Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»
жүктеу/скачать 4,16 Mb. Pdf көрінісі
|
| Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(55), 2016 г.
2. Сұраншы батыр кім? Ол қандай ерліктерімен, азаматтық-адамгершілік игі қасиеттерімен белгілі болған адам? Жырдағы батырдың жақсы қасиеттері суреттелген жолдарды жаттап алыңдар. 3. Қоқан әскерлерінің шабуылы, Құдияр, Орман хандардың опасыздық іс-әрекеттері мен жалпы халықтың ашу-ызасы, ой-пікірі жырда қалай бейнеленген? 4. Сұраншы батырдың: Неге мені шақырдың, Жай шақырсаң келмейтін, Ханға сәлем бермейтін, Халық үшін туған батырмын. Хан деп сені сыйлар ем, Басың үшін сатылдың. Арасына өрт болдың, Ала бүлік дерт болдың Қырғыз, қазақ жақынның. Бейбіт елге тигізіп, Жендетке басын қиғызып, Қаннан сусын сапырдың, – деген сөздерінен қандай ой түюге болады? 5. «Сұраншы батыр» дастанында қазақтың қандай батырларының аттары аталады. 6. Дастанның идеялық-тақырыптық мәні. Сұраншы Ақынбекұлы – тарихта болған адам, Жетісу жерінің, халқының мүддесін қорғаған нағыз батыр. Ол 1815 жылы Верный уезі, Қарғалы болысы, үшінші ауылда (қазіргі Алматы облысының Жамбыл ауданы) дүниеге келіп, 1864 жылы Сайрам қаласын қоқандықтардан азат ету соғысында қайтыс болған жаужүрек ер. Жер жаннаты Жетісуды алу үшін бір жақтан Ресейдің ақ патшасының, екінші жақтан Қоқан хандығының ашқарақтана ұмтылғаны тарихтан белгілі. Ақын осы тарихи жағдайды, ел басына түскен ауыр күнді көрсете отырып, Қоқан әскерлерінің жауыздық, тонаушылық әрекетін, озбырлығын шебер бейнелейді. Мұны ұстаз мына жыр жолдарынан таныта алады: Қоқаннан келген көп әскер, Жер қайысып сыймайды. Мал мен басты шулатып, Қойша иіріп жинайды... Ақ семсерлер жарқылдап, Қомпаң-қомпаң шоқысып, Тебінгілер сартылдап, Зерделі шапан бектер де, Шағылып күнге жалтырап, Түйеге мінген жас әйел, Бетін жыртып аңқылдап, Жасөспірім сұлу қыз, Жүрегі ұшып қалшылдап. Жалаң қағып жасауыл, Мәз-мейрам боп қарқылдап. Түйеде тұрған әйелді, «Түс, жылдам», - деп алқымдап. Шабылған елде дәрмен жоқ, Жылай берді солқылдап... – дей келіп, ақын халық басына осындай қаралы күн туған шақта ел қамын жеп, оның жаны мен арына, малы мен басына қорған боларлық елдің арқа сүйер батыр ұлы – Сұраншыға ойысады. Ел адамдары жаудан құтылудың жалғыз үміті Сұраншы батырда екеніне тоқтасып, батырға хабар беруге қос атты хабаршы жібереді. Бұл көрініс шығармада едәуір орын алады. Хабаршылардың Сұраншыға келіп жеткен жері дастанда былай жырланады: Сұраншыға жетті де, Жығылды қарттар атынан. Сорғалап аққан жасынан. Арыстан мүше жас батыр 177 Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 1 (55), 2016 ж. Сүйеді келіп басынан... Қарттардың осы әңгімесінен кейін жырдағы Сұраншы батыр тұлғасы бұрынғыдан да даралана түседі: Дауыл соққан теңіздей, Күш көбігін сапырды. Алатауды қозғалта, Қырға шығып ақырды. Буырқанды, бұрсанды, Ақтұяққа ер салды... Сұраншы бейнесі мен оның батырлық тұлғасын даралау үшін ақын дастанда халықтың батыр мен батырлық туралы дәстүрлі ұғым-түсініктеріне мейлінше жақын келеді. Батырлар жырларындағы ерлерге тән кейбір ерекше белгі-қасиеттерді Сұраншыға тели суреттеп, оның өзінің болмыс бітіміндегі айрықша қасиеттерге халық ұғымындағыдай дәстүрлі сипат береді. Соның нәтижесінде, Сұраншы образын жасаудағы Жамбылдың ақындық ерекшелігін ұстаз осы жайттар арқылы байқатады. Дастанда Сұраншы батырдың Қоқан шапқыншыларына қарсы соғысы үлкен ақындық шабытпен шынайы суреттеледі. Соғыс қимылдары бейнелеген көріністердегі Сұраншы орасан зор күш иесі, үлкен батыр ғана емес, соғыс айласы мен тәсілдеріне жетік, озық ойлы, кемеңгер қолбасшы ретінде де оқушыға жақсы әсер қалдырады. Ел намысын қорғаған ақтық айқаста азулы жауды жеңу үшін қуатты күш-қайратпен қоса айла да қажет екендігін өсиет еткен Қарасай батырдың кескілескен ұрыстағы амал-тәсілдерін ой елегінен өткізе келіп, Сұраншы да үлкен әскери айла жасайды. Соның нәтижесінде Сұраншы жеңіске жетеді. Қаннен-қаперсіз жатқан жаудың алдыңғы шебінің ордасы ойран болып, елге зорлық көрсеткен Қоқан бектері Сұраншы батыр сарбаздарының ойсырата соққан соққысының астында қалады. Дастан жас жеткіншектерді елін сүюге, оны көздің қарашығындай қорғап-сақтауға тәрбиелейтін құндылығымен қымбат. Өйткені, Сұраншы батыр секілді әділдік үшін, халқының еркіндігі мен бас бостандығы, тәуелсіздігі үшін жанын берген, қасық қаны қалғанша күрескен есіл ерлер есімі мәңгі естен шықпайтыны анық. 1 Жабаев Ж. Толық шығармалар жинағы: 4 томдық. – Алматы, 2014 ж. 2 Жыр алыбы // Жамбыл жайлы естеліктер. – Алматы, 1971 ж. 3 Тәжібаев Ә. Жылдар, ойлар. – Алматы: «Жазушы», 1976 ж. 4 Сманов Б. Қазақ әдебиеті. Оқу-әдістемелік құрал. ХІ-сынып (Қоғамдық-гуманитарлық бағыт). – Алматы: «Мектеп», 2015.– 256 б. жүктеу/скачать 4,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|