И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010


Жатыр  етістігініңжаттүрінде қолданылуы оның  түбірі емес екендігін көрсетеді. Сондай-ақ  отыр



Pdf көрінісі
бет98/99
Дата22.11.2022
өлшемі10,59 Mb.
#51665
1   ...   91   92   93   94   95   96   97   98   99
Байланысты:
isaev s kazirgi kazak tilindegi negizgi grammatikalyk ugymda

Жатыр 
етістігініңжаттүрінде қолданылуы оның 
түбірі емес екендігін көрсетеді. Сондай-ақ 
отыр 
етістігі ол т ү р - 
ол тұрұр тұлғасынан қалыптасқандағы белгілі. Ал 
тұр 
мен 
жүр 
де, етістіктің 
тұрұр 
және 
жүрүр 
тұлғаларынан қалыптасқан, 
кейін соңгы 
-үр, -ұр 
қосымшасы түсіп қалганмен, оның 
грамматикалық қасиеті процессуальды мәні сақталып қалудың 
нәтижесінде қалып етістіктері осындай ерекшеліктерге, яғни 
әрі түбір тұлға ретінде 2-жақ бұйрық рай тұлғасымен омоним 
форма құрап, әрі процессуальдық мәні сақталып, осы шақтың 
(нақ осы шақтың) негізгі грамматикалық көрееткіші болып 
саналып, 3-жақ жіктік жалғау тұлгасында, нольдік формада
жұмсалуға ие болған.
Сұрақ. 
Сонда қалып етістігінің осы мәндері бір тұлғадағы
ерекшеліктері ме?
Жауап. 
Қалып етістіктерінің осындай әр түрлі мәндері бір
ғана тұлғасының көрінісі емес. Мысалы, түр - түбір десек, сен 
түр — бүйрық райдың 2-жағы (жекеше, анайы түрі), ол тұр —
3-жақта жіктеліп қолданылған, бұлардың мағыналары қандай 
әр түрлі болса, формалары да сондай әр түрлі, түбірден басқасы
- әр ғрамматикалық категорияның нольдік формалары.
161


§ 10. ЕТІСТІК КАТЕГОРИЯЛАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
Етістік, жоғарыда көрсетілгендей, семантикалық мәні айқын
салалы
^
-------г —
1
7
әр алуан сөз табы. Басқа сөз таптарындағыдаи морфологиялық 
құрамына қарай түбір (мейлі негізгі, мейлі туынды я күрделі 
түбір түрлерінде) және әр түрлі грамматикалық түр-тұлғаларға 
бөліну етістікке де тән екені белгілі. Бірақ етістік түбір тұлғада 
сөздің лексикалық мағынасын және лексикалық мағынаның 
жалпыланып, 
абстракциялану 
нәтижесінде 
қалыптасып, 
туатын жалпы грамматикалық мағынаны білдіргенмен, сол 
күйінде сөйлеу процесінде басқа сөздермен тікелей синтаксистік 
қары м-қаты насқа түсе алмайды, сондықтан да етістік сөйлемде 
түбір күйінде қолданылмайды (М. — ҚҚТ, 8, 65). Айталық, сын 
есім, сан есім, есімдік, үстеулер көбіне сөйлемде түрленбей- 
ақ ешбір грамматикалық тұлғалар үстемей-ақ түбір күйінде 
қолданылып отырады. Тіпті зат есім де түбір тұлғада екінші бір
зат
(мысалы
тыңдады, бала туралы
ын үй салынды, т. б. тәрізді), тіркесіп, әр түрлі синтаксистік 
қатынаста жүмсала алады. Әрине, зат есімнің атау тұлғада 
сөйлемнің, бастауыш қызметінде және 3-жақта баяндауыш
қалып
тұлғада
колдануының сыры бүтіндей өзгеше (қара: И. - ЕИП, 33-43;
О. Б. - ТАС, В. Г.
, Жамбылды


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   91   92   93   94   95   96   97   98   99




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет