kıń  kın͡y (YYSert 70); kı:n (kı:ñ) ‘‘punishment, torture’ and the like’ (EDPT, 631)  kıtań

306 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

162):  a)  ny:  kanyu,  b)  yn:  koyn,  c)  n:  anıg,  d)  y:  ayıg.  Eski  Uygurcanın  ağızlarında  /ń/  sesinin  ölçüt 

olamayacağını  söyleyen  bilim  adamları  da  vardır.  James  Russell  Hamilton’a  göre  /ń/  ünsüzü  hem  /ny/ 

hem de /yn/ okunabileceğinden /yn/ varyantlı bazı kelimelere de rastlanmaktadır (Hamilton: 1998, 68-69, 

not  VII.6.  azqına)

2

.  Reşit  Rahmeti  Arat  da  /ń/  ünsüzünün  durumunun  belirsizliğinden  bahseder  (Arat: 

1987,  602-203).  Erdal  ile  Ağca’nın  ortaklaştığı  ve  meseleye  farklı  yaklaştığı  bir  diğer  nokta,  /ny/ 

ünsüzünün  ilk  önce  /n/,  daha  sonra  da  /y/  ünsüzüne  değiştiğini  düşünmeleridir  (GOT:  74,  Ağca:  2006, 

162). 

4.

 

Değerlendirmeler ve Sonuç 

Eski Türkçede runik harfli metinlerde geçen  F işareti /ń/ sesini karşılamakta ve çoğunlukla kalın 

sıradan kelimelerde kullanılmaktadır: ań-, ańıg, bakańak, bań-, bäńi, bogań, boń, bunuz, bulgańok, çıgań, 

kań-, kańu, keń, kıń, kıtań, koń-, koń, köń-, köńäk, küńeş, ńaz, ńü:z-, ńüz, ńudruk, ńar-, osańuk, ögräńök, 

sań-, sarkıńok, tań-, tań, tońak, tuńukuk, turńa, yań-, yuń. 

F işaretinin kökeni konusunda iki farklı görüş vardır. Clauson iç içe geçmiş iki N (= /n

1

/) işaretinin, 

Tuna ise N (= /n

1

/) ve y (= /y

2

/) işaretlerinin birleşmesiyle bu işaretin oluştuğunu iddia etmektedirler. 

N  (=  /n

1

/)  işaretlerinden  birleşimi  teorisi,  /ń/  sesinin  Eski  Uygurcadan  itibaren  farklı  ağız  ve 

lehçelerde /n/ ve /y/ seslerine değiştiği dikkate alındığında /y/ sesinin açıklanmasını güçleştirmektedir. 

N (= /n

1

/) ve y (= /y

2

/) işaretlerinin birleşimi teorisi, /ń/ sesinin çoğunlukla kalın ünlülü kelimelerde 

kullanıldığı  dikkate  alındığında  ince  ünlülerle  kullanılan  y  (=  /y

2

/)  işaretinin  açıklanmasını 

güçleştirmektedir. 

Bizce, N /n

1

/ (= an) ve Y /y

1

/ (= ay, ya) seslerinin kalın ünlülerle kullanılan fonemler olduğu dikkate 

alındığında  F  /ń/  işareti,  N  +  Y  işaretlerinin  birleşiminden  oluşmaktadır.  Bu  bakımdan  F  işaretinin 

çoğunlukla kalın sıralı kelimelere gelmesi tabiîdir.  

F işaretinin transkripsiyonunu bilim adamları farklı şekillerde yapmışlardır: 

n͡y 

K. Eraslan, O. F. Sertkaya 

ny 

A. von Gabain 

i̯ 

V. Thomsen 

ñ 

G. Clauson, M. Erdal, T. Tekin 

y 

H. N. Orkun 

ń 

A. Karadoğan 

/ń/ sesinin Eski Uygurcanın ağızlarındaki durumu hakkında farklı görüşler vardır.  

i)

 

A. von Gabain, Ş. Tekin ve O. Pritsak Eski Uygurca metinleri iki gruba ayırmışlardır: /n/ ağzı ve 

/y/ ağzı. 

ii)

 

P. Zieme ile F. Ağca /ny/ ünsüzünü aldığı şekle göre dörde ayırmıştır: a) ny: kanyu, b) yn: 

koyn, c) n: anıg, d) y: ayıg.  

iii)

 

J. R. Hamilton’a göre /ń/ ünsüzü hem /ny/ hem de /yn/ okunabileceğinden /yn/ varyantlı 

bazı kelimelere de rastlanmaktadır.  

iv)

 

R. R. Arat da /ń/ ünsüzünün durumunun belirsizliğinden bahsetmektedir. 

v)

 

M.

 

Erdal  ve  F.  Ağca’nın  ortaklaştığı  ve  meseleye  farklı  yaklaştığı  bir  diğer  nokta,  /ny/ 

ünsüzünün ilk önce /n/, daha sonra da /y/ ünsüzüne değiştiğini düşünmeleridir. 

KISALTMALAR VE KAYNAKÇA 

EDPT  =  Clauson  1972,  ETG

 

=

 

Gabain

 

1988,

 

ETY  =  Orkun  2011,  EUTG

 

=

 

Eraslan

 

2012,

 

OrTG  =  Tekin  2003, 

OTWF

 

=

 

Erdal

 

1991,

 

OYA = Thomsen 2011, TMS = Clauson 1962, YYSert = Sertkaya 1995 

Ağca,  F.  (2006).  Eski  Uygur  Türkçesiyle  Yazılmış  Eserlerin  Ses  ve  Şekil  Özelliklerine  Göre  Tarihlendirilmesi, 

Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi. 

Arat, R. R. (1987). “Annemarie von Gabain, Alt-türkisches Schrifttum. (Sitz. Ber. der Deutschen Akad. der Wiss. zu 

Berlin,  Phil.-hist.  Klasse,  1948,  Nr.  III).-Berlin,  Akademie-Verlag  1950,  24  S.”,  Makaleler,  Cilt  I  (Haz. 

Osman Fikri Sertkaya), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 600-603. 

Çağıran, Ö. (2012). Köktürk Türkçesindeki Bir Çift Ünsüz İşareti ‘F’ Üzerine, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür 

Eğitim Dergisi, 1/3 2012: 16-22. 

Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, London: Oxford University 

Press. 

Gabain, A. v. (1988). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 

Orkun, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 

                                                                 

2

 Sözgelimi, KP, Maitrisimit, Sekiz gibi Budist metinler /n/ ünsüzü yanında /y/ ünsüzünü de yansıtırlar (Ağca: 2006, 

174). 

307 

Arş. Gör. Hüseyin YILDIZ/Eski Türk Runik Yazısında [ F ] Ligatürünün Kökeni ve /ń/ Sesi Üzerine 

Eraslan,

 

K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 

Gül, H. (2011). Eski Uygur Türkçesinde Ağızlar, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara. 

Hamilton, J. R. (1998). Dunhuang Mağarası’nda Bulunmuş Buddhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması. İyi ve Kötü 

Prens Öyküsü (Çev. Vedat Köken), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 

Karadoğan, A. (2002). Köktürkçedeki Ń Sesi Üzerine, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 139/Ağustos 2002: 137-

140. 

Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:9, İstanbul. 

Erdal,

 

M.  (1991).  Old  Turkic  Word  Formation.  A  Functional  Approach  to  the  Lexicon.  I-II,  Wiesbaden:  Otto 

Harrassowitz. 

Thomsen,  V.  (2011).  Orhon  Yazıtları  Araştırmaları  (Çev.  Vedat  Köken)  2.  baskı,  Ankara:  Türk  Dil  Kurumu 

Yayınları. 

Sertkaya, Osman Fikri (2012), Göktürkçedeki  F (ny) Runası Üzerine, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim 

Dergisi, 1/4 2012: 1-10. 

Clauson,  S.  G.  (1962).  Turkish  and  Mongolian  Studies,  London:  The  Royal  Asiatic  Society  of  Great  Britain  and 

Ireland. 

Tuna, O. N. (1994). Eski Doğu Türk Yazısında Kullanılan Ligatürler ve Bunlarla İlgili Bâzı Meseleler Hakkında, 

Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1990, Ankara: 207-222. 

Sertkaya, O. F. (1995). Yenisey Yazıtlarının Yayınlarındaki Bazı Okuma ve Anlamlandırmaların Düzeltilmesi, Yeni 

Okuma ve Anlamlandırma Teklifleri, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1993, Ankara: 67-75. 

 

 

308 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

 

TÜRKÇEDE YÜKLEMLEŞTİRİCİLER 

Yrd. Doç. Dr. İmdat DEMİR



 

Özet: Türkçede yüklemleştiricilerin kaynağı üzerine tartışmalar sürmektedir. Genel hâkim kanaat Türkçede 

hem  isim  hem  fiil  cümlesi  olduğu  yönündedir.  Ancak  çalışmaların  hiçbirisinde  bu  tartışmalar  paradigma 

eksenli  ele  alınmamıştır.  Bu  çalışmada  Türkçe  yüklemleştiricilerin  oluşum  biçimleri  üzerinde  durulacak 

paradigma  açısından  eksiklik  olması  ve  bu  boşlukların  nasıl  doldurulduğu  üzerindeki  düşünceler 

paradigmanın bir parçası olan görünüş açısından değerlendirilecektir. 

Anahtar Kelimeler: Yüklemleştirici, fiil cümlesi, isim cümlesi, paradigma, görünüş. 

In Turkish Predication  

Abstract: There is an ongoing debate over the source of the Turkish verb critical. General dominant opinion 

is that it is both noun and verb in Turkish sentence. However, none of these studies have not been addressed 

in this debate oriented paradigm. This study will focus on the formation forms of the Turkish predication be a 

lack in terms of paradigms and ideas on how to fill these gaps that will be evaluated in terms of appearance, 

which is part of a paradigm. 

Keywords: Predication, verbal sentence, non-verbal sentence, paradigm, aspect. 

Türkçede yüklemleştiricilerin fiil mi yoksa isim kaynaklı mı olduğu üzerindeki tartışmalar dikkat 

çekicidir. Genel kabul Türkçede hem isim hem fiil yüklemleştiricilerinin var olduğudur (Karahan, 2015, 

Banguoğlu, 2000; Ergin, 1993). Bunun yanında i- (< er-), ol- (< bol-) ve tur- (> -DIr) fiilleriyle isimlerin 

çekimlendiği  yapılar  isimleri  yüklemleştirmeye  yarayan  yardımcılar  olduğu  için  koşaç  (copula)  veya 

yardımcı olarak değerlendirilmekte (Lewis, 1967; Kornfilt, 1997; Göksel ve Kerslake, 2005: Erdal, 2004: 

Uğurlu,  2009),  bazı  çalışmalarda  ise  aksi  yönde  isim  cümlesi  alanına  dâhil  edilebilmektedir  (Gencan, 

1976;  Karahan,  2008:  2015).  Bu  tür  yardımcılar  tipolojik  çalışmalarda  fiilsiz  yüklemleştiriciler  (non-

verbal predication) adı altında incelenmektedir (Hengeveld, 1993; Dik, 1997). Adı geçen yapıların dışında 

Eski Türkçede dilbilgiselleşmeye maruz kalan ve sonrada çekime girdiği öne sürülen ba:r (> var) ve yok 

işaretleyicilerinin  durumundan  hareketle  isimlerin  Türkçede  yüklemleştirici  olabileceği  öngörülmüştür 

(Ağca, 2015). Aslında olumsuzluğun ötesinde Türkçede mevcudiyet (existentially) ve karşıtı yokluk (non-

existentially)  semantiğini  kodlayan  bu  işaretleyicilerin  koşaç  olduğu  da  zikredilebilmektedir  (Erdal, 

2004).  Öte  yandan  kişi  zamirlerinin  de  Eski  Türkçede  yüklemleştirici  işlev  bildirdiğini  ifade  eden 

çalışmalar  da  mevcuttur  (Karakoç,  2012).  Örneğin  Kutadgu  Bilig’teki  sergü  ol  ifadesinde  bu  durum 

görülebilmektedir.   

Bu  çalışmada  isim  ve  fiil  kaynaklı  yüklemleştiricilerin  hangi  hâllerde  Türkçede  ortaya  çıktığı 

sorgulanacak, bunların konumu paradigmaya dayalı bir yaklaşımla ele alınacaktır. 

Paradigma ve fiil çekim ulamı  

Morfolojide  paradigmanın  ayrı  bir  yeri  vardır.  Özellikle  çekim  alanında  belirli  biçimbirimlerle 

farklı  işlevlerin  elde  edildiği  işlemler  bir  düzende  gerçekleştiğinde  bunların  sistematiği  tespit  edilir  ve 

dilin bir bakıma dizgesi tespit edilmiş olur. Bu dizge aslında dilin örtüşen paradigmalarını göstermektedir. 

Bir bakıma kelimelerin farklı türlerdeki tasnifi, çekim eklerinin bir sistematiğinin olması da bu durumla 

ilgilidir.  Aslında  bir  sözcükbirimin  (lexeme)  oluşturduğu  toplam  kelime  biçimi  (word-forms)  o 

sözcükbirimin  paradigması  olarak  adlandırılabilir.  Öte  yandan  türetim  morfolojisinde  sözcükbirimin 

paradigmasını belirlemek oldukça güçtür. Örneğin, il- sözcükbirimiyle ilintili 160’tan fazla sözcükbirim 

söz  konusudur  (Demir,  2015)  Burada  paradigmadan  ziyade  kelime  ailesinden  (word  family) 

bahsedilebilir. O hâlde paradigma daha çok çekim alanıyla ilgilidir denilebilir (Bybee, 1985, Haspelmath-

Sims  2010).  Bu  açıdan  Türkçede  isim  ve  fiil  çekim  paradigmasından  söz  edilebilir.  İsim  çekim 

paradigması,  isimle  ilintili  sayı,  iyelik,  hâl  ekleri  vb.  biçimbirimleri  kapsar.  Fiil  çekim  paradigması  da 

isim  /fiil,  kişi/  sayı,  kiplik  /  görünüş  /  zaman  unsurlarıyla elde  edilir. Türkçede  bu  üçüne  sahip  yapılar 

yüklemlik  olarak  adlandırılır.  Ne  var  ki  bazı  durumlarda  bunların  bitimsiz  olabilmesi  bu  üçüne  bağlı 

olamamaktadır.  Örneğin,  -sA  şart  ekli  yapılar,  pişmanlık  vb.  istisna,  bitimli  değildir,  dolayısıyla  bu 

yapıların  yüklemleştirici  oluşturmasından  söz  edilemez.  Burada  söz  konusu  ele  alınacak 

                                                      



 

Afyon Kocatepe Üniversitesi, imdatdemir45@hotmail.com 

310 

III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 

yüklemleştiricilerin  bitimli  olanları  göz  önünde  bulundurulacak,  ayrıca  temelde  Türkiye  Türkçesindeki 

(TT) fiil çekim ulamı dikkate alınacaktır.  

TT  fiil  çekim  ulamındaki  bitimli  yüklemleştiricilerin  oluşum  paradigmalarını  tarihî  döneminden 

hareketle iki şekilde ortaya çıkmaktadır. Doğrudan bir sözcükbirime ulanan eklerle ki bu tür birleşmelere 

sentetik  çekim  adı  verilmektedir.  İkinci  bir  yol  da  sentetik  çekimin  yetmediği  durumlarda  hâkim  dil 

konuşurunun gördüğü boşluğu doldurmak üzere kullandığı dilbilgiselleşmiş sözcükbirimlerdir. Bu ikinci 

yapılar ek işlevinde kullanıldıkları için bir çekimde vazife görürler. Hatta dünya dillerinde yaygın olarak 

kullanılırlar.  Örneğin  İngilizcedeki  have  ‘sahip  ol-’,  be  (is  /was)  ‘ol-’  gibi  sözcükbirimler  bunlardan 

birkaçıdır.  Aynı  durum  Türkçede  de  söz  konusudur.  TT’de  hâkim  dil  konuşuru,  öngörülü  görünüş 

açısından  konuşma  anına  daha  yakın  bir  süreçte  gerçekleşecek  olay  ifadeleri  (state  of  affairs)  (kavram 

için  bk.  Dik,  1997)  için  –mAk  üzere  işaretleyicisini  kullanabilmektedir:  Yağmur  yağmak  üzere;  Eve 

gelmek  üzereyim;  Projeyi  sonlandırmak  üzereyiz…  Bu  tür  bitimsiz  eklerle  (fiilimsiler)  birleşerek 

sözlüksel anlamından uzaklaşıp dilbilgiselleşen fiil çekim ulamındaki unsurlara perifrastik işaretleyiciler 

denmektedir (Ackerman ve Stump, 2004; Brown vd., 2012). Dolayısıyla Tarihî Türkçeden Çağdaş Türk 

lehçelerine  kadar  iki  uzamsal  çekimlenmeye  rastlamak  mümkündür  (Demir  2015).  Dolayısıyla 

yüklemleştiriciler temelde sentetik ve perifrastik işaretleyiciler olarak ele alınacaktır. 

Türkçe Yüklemleştiricilerin Çekim Paradigması 

Türkçe yüklemleştiriciler şu şekilde oluşturulmaktadır: 

1.

 

Fiil + kiplik /görünüş /zaman + kişi/ sayı: 

1.1.

 

 Sentetik Yüklemleştiriciler 

Türkçede kullanımı en sık olan yüklemleştirici ulamıdır. TT’de dokuz sentetik biçimbirimle bitimli 

yüklemleştiricileri elde etmek mümkündür.  Aşağıda bu tür biçimbirimlerin al- fiiliyle çekimi 3tk çekimi 

şu  şekilde  gösterilebilir.  (Ancak  emir  çekiminin  kendini  has  bir  paradigması  olduğu  için  burada  yer 

verilmeyecektir):  

 

 

olumlu 

olumsuz 

bitmiş  

aldı 

almadı 

evidensiyel bitmiş 

almış 

almamış 

alışkanlık bitmemiş  

alır, alıyor 

almaz, almıyor 

ilerleyici bitmemiş 1 

alıyor 

almıyor 

ilerleyici bitmemiş 2 

almakta 

almamakta 

ilerleyici bitmemiş 3 

almada 

almamada 

öngörü 

alacak 

almayacak 

gereklilik 

almalı 

almamalı 

istek 

*ala 

almaya 

1.2.

 

 Sentetik birleşmiş yüklemleştiriciler 

Bu tür yapılar art zamanlı dönemlerde perifrastik iken TT’de koşaçlı (copula) yapıların neredeyse 

erimeye  maruz  kalmasıyla  yok  olmuş  gibi  görünmesidir.  Dolayısıyla  bu  tür  birleşmelerde  artık  ek+  ek 

birleşmesi  olmuş  gibidir  ve  ekler  müstakil  olarak  değil  birlikte  görünüş/  kılınış  /  zaman  işlevi 

görmektedir. Çalışmalarda hikâye (-(y)DI) ve rivayet (-(I)mIş) olarak ifade edilen ancak böyle olmadığı 

düşünülen  bu  tür  yüklemleştiricilerin  temel  işlevi  özellikle  görünüş  açısından  paradigmadaki  boşluğu 

doldurmasından kaynaklanmaktadır. Örneğin,  almıştı  (almış idi) geçmişin geçmişinde bitmişlik,  aldıydı 

deneyimli bitmişlik, soruyordu ilerleyici bitmemişlik bildirebilmektedir. 

2. Perifrastik yüklemleştiriciler 

Sentetik yüklemleştiriciler gibi bir unsuru yüklemleştiren sözcükbirimler dilbilgiselleşmiş sayılır ve 

bunlara perifrastik yapılar denir. Özellikle isim unsurunun yüklemleştirmelerinde bunlardan yararlanılır. 

Örneğin,  Olay evde oldu cümlesinde  ol- fiili  diğer sözdizimsel  unsurların  yüklemleşmesini  sağlamıştır. 

Bunun gibi gerek, bulun-, i- (< er-) fiilleri isimleri yüklemleştirmeye yaradıkları için koşaç (copula) adını 

alırlar (Johanson, 2000; Uğurlu, 2009; Karakoç, 2012).  

жүктеу/скачать 42,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: