Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»
жүктеу/скачать 4,16 Mb. Pdf көрінісі
|
| Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(55), 2016 г.
- көптілділік жағдайында қажеттілігін бағалаудың қиындығымен сипатталатын, халықтар арасындағы қарым-қатынасқа қатысты әлеуметтік-этникалық аспект; - тиісті кәсіби-тілдік мәдениетті талап ететін кәсіби-лингвистикалық аспект [3, 20]. Маманның мәдениеттілігі мінез-құлықтың, іс-әрекеттің интегралды көрсеткіші ретінде өз алдына және барлық құрамдас бөліктерінің бірлігі ретінде жинақталады. Педагогтың іс-тәжірибесінде кәсібилік, адамгершілік және қарым-қатынас мәдениеттерінің үйлесу тенденциясы байқалады. Мұғалімнің қарым-қатынас мәдениетінің кәсібилігі – бұл оның өзгелермен қарым-қатынас жасаудағы қабылдау қабілеттілігі мен икемділігі, түйсіну, өз ойын, сезімін жеткізе білу білім беру мен тәрбиелеу үрдісіндегі нақтылы міндеттерді педагогикалық тұрғыдан дұрыс шеше білу қабілетінің, икемділігінің әлеуметтік көрсеткіші деп санаймыз. Педагогтарға, сондай-ақ тәрбиеленушілер үшін де қарым-қатынас диапазоны (өрісі) мен жеке тұлғаның өзіндік даму шеңберін кеңейту үшін мәдениет, сөйлеу мәнерлігі, жест (нұсқау), мимика (ымдау) кейпі мен дене қозғалысы сынды барлық қажетті құралдар және тәсілдермен қарулануы тиіс Көптеген зерттеулерге сүйене отырып тіл мәдениетінің бірқатар ерекшеліктерін көрсетуге болады. Атап айтқанда: а) элиталық сөйлеу мәдениеті – қазіргі қоғамда өте сирек кездеседі. Онда тілдік, стильдік нормалар толық сақталып, кез келген қарым-қатынас жағдаяты мен кез келген салада еркін стильдік және жанрлық алмасулар болады; ә) көптеген журналистерге, саяси қайраткерлер мен педагогтарға тән орташа әдеби сөйлеу мәдениеті; б) қатаң регламентке сәйкес келмейтін қарым-қатынас барысында қолданылатын әдеби-ауызекі сөйлеу мәдениеті; в) ресми емес, еркін сөйлесулерде жақын адамдардың өзара қарым-қатынасына тән сыпайы-ауызекі сөйлеу мәдениеті; г) жоғары білім алмаған, негізінен қала тұрғындарына тән қарабайыр сөйлеу мәдениеті; ғ) диалекті сөйлермендерінің басын біріктіретін халық тілінің сөйлеу мәдениеті; д) кәсіби және әлеуметтік жаргондар мен арго сөйлемдерінің басын құрайтын кәсіби және әлеуметтік жағынан шектелген сөйлеу мәдениеті. Нағыз тіл мәдениетін жетілдіру элиталық сөйлеу мәдениеті бар адамның сөйлеу нормалары мен ережелерін негізге алу керек. Тіл мәдениеті мәселелері, бір жағы стилистика, екінші жағынан, риторика мәселелерімен тығыз байланысты [4, 20]. Тіл мәдениеті әдеби тілдің орфоэпиялық (айтылуы, екпін), лексикалық, грамматикалық, стильдік, орфографиялық т.б. нормаларымен тығыз байланысты. Тар, қарапайым, көпшілік, тіпті нормадан тыс қолданыстар да зерттелуде. Ғалым М.Балақаев: «Қазақ тілінің мәдениетін арттыра түсу талаптары алдымен оның коммуникативтік және қоғамдық қызметтерін жақсарта түсу шараларын жүзеге асыруды керек етеді»,- дей келіп, тілдік коммуникативті қызметін тіл мәдениетімен байланыстыра қарастырады [5, 17]. Оқу үрдісіндегі педагогтің міндеті – оқушыға шынайы қатысым мәдениетін сезіндіру, тілдік қабілеттерінің дамуына қажетті алғышарт қалыптастыру. Тіл мәдениеті деген ұғым тілдің тек мәдениетке қатысты екенін аңғартпайды, тілдік тәсілдердің кемелдену, ширау, жүйелеу дәрежесінің қандай екенін меңзейді. Тіл мәдениетінің коммуникативті сапасы деген ұғымды дұрыстық, тазалық дәлелдік, үйлесімділік, бейнелік, мәнерлілік, көпшілік тілдің түсініктілігі мен әрекеттілігі деп түсінеміз. Тіл мәдениеті ұғымы шеңберінде адресаттың нақтылы жағдайда алдына қойған міндеттеріне сай игі әсер ете алуы сынды қасиеттердің бірлігі түсіндіріледі. Оған тіл байлығы, тазалығы, мәнерлігі, анықтылығы мен түсініктілігі, нақтылығы мен дұрыстығы енеді. Мұғалімнің коммуникативті бағыттағы тіл қызметіне мән бермеуі оқушылармен қарым-қатынасының бұзылуына, психологиялық кедергінің қалыптасуына, тіптен шиеленісуіне алып келеді. Тіл, сөз, сөйлеу – педагогтың негізгі құралы болып табылады. Сондықтан мұғалімнің тіл мәдениетін қалыптастыру вербальді компонент болып табылады. Тіл мәдениетінің өзіндік қалыптасуында: қарым-қатынас технологиясы, тілдік шеберлік, көпшілік алдында сөйлеу т.б. болып табылады. Мұғалімнің тіл шеберлігі көптеген компоненттерден құралады. Ең маңыздысы тілдің мәдени және шешендік әрекеті. Мұғалімнің тілдік шеберлігін құратын фактор тіл мәдениеті, дикция, тіл техникасын білу, вербальды ес, импровизациялы қабілет, рольдік және позициялы сөйлесімнің болуы, қарым-қатынас мәселелерін шешу болып табылады. Ауызша сөйлеу тіл мәдениеті мен шешендік өнермен сипатталады. Әрбір педагог дәрістік жағдайға, оқушының даралық қасиетіне байланысты өзгеріп кетуі мүмкін жағдайларға әсер ету формаларын іздестіруге талпынады. Жүргізілген сараптау мұғалімнің кәсіби тіл мәдениетін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Біздің ойымызша, мұғалімнің кәсіби тілдік мәдениеті – бұл оқушыларға жақсы әсер ететін, білім беру мен тәрбиелеу үрдісін біршама тиімді ұйымдастыруға және педагогикалық мәселелерді шешуде тілдік қызметті реттеуге мүмкіндік беретін даралық қасиеттердің жиынтығы. Жоғарыда сөз болған 75 Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 1 (55), 2016 ж. қасиеттерді маман бойына сіңіруде тіл мәдениеті адамгершілік мәдениеті, педагогикалық мәдениет және қарым-қатынас мәдениетімен ұштасып жатады. Сөйлеу мәдениетін игеру – болашақ мамандардың кәсіби құзіреттілігі. Бұл жерде тілдік қатынас өзара пікір алысу, түсінісу, сөйлесу деген ұғымдардан гөрі тереңірек тілдік қатынас үстіндегі әдеп нормаларының ауызша және жазбаша формаларын меңгеру, дұрыс қатынас жасауға қол жеткізетін тілдік құралдарды тиімді пайдалана білу мағынасын қамтиды. Осындай құзіреттілікті меңгерту – болашақ мұғалім-мамандардың кәсіби шеберлігінің сипаттамасы. Әрине, шеберлік, әсіресе сөз өнерін шешендік деңгейде игеру бірден қалыптаспайтын ұзақ жаттығуды қажет ететін үрдіс. Қандай адам болмасын, ой-өрісінің, білімінің, мәдениеті мен рухани дүниесінің қаншалықты екені оның жазған жазуынан, сөйлеген сөзінен де байқалды. «Кісіге қарап сөз алма, сөзіне қарап кісіні ал»,- деп ұлы Абай текке айтпаған. Тіл мәдениетін қалыптастырудың жолы – тілдің халықтық қасиетін ауыз әдебиеті үлгілері, көркем әдебиеті арқылы бала бойына сіңіру. Оқыған шығармасы бойынша ойын көркем етіп жеткізе білу де – тіл мәдениетін меңгерудің бірден бір шарты. Қорыта айтқанда, қазіргі қоғам адамнан прогрессивті ойлай алатын, белсенді әрекетті, жан-жақты болуды талап етеді. Болашақ мамандардың кәсіби шығармашылығы – оның жан-жақты білімінен ұстаздық шеберлігімен, оқытудың жаңа әдістерін меңгеруімен өлшенеді. Маман қаншалықты білімді, шығармашыл болса, оның білім беру аясы да соғұрлым кең болмақ. 1 Озғанбаев Ө. Тереңнен тартып тамырын. Х. Досмұхамедұлының ғылыми мұрасы хақында. // Ақиқат. - 2004. - №1. -64-70 б. 2 Браже Т.Г. Из опыта развития общей культуры учителя // Педагогика. -1993.-№2.-С.71-74. 3 Мурашев А.А. Речевое мастерство учителя (педагогическая риторика).М.: Педагогическое общество России, 1999.- 394 с. 4 Кенжанова А.М. Бастауыш сынып мұғалімі мен оқушылар арасындағы қарым-қатынас стилін қалыптастыру: п.ғ.к. ғыл.дәреже.алу үшін жаз.дисс. автореф. -Тараз, 1999.- 34 б. 5 Балақаев М.Баспасөздің тіл мәденеті туралы // Тіл мәдениеті және баспасөз. – Алматы, 1972.-247 б. жүктеу/скачать 4,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|