түгелдей  жойылып  кетуі  әбден 
мүмкін  еді.  Монғол  халқының  алдыңғы  қатарлы  зиялы  қауым  өкілдері  мұндай  саясатпен 
ымырыласқысы келмеді. 
Монғолияда  XX  ғасырдың  басында  ұлт-азаттық  қозғалысы  жаңа  деңгейге  көтерілді.  Елдің 
түкпірінде  Маньчжурия-Қытай  басқыншыларының  үстемдігіне  қарсы  бағытталған  халық 
наразылығы  қордалана  келе  1911-1912  жылғы  ұлт-азаттық  қозғалысқа  ұласты.  1911  жылы 
Қытайда  буржуазиялық-демократиялық  революция  жеңіске  жетіп,  Маньчжуриялық  Цин 
империясы құлады [2]. Бұл жағдай Монғолиядағы ұлт-азаттық қозғалысының жеңіске жетуіне игі 
әсерін  тигізді.  Патшалық  Ресейдің  жәрдеміне  сүйенген  Монғолдың  ламалық  дінбасы  богд 
Жавзандамба  бастаған  қайраткерлер  сарбаз  жинап,  1911  жылы  желтоқсан  айында  Маньчжурия 
императорының  Монғолиядағы  өкілін  елдің  астанасынан  қуып  шығып,  Монғолия  тәуелсіз 
мемлекет  деп  жариялады.  Сөйтіп,  Монғол  елі  Цин  империясының  екі  ғасырлық  бұғауынан 
құтылып, тәуелсіздікке қол жеткізді.  
Екі  империяның  ортасында  орналасқан  Монғол  елінің  геополитикалық  жағдайы  оның 
тәуелсіздігінің  тұрлаусыздығына  әкеп  соқты.  Белгілі  жағдайларға  байланысты  Монғол  еліне  өз 
ықпалын  күшейтуді  Ресейде,  Қытайда,  Жапонияда  көкседі.  1915  жылы  Хиахта  қаласында  қол 
қойылған Ресей, Қытай, Монғол елдерінің келісімі осының бір дәлелі. Келісім бойынша Ресей де, 
Қытай да Монғолия елінің ішкі ісіне араласпайтын болды да, Монғол елі автономиялық мемлекет 
деп жарияланды, сонымен бірге Ресей Монғолияның Қытайдан тәуелсіздігін мойындады [3]. 1918 
жылы  Қытай  мемлекеті  «Ресей  революциясынан  қорғаймыз»  деген  сылтауымен  Монғолияны 
жаулап алып, оның жартылай тәуелсіздігін біржола жойып жіберді. 
Ал, бұл тұста Жапония «Ұлы Монғол мемлекеті» дегенді құрып, оның құрамына Сыртқы 
Монғолияны кіргізу арқылы Монғол еліне үстемдік жасау саясатын жүргізгенімен одан нәтиже 
шықпады. Сондықтан, Жапония Қазан төңкерісінен қашқан генерал-барон Унгерн бастаған 
ақтарды пайдаланбақшы болды. 
 
1921  жылдың  басында  барон  Унгерн  Жапонияның  көмегіне  сүйеніп,  елдің  астанасында 
орналаскдн Кытай әскерлерін куып шығып, Монғолияны жаулап алды [126]. Бұл жағдай ел ішінде 
басқыншылыққа  деген  қарсылықты  күшейте  түсті.  Монғолдың  демократиялық,  патриоттық 
күштері  "монғол  халық  партиясын"  құрып,  партизан  отрядын  ұйымдастырып,  Қызыл  Армия 
бөлімдерімен  біріге  отырып,  әуелі  елдің  солтүстігінде  орналасқан  Қытай  әскерлерін,  онан  соң 
астанаға қожалық етіп отырған ақтарды қуып шығып, ұлт-азаттық революцияны жеңіспен аяқтады 
[4]. Сөйтіп, Монғол халқы өз тәуелсіздігін орнатты. 
Бұл  кезде  казақтар  қоныстанған  Монғол  елінің  батыс  өлкесінде  генерал  Бакич,  есаул 
Кайгородов,  атаман  Казанцев  бастаған  ақтар  үстемдік  етіп  тұрған  еді.  Жаңа  орнаған  Монғол 
үкіметі елдің батысынан ақтарды қуып шығу жұмысын ұйымдастыруға өз өкілдерін жіберді. Олар 
жергілікті  халықтан  партизан  отрядын  жасақтап,  ақтарға  қарсы  күрес  жүргізе  бастады.  Бұл 
күреске  көмектесу  мақсатымен  Кеңес  үкіметі  Монғолияның  батысына  өз  әскери  бөлімдерін 
кіргізді [2]. 
Сөйтіп,  қазақтар  мекендеген  Монғол  елінің  батыс  өлкесі  ақтар  мен  қызылдардың  соғыс 
алаңына айналды. Осыңдай жағдайда қазақтар үшін ақ пен қызылдың бірін таңдау қажеттігі туды. 
Монғолияның жаңа үкіметі қызылдарды қолдағаны белгілі. Орталық   үкіметтен   тағайындалған   
өкілдер      жасақ    жинап,  қызылдар  жағында  соғысты.  Орталық  үкіметтің  нұсқауы  бойынша 
жергілікгі  әкімшілік  орындары  азық-түлік,  ат-көлік,  т.б.  жағынан  қызылдарға  жан-жақты  көмек 
көрсетті. Қазақтарға келсек, олар әуелі баста кімнің ақ, кімнің қызыл екенін, қайсысының саясаты 
халық мүддесіне сай келетінін білмеді, сондықтан да қайсысына қолдау көрсету керектігін түсіне 
бермеді. 

 
 
116 
Қызылдар  мен  ақтардың  қақтығысы  негізінен  Шеруші  руы  мекендеген  өлкеде  өрістеді. 
Сондықтан, бұл рудың беделді екі кіші руы - Бахат пен Саңыраудың атқа мінерлеріне ақтар мен 
қызылдар түрғысында өздерінің ұстаған бағытын айқындауға тура келді. Бүл арада осы екі рудың 
арасындағы  оншақты  жылға  созылған  қайшылықгың  салдарынан  рулардың  өзіндік  мүддесі 
белең  ала  бастады.  Бұл  рудың  екеуі  де  ақтар  мен  кызылдардың  қақтығысын  пайдаланып,  ру 
мүддесін  шешіп  алу,  басқаша  айтқанда  уақытша  туа  қалған  мүмкіншілікті  пайдаланып,  бір- 
бірінен  есе  алуды  көздеді.  Айтылған  ру  мүддесі  Бахаттарды  қызылдар  жағына,  Саңыраулардың 
ақтар жағына шығуына әкеп соқты.  | 
Қазақтар  1921  жылғы  Монғол  Халық  революциясына  жеңіске  жетуі  жолындағы  күреске 
белсене 
қатысты. 
Ақ 
гвардияшыларға 
қарсы 
күрес 
жүргізген 
Қызыл 
Армия 
бөлімшелері мен Монғолдардың партизан отрядтарына қазақтар мүмкіндігінше жан-жақты көмек 
көрсетті.  Қазақтар  Кеңес  және  Монғол  әскерлеріне  азық-түлік,  ат-көлік  тәрізді  материалдық 
көмекпен бірге, жауынгерлерге жолбасшылық, тілмаштік қызметтер де атқарды [3]. 
 
Монғол  елінің  батыс  өлкесінде  қақтығысқан  екі  күштің  арасындағы  соғыстың  шешуші 
кезеңі  Тұлба  көлі  маңында  болған  шайқас  еді.  Кеңес  және  Монғол  сарбаздары  осы  көлдің 
маңындағы  кішкентай  лама  дінінің  мешітінде  ақтардың  қоршауында  қалады.  Қоршауда  қалған 
жауынгерлер  күздің  қара  суығында,  аш-жалаңаш  жағдайда  қырық  екі  күн  бойы  жауға  қарсы 
ерлікпен  шайқасты.  Шайқастың  соңғы  күні  қоршауда  қалған  жауынгерлерді  Қосағаштан  келген 
Кеңес  Қызыл  армия  бөлімшелері  құтқарып  алады  [1].  Т.  Дәуітбай  бастаған  қазақтар  қырық  екі 
күндік  шайқастың  орта  шеніңде  қоршаудан  сытылып  шығып,  Кеңес,  монғол  жауынгерлерін 
қоршаудан кұтқару үшін көптеген әрекеттер жасайды, ең соңында қызыл әскер бөлімшесін ертіп 
келеді.  Сөйтіп,  Тұлба  көліндегі  шайқас  қызылдардың  жеңісімен  аяқталып,  ақ  гвардияшылар 
Монғол  елінің  батыс  өлкесінен  қуылады.  Бұл  шайқас  монғол  халқының  ұлт-азаттық  күресіне 
қойылған соңғы нүкте болатын. Соның нәтижесінде  Монғол елінің батыс өлкесінде   ұлт-азаттық 
революция жеңіске жетеді. 
1921  жылғы  ұлт-азаттық  революциядан  кейін  Монғол  елі  Қытайдың  және  ақ 
гвардияшылардың  басқыншылығынан  құтылып,  тәуелсіздікке  қол  жеткізді.  1921  жылғы 
революцияны 
жеңіске 
жеткізген 
негізгі 
күш 
- 
Кеңес 
Одашның 
Қызыл 
армиясы. 
| 
Соғыс  өнеріне  жетілмеген  нашар  каруланған  төрт  жүздей  адамнан  құралған  Монғол 
партизандары  өз  күшімен  елдің  солтүстігіндегі  орналасқан  Қытай  әскерлеріне  де,  елдің 
астанасында және батысында үстемдік еткен ақ гвардияшыларға да қарсылық көрсете алмайтыны 
және  жеңіске  қол  жеткізу  мүмкін  емес  еді.  Олар  тек  ғана  Кеңес  Одағының  Қызыл  Армия 
бөлімшелеріне көмекшілік рөл атқарды [2]. 
1921  жылғы  шілде  революциясының  сипаты  туралы  мәселе  көп  жыл  бойы  талас  туғызып 
келді. Бірсыпыра тарихшылар 1921 жылғы революция феодалдық елде жеңіске жетті, феодализмді 
жойды,  Монғол  елінің  алдында  капитализм  жолын  ашты,  сондықтан  бұл  революцияны 
6уржуазиялық-демократиялық революция деп атау керек деген пікір айтады. 
Бұл тарихи объективтік принципті басшылыққа алған бірден-бір дұрыс ғылыми қорытынды 
еді.  Бірақ,  бұл  пікірді  ұстанушыларға  партиялық,  таптық  принциптерден  ауытқыған  ұлтшылдар 
деген айдар тағылып, қудалауға ұшырады. Бұл әсіресе, алпысыншы жылдары қатты белең алды. 
Осы тұстан бастап Монғолиядағы 1921 жылғы революцияның сипатын социалистік революциямен 
ұштастырмақ  болған  әрекеттер  үстемдік  ала  бастады.  1987  жылы  жарық  көрген  "МХРП  - 
тарихының  очеркі"  деген  еңбекте  бұл  туралы:  "Монғол  Халық  революциясы  дүниежүзілік 
пролетарлық революциясының құрамды бөлігі болып табылады, өйткені бұл революция өз алдына 
империализмнің колониялық қанауын жойып, елдің ұлттық тәуелсіздігін қамтамасыз ету, үкіметті 
халық қолына беру мақсатын қойды" [3] - деп жазады. 
1921  жылғы  шілдеде  болған  революциялық  оқиғаны  халық  революциясы,  ұлт-азаттық 
революция деп атаушылар да кездеседі. Бұл революция мазмұны жағынан алғанда буржуазиялық-
демократиялық сипатта болғаңдығы бүгінгі таңда ешбір талас туғызбаса керек. 
Осы революцияның нәтижесінде Монғол елі капитализм деп аталатын жолға түсуі тиіс еді. 
Бірақ сол кезде үстем болған марксистік-лениндік теорияға сүйене отырып, бағыт сілтеуші басшы 
күш  –  Монғол  Халық  Революциялық  партиясы  елді  капитализмнен  тыс  жолмен  дамытып, 
социализмге өткізу бағытын ұстанды.   
Сөйтіп, монғол елі өзінің табиғи жолынан шығып, социализм жолына түсті де, жетпіс жыл 
бойы  социализмнің  шырмауында  қалды.  Монғол  елінің  құрамындағы  қазақтардың  басқа  жол 
таңдап алуы мүлде мүмкін емес еді.  

 
 
117 
Монғол елінің қоғамдық дамудың табиғи жолынан ауытқып кетуінің негізгі себебі – бұл елді 
шетел  басқыншыларынан  Кеңес  Одағының  Қызыл  Армия  бөлімшелерінің  азат  екендігі,  соның 
арқасында  Монғол  елінде  Кеңес  Одағының  ықпалының  өте  күшті  болғаны,  Монғол  Халық 
Революциялық  партиясы  марксистік-лениндік  теорияны  бірден-бір  дұрыс  ілім  деп  танып, 
басшылыққа  алғаны,  Коминтерннің  шешімдері  мен  нұсқауларына  сөзсіз  бағынып 
отырғандығында болатын.  
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1. Мұхаметқанұлы Н. XVIII-XX ғасырдағы қазақ-қытай байланыстары. – 94 б. 
2.  Грумм-Гржимайло  Г.Е.  Западная  Монголия  и  Урянхайский  край.  –  Т.  I-III.  Исторический  очерк 
этих стран в связи с историей Средней Азии. – Л.: Ученый комитет МНР, 1926. – 840 с. 
3. Астафьев Г.Ф. Казахи Синьцзяна (этногенез, история, заселение, родолеменной состав, положение в 
период русско-китайского разграничения и в 50-е годы XX века). – М.: Наука, 1971. – 148 с. 
4. Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия. Т. III с. 414. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
118 
БИОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ 
 
УДК 619:616-003.96:591.044 
Арынова Р. А., Кожанова С.К., Баженбаева Е.Д. 
Семипалатинский государственный университет им. Шакарима,  
Семипалатинская медицинская академия. 
 
НЕСПЕЦИФИЧЕСКАЯ РЕАКЦИЯ ОРГАНИЗМА 
НА ВНЕШНИЕ РАЗДРАЖИТЕЛИ ПРИ АДАПТАЦИИ  
 
В период выдающихся достижений в изучении адаптивных реакций организма не возможно 
без  исследования  структуры  и  функции  системных  механизмов  организма,  связанных  с 
адаптацией  к  условиям  внешней  среды.  Семипалатинский  регион  является  широким 
спектральным объектом для этих исследований. 
Существует  два  основных  направления  в  исследовании  адаптации  организма.  Первое 
предполагает  исследование  физиологических  закономерностей  в  деятельности  центральной 
нервной  системы  как  единого  целого.  Начало  и  основы  этого  направления  положены 
классическими исследованиями функциональных систем. Второе посвящено изучению структуры 
и функции отдельных органов или систем и их роли в деятельности центральной нервной системы 
в целом. Эти исследования методически полиморфны и требуют от экспериментаторов искусных 
вмешательств  на  сравнительно  небольших  и  труднодоступных  структурах  организма  в  целях 
точного и аккуратного введения в них электродов для регистрации биоэлектрических явлений или 
для осуществления локальных разрушений и изолированных раздражений. 
 С  возрастом  происходит  тренировка  рецепторов  кожи,  и  среднее  значение  температуры 
кожи по пяти точкам поверхности тела равнялось 28,46 
о
С + 0,32
о
С по мере адаптации к низким 
температурам, в районах минимального радиационного риска. 
 Низкая    температура    в    районах    максимального    радиационного    риска,  изменяя 
гуморальные  регуляции  в  органах  кроветворения,  свидетельством  чего  является    изменение 
гематологических показателей,  влияет через кожные рецепторы и дыхательные пути. 
На  специфический  низкотемпературный  раздражитель  у  животных,  выращенных  в  районе 
максимального радиационного риска, не отмечается увеличения содержания катехоламинов. Это 
связано  с  установившейся  адаптацией,  которая  дает  возможность  телятам  противостоять,  не 
только как  холодоустойчивому, но и  радиорезистентному организму. Приспособление к низким 
температурам в районе максимального радиационного риска можно рассматривать как адаптацию, 
которая достигается при ограниченной радио чувствительности и теплоотдаче. 
Катехоламины в моче у животных в районе максимального и минимального радиационного 
риска, уравниваются. У адаптированных животных экскреция катехоламинов с мочой зависит от 
возрастных  изменений.  У  адаптированных  к  низких  температурам  животных  происходит 
адаптация  их  организма  к  изменяющимся    температурным  условиям  внешней  среды  и  уровням  
радиации без  возникновения стресса.  
  Комплексное  исследование  функциональной  системы  в  динамике  роста  при  воздействии 
естественных  раздражителей  дает  цельное  представление  о  формировании  защитного  рефлекса 
увеличением  норадреналина  и  сильно  действующего  адреналина,  возбуждением  центров  в 
продолговатом мозге, изменением газообмена и проводящей системы  сердца. 
При  повышенной  радиации  содержание  норадреналина  у  неадаптированных  к  низким 
температурам животных, что свидетельствует о напряжении у них симпатоадреналовой системы.  
Наличие  ДОФА  указывает  на  активную  мобилизацию  потенциальных    возможностей 
симпатоадреналовой  системы,    как  более    стабильного    показателя    при  температурном    и  
радиационном влияниях.                                                   
Связь  растущего  организма  с  внешней  средой  осуществляется  через  такие  системы  и 
структуры как пищеварительная, дыхательная, кожные покровы. Только после анализа информа-
ции  начинает  реагировать  гормональная  система,  со  всей  присущей  ей  сложностью  функций. 
Радиационный фон местности анализировали по исследованиям проб почвы и воды на плотность 
потоков  излучения  -  лучей,  удельной  активности по  стронцию-90  и  цезию-137,  суммарной  бета- 
активности  в  проблемной  лаборатории  радиобиоиммунологии.  Разница  в  содержании 
катехоламинов  в  моче  составила  в  неблагополучных  районах  более  45,5%,  это  на  1,65  наг/мл 
больше, чем у исследуемых в благополучных районах. 

 
 
119 
Изучение  иммунных  свойств  слизистых  оболочек  кишечника,  контактирующих  с  внешней 
средой  через  поступающую  пищу  и,  в  частности,  с  радионуклидами  в  ней,  дает  большие 
возможности анализа радио адаптации. 
В  нормальных  условиях  ЖКТ  можно  рассматривать  как  сбалансированную  экосистему, 
внутри  которой  существуют  множественные  полезные  для  хозяина  связи  между 
микроорганизмами.    Дистальный  отдел  пищеварительного  канала,  включая  терминальную  часть 
подвздошной  кишки,  является  местом  обильного  размножения  микроорганизмов,  а  в  начальных 
отделах тощей кишки их значительно меньше. 
Установлено,  что  в  центрах  размножения  лимфоидных  узелков  лимфоидных  бляшек  из 
проксимального  отдела  тонкой  кишки  относительное  количество  малых  лимфоцитов  (56,7%) 
достоверно больше, чем в лимфоидных бляшках из дистального отдела тонкой кишки (40,1%), а 
доля больших - достоверно меньше (17,9% и 26,8% соответственно).  
Доля макрофагов составляет 4,0% в лимфоидных бляшках из проксимального отдела тонкой 
кишки и 6,0% - из дистального отдела тонкой кишки. 
При  воздействии  факторов  внешней  среды  первыми  реагируют  рецепторные  аппараты 
функциональных  систем.  Это  дыхательная,  пищеварительная  системы  и  анализаторы,  которые 
через экстеро- и интерорецепторы воспринимают раздражения, поступающие из внешней среды.  
Воздействуя на организм низкими или высокими температурными условиями при действии 
малых доз радиации в хронических опытах можно выяснить возможность адаптации дыхательной, 
пищеварительной, гормональной, кровеносной систем. 
Гормональный механизм включается на 15-20 день адаптации, когда содержание адреналина 
достигает  3,27  нг/мл,  который  после  самореакций  функциональных  систем  изменяет  частоту 
сердечных сокращений, дыхания, вносит изменения в деятельность желудочно-кишечного тракта. 
Изменяются показатели внешнего дыхания, газо-энергетического обмена, структура лимфоидной 
ткани отделов желудочно-кишечного тракта.  
Так,  в  лимфоидных  бляшках  тонкой  кишки  увеличивается  площадь  лимфоидной  ткани, 
которая достигает максимума на 7-14 дни, а затем плавно уменьшается. Происходит увеличение  
площади    центров    размножения    лимфоидных    узелков.  Происходят  и  изменения  в  клеточном 
составе  лимфоидных  бляшек.  Доля  макрофагов  в  центре  размножения  лимфоидных  узелков 
достоверно  повышается  с  5,2%  до  7,0%.  Кроме  того,  исследовались  реакции  напряжения 
кислорода в тканях, что дает наглядную картину об окислительно-восстановительных процессах в 
них.  Температура  кожи  явилась  контролем  действия  внешнего  температурного  фактора  и 
радиационного излучения, которое определяли в почве, воде Бескарагайского района и Угловского 
района Алтайского края, где выявлены последствия бывшего ядерного полигона.  
Анализ  показателей  pO
2 
мышечной  ткани  телят  контрольной  и  опытной  групп  при 
повышенном радиационном  фоне свидетельствует, что  при  низких температурах показатели pO
2 
выше  независимо  от  радиационного  фона у животных опытной группы. В зонах повышенного 
радиационного  риска    показатели  pO
2 
высокие  и  устойчивые  у  животных  опытной  группы.  pO
2 
мышечной  ткани  у  животных,  выращенных  при  низких  температурах  воздуха  выше  из-за  
того, что  они  более  стойки и  к  действию  радиации.   
Высокие показатели pO
2 
в мышечной ткани холодоустойчивые животные, объясняется тем, 
что  они  адекватнее  переносят  радиацию.  Выявлены  достоверные  показатели  pO
2 
в  мышечной 
ткани  животных  опытной  группы  при  воздействии  радиации  и  низкой  температуры  (150,0  %  + 
2,58 %), радиации и плюсовой температуры (80,10  % + 1,59  %). 
В  районах  максимального  радиационного  риска  статистически  средние  физиологические 
показатели  животных,  адаптированных  к  низким  температурам,  больше  на  37,39  %,  чем 
животных, содержащихся при  плюсовых температурах в районах  минимального  радиационного  
риска.                                              
Список использованной литературы 
1.
 
Kezger  Heinz,  Filho  Jvo  P.   Systemic  and  subcutaneous  micro-vascular  oxygen  tension  in  conscious  
Syrian  golden  hamsters // Amer.  J.  Physiological. -  1995. -  268. -  N. 2. -  Pt. 2. -  P. 802 – 810 
2.
 
Лоборев  В.М.,  Судаков  В.В.,  Зеленов  В.И.   Реконструкция  доз  облучения  населения  Алтайского  
края  от  ядерного  взрыва  29  августа  1949  года  //  Вестник  науч.  программы. -  1995.  -  №  8.  -  С.  22. 
3.
 
Выставкин И.А. Иммунный статус жителей зон максимального и повышенного радиационного 
риска//Информ. бюл.- 1993. -  № 1. -  С.37. 
4.
 
Малгаждаров  С.М.   Некоторые  аспекты  малых  доз  ионизирующей  радиации.  -  Семей,  1997.  -  15  с. 
5.
 
Арынова Р.А. Напряжение кислорода в мышечной ткани в процессе адаптации. – Алматы, 1997. – 24 с. 
6.
 
Арынова Р.А. Физиологические механизмы адаптации организма // Монография. – Семипалатинск, 2000. 
– 172 с. 
 

 
 
120 
УДК 619:616-003.96:591.044 
Арынова Р.А., Кручко О.А., Исмагулова А.Б. 
Семипалатинский государственный университет им. Шакарима 
 

жүктеу/скачать 6,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: