Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ESKİ TÜRK RUNİK YAZISINDA [ F ] LİGATÜRÜNÜN KÖKENİ VE /Ń/ SESİ ÜZERİNE
- Anahtar Kelimeler
- Keywords
Yöntem Araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi yöntemi kullanılmıştır. “Doküman analizi, araştırılması hedeflenen olgu veya olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsar” (Yıldırım ve Şimşek, 2011: 187). Bulgular Araştırmada Transaksiyonel Analiz kuramı açısından Ergin’in (2008) Dede Korkut Kitabı- 1 isimli eserindeki “Uşun Koca Oğlu Segrek Destanı” adlı hikâye incelenmiştir. Bu hikâyede, Uşun Koca adında bir kişi vardır ve bunun da iki oğlu vardır. Büyüğünün adı Egrek'tir ve yaman, deli dolu bir yiğittir. Bayındır Hanın sohbetine canı ne zaman istese gider. İçeri girdiğinde beyleri çiğneyip Kazan Han'ın hemen önüne oturur. Bir gün Oğuz yiğitlerinden Ters Uzanmış, kendisine kızarak oturduğu yeri hak etmediğini söyler. Egrek bu duruma üzülür ve Kazan Handan akın ister. İstediği izni alan Egrek şölenler verip eğlenir sonra da akına çıkar. Gökçe Denize kadar olan bütün memleketleri yağmalar. Daha sonra Kara Tekfurun çaşıtının (casusunun) bulunduğu Alınca Kalesine gelir. Buradaki ganimetleri toplarken, casuslar onu zindana kapatırlar. Aradan yıllar geçer, Egrek’in kardeşi Segrek büyür. Bir tartışmada yiğit olmak istiyorsa ağabeyini Alınca Kalesi'nden kurtarmasını söylerler. Gerçeği öğrenen Segrek ana-babasının yanına gelir ve ağabeyini kurtarmaya gideceğini söyler. Onlar da Segrek’i bu kararından vazgeçirmek için onu tez zamanda evlendirirler. Gerdek gecesi durumu eşine anlatır ve yıl içinde geri gelmezse evlenmesini söyler. Segrek ana babasının elini öpüp yola koyulur. Bunu duyan tekfur Segrekin önüne altmış asker yollar. Segrek bunları yener. Tekfur bu kez yüz asker daha gönderir. Segrek bunları da yener. Tekfur da son çare olarak Egrek ve Segrek’i savaştırmaya karar verir ve Egrek’e, göstereceği kişiyi yendiği takdirde serbest kalacağını söyler. Egreki, Segrek’in konakladığı yere gönderirler. Egrek, Segrek’in belindeki kopuzu görünce onun da Oğuz elinden olduğunu anlar ve kopuzu eline alıp çalmaya başlar. Çalarken ona dönmesi gerektiğini yoksa onu öldüreceklerini söyler. Böylece kardeş olduklarını anlarlar ve birbirlerine sarılırlar. Daha sonra iki kardeş düşmanla savaşıp onları yenerler ve evlerine dönerler. Davullar çalınır, ziyafetler verilir, iki kardeş birbirlerine sağdıç olurlar. Hikâye her zamanki gibi Dede Korkutun duasıyla sona erer. (Ergin, 2008) İyilerin kazandığı, kötülerin kaybettiği bir sonla biten bu hikâyede, Transaksiyonel Analiz kuramındaki her bireyin kişiliğinde bulunan benlik durumlarının farklı örneklerinin bulunduğu tespit edilmiştir. Bunlardan birincisi, Uşun Koca’nın büyük oğlu Egrek’in Bayındır Han’ın sohbetine istediği vakit gitmesi ve diğer beyleri çiğneyip beylerbeyi Kazan’ın hemen önüne oturması ve bu durum karşısında Ters Uzamış isimli yiğidin gösterdiği tepkide kullandığı cümlelerde karşımıza çıkmaktadır. “Ters Uzamış derlerdi Oğuz’da bir yiğit var idi, der: Bre Uşun Koca oğlu bu oturan beyler her biri oturduğu yeri kılıcı ile, ekmeği ile almıştır, bre sen baş mı kestin kan mı döktün, aç mı doyurdun, çıplak mı donattın dedi. Egrek der: Bre Ters Uzamış baş kesip kan dökmek hüner midir dedi. Der: Evet hünerdir ya! Ters Uzamış’ın sözü Egreğe tesir etti. Kalktı Kazan Bey’den akın diledi. (Ergin, 2008) Ters Uzamış’ın bu sözlerine “yetişkin benlik durumunun” hâkim olduğu görülmektedir. Ters Uzamış, her nerede olursa olsun gerçekleri söylemenin bir erdem olduğu, ayrıca bir durumu ortaya koyarken gerekçeleri ile dile getirme gibi yetişkin benlik durumunun özelliklerini sergilemekte ve bu doğrultuda davranmaktadır. 301 Okt. Hüseyin TAŞ/Dede Korkut Hikayelerinin İşlemsel Çözümleme Yaklaşımı Açısından İncelenmesi Hikâyede, Transaksiyonel Analiz kuramı açısından ikinci bir benlik durumunun sergilendiği yer, Segrek’in esir olan bir kardeşi olduğunu öğrenmesi ve onu kurtarmak istemesi ve bu iş için anne ve babasından izin almak üzere onların yanına geldiğinde yaşanılanlardır. Segrek’in anne ve babası büyük oğulları Egrek gibi Segrek’i de kaybetmemek için onun bu gidişine şu cümlelerle müsaade etmezler. “Babası der: Yanlış haberdir oğul, kaçan giden senin ağabeyin değil, başkasıdır, aksakallı ben babanı
Buradaki tavır anne ve babanın Transaksiyonel Analiz kuramındaki “ebeveyn benlik durumlarından seven/destek olan/koruyan ebeveyn benlik durumuna” göre davrandığını göstermektedir. Anne ve baba, Segrek’i kaybetmekten korktukları için koruyucu bir tavır içerisinde yer almaktadır. Bu duygularını da gerçeği bildikleri halde Segrek’e yalan söyleyerek açığa çıkarmaktadırlar. Anne ve babasının bu tavrı karşısında Segrek’in gösterdiği tepki ve kardeşini kurtarma fikrinden vazgeçmeyişi “çocuk benlik durumlarından doğal/özgür benlik durumunun” bir örneğidir. Segrek, duygularıyla hareket etmekte, talepkâr davranmakta ve bu duygularını, isteğinin gerçekleşmesi için açığa çıkarmaktadır. Transaksiyonel Analiz kuramındaki benlik durumlarının hikâyedeki dördüncü örneği de Segrek’in evlendiği gece eşi ile yaşadıklarıdır. Segrek burada yine “çocuk benlik durumlarından doğal/özgür benlik durumu” ile hareket etmekte ve kardeşini kurtarmak için eşi ile murat alıp vermeden yola çıkmak istemektedir. “Der: Kız sen beni bir yıl bekle, bir yılda gelmezsem iki yıl bekle, iki yılda gelmezsem üç yıl bekle, gelmezsem o vakit benim öldüğümü bilesin, aygır atımı boğazlayıp aşımı ver, gözün kimi tutarsa, gönlün kimi severse ona var dedi.” (Ergin,2008) Bu cümleler Segrek’in eşine karşı ebeveyn benlik durumlarından seven/destek olan/koruyan ebeveyn benlik durumuna göre davrandığını göstermektedir. Hikâyedeki diğer benlik durumları, Segrek’in abisini kurtarmaya giderken kendisine izin vermeyen anne ve babasından ayrıldığı durumda ortaya çıkmaktadır.
Bu durumda, oğullarını vazgeçirmekte başarılı olamayan anne ve babanın durumu kabullenerek “yetişkin benlik durumunda” hareket etmeyi tercih ettikleri görülmektedir. Yine bu durum karşısında Segrek’in anne ve babasının ellerini öpmesi ve onların duasını alması çocuk benlik durumlarından uygulu çocuk benlik durumunun bir örneğidir. Hikâyede transaksiyonel analiz kuramı açısından tespit edilen bu benlik durumlarının yanında, hikâyelerin sonunda Dedem Korkut’un gelip “şadlık çalıp destanlar söylemesi, dünyanın geçiciliğini anlatan manzume ile ozan duası” etmesi gibi davranışları da Transaksiyonel Analiz kuramındaki “eleştiren/kontrol eden ebeveyn benlik durumunun” güzel bir örneğidir. Dedem Korkut, bu davranışlarıyla hikâyelerde yer alan karakterler üzerinden bu hikâyelerinin okuyucularına bir “kültür mirasçısı” olarak seslenmektedir. Onların da hayatlarında aynı hatalara düşmemeleri, insanlarla ilişkilerini sağlıklı bir şekilde yürütmeleri gibi toplumsal bağlamın gerektirdiği kuralların taşıyıcısı rolünü üstlenmektedir. Ayrıca hikâyede, kadın karakterlerin Transaksiyonel Analiz kuramındaki benlik durumlarından “seven/destek olan/koruyan ebeveyn benlik durumu” ile “yetişkin benlik durumu”; erkek karakterlerin ise daha çok “özgür/doğal çocuk” ve “kontrol eden/eleştiren ebeveyn” benlik durumları içerisinde daha fazla yer aldıkları görülmektedir. Bu da erkek ve kadın karakterlerin hikâyelerdeki baskın davranış ve söylem biçimlerini göstermesi bakımından dikkate değerdir. Sonuç ve Tartışma Türk edebiyatının en önemli isimlerinden merhum Fuat Köprülü’nün “Bütün Türk Edebiyatını terazinin bir gözüne, Dede Korkut Destanı’nı öbür gözüne koysanız, yine Dede Korkut ağır basar.” sözleriyle ne kadar değerli olduğunu ortaya koyduğu Dede Korkut hikâyeleri, gerçekten Türk tarihinin ve kültürünün en muazzam hazinelerinden biridir. Bu hazinelerde Türklerin tarihî varlık sahasında, hangi değerlere, inanış biçimlerine, davranış kalıplarına vb. sahip oldukları rahatlıkla görülebilmektedir. Hikâyeler, Türklerin hayatlarında, bireysel ve toplumsal ilişkilerini yürütürken itimat ettikleri değerler, davranış kalıpları gibi farklı iletişim süreçlerinin en güzel örneklerini barındırmaktadır. Nitekim bu 302 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu çalışmada Dede Korkut hikâyelerinden “Uşun Koca Oğlu Segrek Destanı” Transaksiyonel Analiz Kuramı açısından incelenmiş, bu hikâyedeki benlik durumları tespit edilmeye çalışılmıştır. İncelenen “Uşun Koca Oğlu Segrek Destanı” adlı ilk hikâyede, Transaksiyonel Analiz Kuramı açısından özellikle “ebeveyn benlik durumlarından seven/destek olan/koruyan ebeveyn benlik durumu” ile “çocuk benlik durumlarından doğal/özgür benlik durumu” nun ön plana çıktığı görülmektedir. Hikâyedeki karakterlerin içerisinde oldukları bu benlik durumlarının yanında, hikâyenin sonunda Dedem Korkut’un gelip destanlar söylemesi ve dua etmesi gibi davranışları da Transaksiyonel Analiz Kuramı’ndaki “eleştiren/kontrol eden ebeveyn benlik durumunun” dikkate değer bir örneğidir. Böylece Dedem Korkut bu hikâyeleri dinleyecek ya da okuyacak olanlara aynı hatalara düşmemeleri için öğütler vermekte, toplumsal norm ve kuralların taşıyıcısı, aktarıcısı işlevini üstlenmektedir. Sonuç olarak Halk edebiyatının anonim ürünlerinin birçoğunda bu kuramın varlığını gösterdiği söylenebilir. Önemli olan sadece bu kuramın anonim ürünlerdeki varlığını ortaya koymak değil, bu ürünlerdeki bu iletişim şeklini, eğitim sürecinde anonim ürünleri ele alırken dikkate almaktır. Çünkü kişiler arası bu iletişim şeklinin varlığı, eğitim sürecindeki bireylere kavratılırsa bu sürece katılan birey, kendi yaşantısında bu kuramdaki iletişim şeklinin varlığını bilerek davranışlarını ona göre şekillendirecek ve eğitimin insan davranışlarını olumlu yönde değiştirme hedefi böylece gerçekleştirilmiş olacaktır. KAYNAKÇA Akbağ, M., Deniz, L., (2003), Öğretim Elemanı ve Öğretmen Adaylarının Birbirlerine Yönelik Algıları Transaksiyonel Analiz Açısından Bir Değerlendirme. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 3(2), 263- 293.
Akkoyun, F., (2007), Transaksiyonel Analiz. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Berne, E., (1988), What Do You Say AfterYou Say Hello?. California: Corgi Boks. Ergin, M., (2008), Dede Korkut Kitabı-1. (6. baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Kayalar, M., Yöneticinin İşyerindeki Ego Durumunun Transaksiyonel Analiz Açısından Değerlendirilmesi. http://www.sdu.edu.tr. (Erişim Tarihi: 18.01.2016). Sevim, S. (1996), Transaksiyonel Analize Dayalı Bir Eğitim Programının Evli Çiftlerin Ego Durumları ve Evlilik Yaşamlarına İlişkin Bazı Değişkenlere Etkisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Yıldırım, A., Şimşek, H. (2011), Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
ESKİ TÜRK RUNİK YAZISINDA [ F ] LİGATÜRÜNÜN KÖKENİ VE /Ń/ SESİ ÜZERİNE Arş. Gör Hüseyin YILDIZ
gösterilmekte ve Eski Uygurcadan itibaren /n/ ve /y/ şeklinde iki farklı ses hâlinde Eski Uygur ağızlarını ayırt etmede kullanılan kıstaslar arasında yer almaktadır. Hem F (ny) ligatürünün kökeni hem de /ń/ sesinin yapısı konusunda akademik tartışmalar devam etmektedir. Bu çalışmada, bahsi geçen tartışmalar verilerek F (ny) ligatürü ve /ń/ sesine yönelik ileri sürdüğümüz değerlendirme ve görüşler, istatistik ve fonetik yönelim bakımından ispatlanmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Eski Türkçe, runik yazısı, F (ny)ligatürü, /ń/ sesi On the Origin of the [ F ] Ligature of Old Turkic Runic Script and the /ń/ Phoneme Abstract: The /ń/ phoneme which is firstly seen in Old Turkic Runic inscriptions is indicated with the ligature F (ny) is also among those criteria used to distinguish the dialects of Old Uyghur, which differ from each other by the ramification of the /ń/ phoneme as /n/ and /y/. Scholarly discussions on the ligature F (ny) and the quality of /ń/ phoneme have still been made. In this study, it is tried to prove what we set forth concerning the ligature F (ny) and the /ń/ phoneme, in terms of statistics and phonological propensity. Keywords: Old Turkic, Runic script, [ F ] ligature, /ń/ phoneme “... Argular, kelimenin ortasında veya sonunda bulunan ى harfini ن ye çevirirler. Türkler “koyun”a “ ﻭﻗ ى koy”, Argular “ ﻭﻗ ن
ى
ن
ﻭﻨﺎ kanu” derler.” (DLT I 31: 10-14) Epigraftaki cümleler, Kaşgarlı Mahmud’un Dīvānü Lūgati’t-Türk’ünden alıntıdır ve Karahanlı dönemi Türk lehçeleri arasındaki n ~ y denkliğine işaret etmektedir. Eski Türkçeye, özellikle de Köktürkçeye bakıldığında bu denklik, kendini ń sesinde birleşmiş olarak gösterir. Türkçede ilk olarak Eski Türk runik harfli metinlerinde rastlanan /ń/ sesi, F (ny) işaretiyle gösterilmekte ve Eski Uygurcadan itibaren /n/ ve /y/ şeklinde iki farklı ses hâlinde ağızları ayırt etmede kullanılan kıstaslar arasında yer almaktadır. Bu düşünceye göre Mani yazmalarının çoğu ve bazı Köktürk harfli metinler /n/ sesini, Uygur ve Brahmi harfli Budist metinlerinin çoğu da /y/ sesini tercih etmektedir (ETG: 2-4). Bu özellikleri öne çıkarılarak söz konusu ağızlar /n/ ağzı ve /y/ ağzı olarak da adlandırılmaktadır. Çoğu kaynakta /n/ ve /y/ harflerinin bitişik yazılıp üzerlerine bir dalga konulmasıyla (n͡y) gösterilen /ń/ sesi hakkında kaleme alınmış birkaç müstakil çalışma bulunmaktadır (bk. Karadoğan: 2002, Çağıran: 2012, Sertkaya: 2012). Köktürkçe hakkında bilgi veren gramer çalışmalarında sesle ilgili aşağı yukarı benzer bilgiler verilmektedir. Genel Türkoloji bilgisinde net olarak ortaya konan üç temel tespit vardır: 1. Eski Uygurcada /n/ ve /y/ fonemlerine değişerek ağız belirleyicisi olmuştur (Mani metinlerinde /n/, Budist metinlerinde /y/) (Gabain: 1988, 2-3). 2. Çağdaş Türk lehçelerinden Halaçça, Tofaca, Yakutça ve Dolganca’da rastlanmaktadır (Gül: 2011, 25). 3. Tarihî lehçeler arasında yalnızca Köktürkçede bulunmaktadır. 1. F /ń/ İşaretinin Kökeni Üzerine F /ń/ işaretinin kökenine yönelik olarak Clauson ve Tuna tarafından iki farklı görüş ileri sürülmüştür.
Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, hyildiz@gazi.edu.tr 304 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Sir Gerard Clauson Turkish and Mongolian Studies (TMS) adlı eserinde iç içe geçmiş iki N (= /n
işaretinin /ń/ sesini oluşturma ihtimaline değinir (Clauson: 1962, 80). 1
Meseleler Hakkında başlıklı makalesinde F /ny/ (= /ñ/)ligatürünün N (= /n 1 /) ve y (= /y 2 /) işaretlerinin birleşiminden oluştuğunu iddia etmektedir (Tuna: 1994, 217).
Mevcut kaynaklardan tespit edilen 36 kelime ses düzeni bakımından incelendiğinde, 28’inin kalın, 8’inin ise ince sıradan kelimeler olduğu görülür. Yüzdelik ifadeyle söylemek gerekirse /ń/ sesinin kullanıldığı kelimelerin yaklaşık % 80’i kalın sıradandır. Bu, azımsanacak bir oran değildir. Köktürk harflerinin yazım kuralları dikkate alındığında, sözü edilen işaretin kaynağının, söz konusu kelimelerin çoğunluğunun kalın sıradan olduğu da düşünülerek Osman Nedim Tuna’nın bahsettiği gibi F /ny/ (= /ñ/) < N (= /n
olması da pekâlâ mümkündür. Ayrıca Osman Nedim Tuna’nın bahsettiği y (= /y
/n 1 / (= an) ve Y /y 1 / (= ay, ya) seslerinin kalın ünlülerle kullanılan fonemler olduğu dikkate alındığında bu iki sesin birleşiminden oluşan F /ny/ (= ñ) işaretinin de kalın sıralı kelimelere gelmesi tabiî olsa gerektir.
Runik Harfli Eski Türkçe Metinlerde /ń/ Sesli Kelimeler Türkçede ilk defa runik harfli Eski Türkçe metinlerde görülen /ń/ sesiyle ilgili olarak A.von Gabain’in Eski Türkçenin Grameri (ETG), Talât Tekin’in Orhun Türkçesi Grameri (OrTG), Marcel Erdal’ın A Grammar of Old Turkic (GOT) ve Kemal Eraslan’ın Eski Uygur Türkçesi Grameri (EUTG) isimli eserlerinde çeşitli sayıda örnekler verilirken Ferruh Ağca /ń/ ünsüzünün yazıtlarda toplam on üç kelime ve bir ekte geçtiğini tespit eder (Ağca: 2006, 159). Osman Fikri Sertkaya, Yenisey Yazıtlarının Yayınlarındaki Bazı Okuma ve Anlamlandırmaların
kelime ortasında 9 isim ve bir ekte, kelime sonunda ise 6 isim ve 8 fiilde geçtiğini belirterek bunlara iki yeni örnek daha ekler: an͡y- ‘ölmek; öldürmek’, tan͡y ‘evlât, oğul’. Böylelikle içinde /ń/ sesi bulunduran örneklerin sayısı Sertkaya’ya göre 26’ya ulaşır. Bahsi geçen kaynaklardaki örnekler karşılaştırmalı olarak topluca, şöyle listelenebilir:
(YYSert, 69); an͡yıġ ‘fena, kötü’ (EUTG, 70); anyıg ‘çok, aşırı derecede; kötü’ KT G 3, 5; BK K 2, 4; Kara Balgasun G 3 (Ağca: 2006, 159); añığ ‘extreme(ly), excessive(ly)’ (EDPT, 182); añığ ‘bad, excessive(ly)’ (TMS, 91) bakańak bakan͡yak (YYSert, 69); baka:ñak ‘Den. N. fr. baka:; ‘the frog’ in a horse’s hoof (the metaphor is the same as in English)’ (EDPT, 316) bań- ban͡y- (YYSert, 70); bañ- ‘See mayıl, mayıl-, mayış- and *bañak’ (EDPT, 348); baynak ‘dung’ (GOT, 72), mayak ‘dung’ (GOT, 74) bäńi beyin ‘brain’ < *bäñi (GOT 73); *beni (TMS, 91) bogań bogan͡y (YYSert, 70); bogañ ‘See boğay’ (EDPT, 316); boğay ‘low’ (EDPT, 322) boń moyum ‘confused’ < *moy-, *boñ-, moymal-, boymaş- (EDPT, 773), moyum ‘confused’ (GOT, 74) bulgańok bulgayok ‘confused’ < bulgan- (GOT, 74) buńuz boynuz ‘horn’ (GOT 72), muŋuz, müŋüz, muyuz ‘horn’ (GOT, 74) çıgań çıġany, çıġay ‘fakir’ (ETG, 39); çıgañ ‘yoksul’ (OrTG, 68); čïgañ ‘destitude’ (GOT, 71); çıgan͡y (YYSert, 70); çığa:ñ ‘poor, destitude’ (EDPT, 408); çıgany ‘fakir’ KT; BK (Ağca: 2006, 159); çığan ‘destitude’ (TMS, 91)
1 Tasarlanmış runik birleşimlerde Sertkaya 2012’deki şekillerden, dolayısıyla Levent Alyap tasarımından yararlanılmıştır. 305 Arş. Gör. Hüseyin YILDIZ/Eski Türk Runik Yazısında [ F ] Ligatürünün Kökeni ve /ń/ Sesi Üzerine kań- kan͡y- (YYSert, 70); kañ- ‘See kayın-, *kañak (EDPT, 408); DLT kayak, Argu kanak, Middle and Modern Turkic kaymak, Khaladj kanak (GOT, 74); kan͡yak (YYSert, 69); *kañak ‘Dev. N. fr. *kañ-; ‘the skin on milk, clotted cream’ an the like’ (EDPT, 636)
(YYSert, 69);; kanyu “hangisi” (Ağca: 2006, 159); ka:ñu ‘(1) Interrog. ‘which?, what?’; (2) Indefinite ‘some’ and the like; with other Interrog. Functions in oblique cases’ (EDPT, 632); kañu: ‘which?’ (TMS, 91) keń mungkeye ‘sıkıntı, keder, tasa’ < mung keye (Ağca: 2006, 172) жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|