Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
ŞƏRQİ SLAVYAN DİLLƏRİNƏ KEÇMİŞ TÜRK SÖZ-TERMİNLƏR
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Açar Sözlər
- (kurqan, kord, vataqa, mişen, batoq, balda, kapot, kulak, tovar, baş nya , tarif, akt, karaul, rota
- Ümumişlək sözlərdən terminləşməyə
- YUNUS EMRE DİVANINDA METAFORLU DEYİMLER ÜZERİNE BİR İNCELEME
- Anahtar Kelimeler
- 1. Deyim ve Metafor İlişkisi
ŞƏRQİ SLAVYAN DİLLƏRİNƏ KEÇMİŞ TÜRK SÖZ-TERMİNLƏR Prof. Dr. Minaxanim TƏKLƏLİ
terminlərin varlığı türk-rus əlaqələrinin əhəmiyyətini və bu münasibətlərin tarixi zərurət faktı olmasını göstərməkdədir. Rus milli dilini zənginləşdirmək işində tarixən olduğu kimi indi də türk sözlərinin terminləşməsi mühüm rol oynamaqdadır. Bu mənada rus dilindəki türk terminlərinin istər nəzəri, istərsə də təcrübi məsələlərinin tədqiqi dilçilik elmimizin qarşısında aktual bir məsələ kimi durur. Apardığımız araşdırmalar sırasında türk mənşəli terminlər rus dilli elmi və bədii mətnlərdən seçilməklə mükəmməl sözlüklər, etimoloji çalışmalarla təsbit edilmişdir. Açar Sözlər: Türk-Rus, Slav, terim, sözlük, etimoloji Word-Terms in Russian Language Borrowed from Turkish Language Abstract: Starting in the early periods of the Russian language untill our days dozens terms in this language in the social and cultural fields shows the importance of the the Turkish-Russian relations and the fact that these relations are a historical necessity. Terming of turkish words play an important role in the process of enrich the Russian national language now as in the historically. In this sense, the study of the theoretical and practical terms of Turkish terms in Russian is an actual problem for lingiustics. Among the conditions of our study of Turkish origin elected to the Russian-speaking scientific and literary texts, have been identified committed on the base of dictionaries and etymological studies.
Şərqi slavyan dillərində, başlıcası rus dilində mövcud olan türk sözləri bu dillərdə uzun bir tarixə malikdir. Bu tarix boyunca türk mənşəli sözlər, o cümlədən terminlər rus dilinin leksik semantik qruplarını əhatə etməklə elmi-texniki, memarlıq, tibbi, mədəniyyət, hərb sahələrinə aid terminologiyaları zənginləşdirirlər. Rus milli dilini zənginləşdirmək işində tarixən olduğu kimi indi də türk sözlərinin terminləşməsi mühüm rol oynamaqdadır. Terminologiya hər bir inkişaf etmiş milli dilin lüğət tərkibinin mühüm hissəsini təşkil etməklə bərabər, onun inkişafı ilə bilavasitə bağlı olan, onu zənginləşdirən mənbələrdən biridir. Dil quruculuğunun ən mühüm sahələrindən biri kimi qəbul etdiyimiz terminologiya ölkənin ümumi yüksəlişi və elmi fikirlə bərabər inkişaf edir. Lakin “bu o demək deyildir ki, elmi dil leksikası ümum ədəbi dil və ümumişlək leksika ilə əlaqədən məhrumdur. Əksinə onların arasında əlaqə genetik və funksional əlaqədir, çünki ümumədəbi dil elmi dilin bütün inkişaf dövrlərində termin yaradılmasına və terminoloji leksikanın zənginləşdirilməsində əsas mənbə olmuş və olacaqdır. Göründüyü kimi bir çox terminlər məhz ümumişlək sözlər bazasında semantik neologizmlər kimi meydana çıxmaqla dediklərimizə sübutdur: işıq, sürət, güc, ağırlıq, hərəkət, zaman, istilik, yorğunluq (metalda), yaddaş (maşında) və s. (Даниленко, 1976: 69). Rus dilindəki türk terminlərinin istər nəzəri, istərsə də təcrübi məsələlərinin tədqiqi dilçilik elmimizin qarşısında aktual bir məsələ kimi durur. Belə ki, Rus dilindəki Türk mənşəli lüğəvi vahidlər – terminlər ictimai, siyasi, iqtisadi, mədəni, elmi həyatının bir çox sahələrini (örnəyin: kabala,kiver,ulan,
deyə bilərik ki, rus dili leksikasının bütün semantik qruplarına daxil olan türk sözləri eyni dərəcədə onun terminologiyasına da nüfuz etmişdir. Rus dilindəki terminlərin iki mənbədən qaynaqlandığı məlum olur; 1- türk dillərindən termin olaraq alınaraq işlənənlər (kurqan, kord, vataqa, mişen, batoq, balda, kapot, kulak, tovar, başnya, tarif,
yayılmış Polyak ordusunda da rota işlənilirdi], kalança, tumanoqraf, şatrovıy) və 2- bu dildəki türk sözlərinin terminləşməsi: bars, kalpak, kapkançik, tyufak, başmak, payza, balvan, arkan, kapot,
414 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Beləliklə, Rus dilindəki türk mənşəli terminoloji leksikanın əmələ gəlməsi və inkişaf istiqamətləri araşdırılarkən bu dildə türk dillərindən alınmış terminoloji vahidlərin işlənməsi ilə bərabər dilin özündəki türk mənşəli ümumişlək sözlərdən yaranan vahidlərin də çox olduğu aşkar olunur. Dilin ümumişlək leksikası vahidlərinin digər sahələrə keçməsi ilə xarakterizə edilən bu prosesin sonucunda oluşmuş bəlli bir dil nümunələrinə rast gəlirik: kapot- ilk mənasınca: ”üst geyimi”; texniki termin olaraq: müxtəlif mexanizmlərin, mühərriklərin örtüyü); baraban “zərb aləti” (memarlıq, tibbi, hərbi sahələrə aid terminlər) kulak “yumruq” (texniki və tarixi termin) Eyni zamanda rus dilindəki türk sözlərinin iştirakı ilə rus dilinə məxsus şəkilçilər və sözlərin birləşdirilməsi: boqarnoe “bahar” sözündən - əkinçilik termini “bahar əkini” (boqar+noe); sablovidnıy sustav “qalxanvari əzələ”(sablya “kılıç”);
(koç+evıe orudie “silah” köçəri silahlar) “atəş açan anda yerini tez deyişdiren top, tank”; kortik , kortişko (kord+ik“qədim qılınc” kortik hərbi dənizçilərdə qısa qılınc, bıçaq); tavar(tovar+nıe vaqonı”əmtəə məhsulları vaqonu”, tovar+o+ved”əmtəəşünas”); loşadinaya sıla “at gücü”; payşik “payçı”(pay+şik “şirkət, iş ortağı”); kuşak “kəmər, belbağı”; kuşak texniki termin (Шанский, 1968: 467) və s.
Bunun əksinə olaraq da əsrlərlə bu dillərdə işlənmiş terminlərin semantik genişlənməsi nəticəsində bir çox terminlər ümumişlək keyfiyyəti qazanmaqla həm də məcazlaşan dil vahidi olaraq özünü göstərir: məsələn: balda türk dillərində balta(rus dilində isə ağır alət adı. dağ-mədən işlərində istifadə edilən ağır balta), mişen “nişan” (hədəf, nişan; hərbi məşqlərdə istifadə edilən müqəvva, hədəf); kalpak (metallurgiya sənayesində soba kalpağı; tibbi termin: qoruyucu kalpak); başmak “ayaqqabı” (bioloji, dəmiryolu, memarlıq və digər texniki sahələrdə möhkəmləndirici, qoruyucu qurğu; dayaq; baçmaçok “çiçək adı”) terminləri rus dilində ümumişlək xarakteri almaqla yanaşı həm də məcazi, əlavə mənalarda bədii istiqamətlərdə işlədilir. Əlbəttə bu zaman dəyişmələr terminin ifadə etdiyi məna əsasında baş verir; müxtəlif ümumişlək və ya xüsusi sferalara daxil edilən bu qəbildən olan terminlər yarımfunksional leksikaya mənsub olmuş sayılırlar. Tibbi terminlər: jemçuq “jemçujnoe bolezn” qədim türk sözü yemçuq bir çox türk dillərində cincu, yinci, inci, şəkillərində mövcuddur (Фасмер t. 2, 1986-1987: 46) rus dilində jemçuq (ona hələ “İqor alayı haqqında dastan”ın lüğətində mövcud olan türk sözləri arasında rast gəlinir) şəklində istifadə olunur. Incu/cincu sözündən törəyən jemçuq sözü Rus dilində leksik-semantik istiqamətdə inkişaf edərək həm ilk mənasında, həm də bənzətmə, köçürmə istiqamətlərində istifadə edilməklə rus familiyası habelə tibbi termin (heyvanlarda təsadüf edilən xəstəlik) olaraq da istifadə edılmişdir. (Kaрaeв, 1985: 25) Məlum olduğu üzərə ümumişlək sözlərin terminləşərək xüsusi sahə leksikasına keçməsi ümumişlək sözlə termin arasındakı semantik uyğunluğu əks etdirirməs.: balda ”duyğusuz, kobud, cahil kimsə” (Словарь Современного Руского Литературного Языка t.1, 1951: 225); mişen “mövzu, hədəf, bəhs olunan problem”; kalpak “iradəsiz, xaraktersiz adam”; başmak “özgürlüyünü itirmiş, aşağılanmış); və s. timsalında terminlər məcazlaşmaqla canlı, əyani nitq vahidlərinə çevrilir. Bu hal, şübhəsiz, türkcə sözlərin kənar dillərdəki fəallığını, işlənmə tezliyini bildirməkdədir. Ümumişlək sözlərdən terminləşməyə: Ədəbiyyatda ciddi irəliləyişlər: bədii, ictimai-siyasi, elmi ədəbiyyatın çoşqun inkişafı, ədəbi dilin istifadəsi zamanı əldə olunan müxtəliflik gətirib ayrı-ayrı sözlərin də terminləşməsinə çıxardı. Rus dilindəki əsrlərcə işlənən türk mənşəli sözlər də bu prosesdən kənarda qalmadı. “Berdış” pistolet adı; ilk rus pistoletlərindən biri olmuşdur. Kulak (yumruq) həm ümumişlək, həm də termin mənası olan bu söz özünün tarixi termin “xüsusi seçgin təbəqə; qolçomaq” mənası üzərində zəngin derivatları meydana gəlir: kulaçestvo, kulaçeskiy, kulaçina, kulaçit, kulaçixa. kulaçye, kulaçişa vəs.; maşınqayırma sənayesində kulak(təkər dişləri) terminindən – kulaçok, kulaçovaya(mufta), kulaçkovıy (val), kulaçkovıy(mexanizm) vəs. (Словарь Современного Руского Литературного Языка t. 5, 1951: 1808-1815; Шанский, 1968: 437); Rusça türk kökənli terminlərin bəlli qismini təşkil edən əski terminlər Rus dili tarixinin erkən dönəminə aiddir; xorunji, ataman, yuşman, elman, balçak, badana, baskak, yasavul, bunçuk, subaşı,
bəlli tarixi çağları əks etməklə o uzaq dönəmlərin doğal mənzərəsini canlandırmaqdadır. Rusçanın hənuz erkən dönəmindən başlayaraq bu dildeki sosyal kültürel alanlarda onlarca terimlerin varlığı Türk-Rus ilişkilerinin önemini ve bu ilişkilerin tarihi zaruret olgusu olduğunu göstermektedir. Yaptığımız araştırmalar sırasında Türk kökenli terimler Rus dilli bilimsel ve bedii metinlerden seçilmekle mükemmel sözlükler, etimolojik çalışmalarla tespit edilmiştir. 415 Prof. Dr. Minaxanim TƏKLƏLİ/Şerqi Slavyan Dillerine Keçmiş Türk Söz-Terminler Rus dilindəki türkkökənli terminlərin müəyyən qismini təşkil edən əski terminlər rus dili tarixinin erkən dövrünə aiddir; xorunji (xoruqv “qoşun bayrağı”sözündən bayraqdar; kazak qoşununda rütbə), ataman, yuşman, elman, balçak, badana, baskak,yasavul, bunçuk, subaşı, muşir,gayduk, alam(bayrak), bayar, yataqan, tulumbas uçan(qayıq), tyufang, payza, yanıçar.... timsalında müəyyən tarixi çağları əks etməklə həmin uzaq dövrlərin təbii mənzərəsini canlandırmaqdadır. Şərqdə meydana gəlmiş Qızıl Orda dövründə geniş yayılmış cövşən-“döş və kürəyi örtən zirehli geyim”.. Artıq 15-16-cı əsrlərdə ondan kütləvi şəkildə istifadə olunurdu. Bu hərbi geyim qədim slavyanlara da keçmiş və yuşman adıyla işlənmişdir. Yenə rus dili hərbi leksikasının əski qatında önəmli yer tutan ertaul~yartaul Moskva dövlətində “yüngül atlı bölüyü” əsas ordunun önündə yerli şəraiti öyrənmək, kəşfiyyat aparmaq vəzifəsi daşıyırdı. Rus dilində ertaulnıy (nəfəri) ertaulnaya (slujba) derivatları olmuşdur; əsli tatar dilindəki yartaul “ön alayı” sözündəndir (Словарь Современного Руского Литературного Языка t. 3, 1951: 1270) ortası şişuclu olan hərbi baş geyimi şişak dəbilqələri(şlem) əski çağ rus hərbi baş geyimlərindən idi; maraqlı bir də oradadır ki, Qızıl Ordu ilk təşkil olunduqda baş geyimi məhz bu şapqa əsasında meydana gəlmişdir... Tarixi terminlər, dilin arxaik təbəqəsinə daxil olan bu sözləri heç bir vəchlə könəlmiş və passif qata keçən sözlər kimi qəbul etməməli; çünki rus ədəbiyyatı nümunilərində, xüsusən tarixi mövzulu əsərlərdə bu vahidlər bol-bol işlədilməkdədir. Məhz bu sözlərin iştirakı ilə baş tutan təsvir oxucuya real, təbii və inandırıcı görünür və bu baxımdan da istər yazıçının dili, eləcə də surətlərin dili bu günkü dilimizdən fərqlənirsə də bu, keçmiş epoxanın mənzərələrini çatdırmağa kifayət edir. Sənət tələbləri baxımından deyə bilərik ki, bu nisbəti gözləmək keçmiş epoxalara gedib dayanan mövzulara, eləcə də onun dilinə çox ciddi yanaşma deməkdir. Dil və sənətkarlıq axtarışlarının gücü ilə əldə olunan bu uğurlar oxucunu, tamaşaçını... təsvir olunan dövrün abi- havasına daxil edə bilir: Vataqa- hərbi yürüşlərdə ordunun dərinliklərində kazak iç bölükləri, silahlı bölüklər; bu sözün tarixi hüdudları genişdir: “balıqçılıq arteli, işçi qrupu”; qoyun sürüsü, quş qataqı, hazırda müasir rus dilində böyük insan dəstəsi, qrup, kompaniya; rus dilində bu sözdən düzələn vataşnik vataqa “dəstə” üzvü vəs. (Словарь Современного Руского Литературного Языка t.2, 1951: 60-61)
təkrar aktivləşir; Ukrayna Respublikası Mərkəzi Rada qoşunu (Словарь Современного Руского Литературного Языка t.3, 1951: 19) Esaul kazak qoşununda zabit çini (ordu kapitanı və ya rotmistr rütbəsinə bərabər (Словарь Современного Руского Литературного Языка t.3, 1951: 1272) Kononov: rus və türk dillərinin qarşılıqlı əlaqəsi iki əsas məsələdə təzahür edir/ ortaya qoyulur: rus dilində türkizmlər və türk dillərində rusizmlər. bunlardan birincisi rus türkologiyasında ənənəvi hesab olunmuşdur. Ikincisi – xüsusən ayrı-ayrı respublikalarda həyata keçirilməklə araşdırılmışdır (Akтуальные проблемы тюркского языка, 1984: 10) Terminoloji leksikanın inkişafı bir tərəfdən milli dilin, digər tərəfdən isə elmin və texnikanın. habelə cəmiyyətin bütün maddi -mədəni inkişaf tarixi ilə sıx əlaqədardır. Türk mənşəli terminlər, xüsusən başqa dillərdə işlənən türk mənşəli terminlər mədəniyyətlərarası münasibətlərin dildə təzahürü kimi maraq doğurur. ƏDƏBİYYAT Akтуальные проблемы тюркского языка (1984), , Вопросы Языкознания, Moсква, N 6(с.3-13) Kaрaeв С.K. (1985), Древне- тюркские топоними Средней Азии, “Сoвeтсkaя Tюркология ” No 6 (s.23-34) Qazıyeva N. (2013), Bəzi geyim adlarının tarixi-dialektoloji təhlili- orta əsr əlyazmaları və Azərb. məd-ti tarixi problemləri, 163-169 Даниленко В.П. (1976), О месте научной терминологии в лексической система языка,-Вопросы Языкознание, №4, с.64-71, с.69 Словарь Современного Руского Литературного Языка (1951), изд. АН СССР, М-Л. Фасмер М. (1986-1987), Этимологический словарь русского языка (в четырех томах), М., Прогресс. Шанский Н. М. (1968), Этимологический словарь русского языка, Москва, изд. Московского университета.
416 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu
YUNUS EMRE DİVANINDA METAFORLU DEYİMLER ÜZERİNE BİR İNCELEME Yrd. Doç. Dr. Muammer DOĞAN
dilin etkili ve sanatlı kullanımı kendini göstermektedir. Metaforlar, deyimlerde işte bu etkili ve sanatlı kullanımı ortaya çıkaran kullanımlardan biridir. Sade bir söyleyiş içerisine mana ve derinlik yükleme işlevine sahip metafor, klasik görüşe göre bir söz sanatıyken, modern görüşte dilin ve düşüncenin vazgeçilmez bir parçası olarak kabul edilir. Yunus Emre, sade bir anlatım ile yoğun bir mana derinliğine ulaşmış mutasavvıf bir şairdir. Divanında tasavvufi ve mücerret terimleri anlatabilmek için tabiattan ve çevresinden yararlanmış, somut cisimlere soyut manalar yükleyerek ifade etmek istediği tasavvufi terimlerin anlaşılmasını kolaylaştırmıştır. Divanda yer alan deyimlerde gözlemlenen metaforik anlatım tarzı, Yunus’un ifade kabiliyetindeki incelikleri göstermesi bakımından dikkat çekici örnekler sunmaktadır. Bu çalışmada Yunus Emre Divanında yer alan deyimler irdelenmiş ve divanda yetmiş bir metaforlu deyimin yer aldığı tespit edilmiştir. Tespit edilen bu metaforlu kullanımlardan bazıları bağlam içerisinde sunulup açıklanmıştır. Anahtar Kelimeler: Yunus Emre, deyim, metafor, anlam bilim A Survey on the Metaphorical Idioms in the Divan of Yunus Emre Abstract: Idioms are the stereotyped phrases used in the language to make the expression more powerful. In the idioms, the use of the language effectively and ingeniously shows itself. Metaphors are one of the uses which reveal this use of the language effectively and ingeniously here. Metaphor which has the function to attribute sense and profoundness into plain way of speaking is accepted as rhetoric according to the classic view or an irreplacable part in the language and idea according to the modern view. Yunus Emre is a sufi poet who reached an intense profound purview with plain way of expression. In his Divan, he referred to the nature and environment to express sufistic and transcendent terms, by attributing abstract meanigns to the material objects, he made it easier to understand the sufistic terms that he wanted to express. The metaporical expression style which has been observed in the idioms in his divan presents remarkable examples in the context of showing the subtilities of Yunus’ capability of expression. In this study, the idioms in the Divan of Yunus Emre have been scrutinised and seventy one metaphorical idioms have been identified. Some of these metaphorical usages identified are presented and explained in this context.
Deyimler, bir kültürün zenginliklerini sergileyen dil öğeleridir. Söz öbeği biçiminde kalıplaşma, verilmek istenen mesajı daha çarpıcı ve etkili biçimde sunma bu dil öğelerinin önde gelen özelliklerindendir. İletilmek istenen ifadeyi etkili biçimde ortaya koyma isteği, deyimlerin metaforik bir yapıya bürünerek ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Anlam bilimin çalışma alanında yer alan metaforun temelinde sadece etkili ve çarpıcı anlatım isteği yer almaz. Bu anlam olayının temelinde; soyut, anlatımı zor durumların, olayların, kavramların görülebilir, tutulabilir yani somut kavramlar vasıtasıyla örneklendirilerek anlatılması vardır (Sinan, 2015: 77). Çağdaş dilbilim, klasik yaklaşımın bir anlam olayı olarak gördüğü metafora daha geniş bir pencereden bakar. Bilişsel dilbilim çalışmaları, metaforun yeni bir bakış açısıyla yorumlanmasına katkı sağlamıştır. Lakoff ve Johnson’un öncülüğünde gelişen bilişsel dilbilim yaklaşımı, insan zihninin ve davranışlarının metafor yoluyla anlaşılabileceğini belirtir. Metaforlar, retorik ve sanatsal bir araçtan ziyade gündelik hayatta sıklıkla kullanılan, düşüncenin ve akıl yürütmenin vazgeçilmez unsurlarından biri olarak kabul edilir (Lakoff ve Johnson, 2010: 13). Lakoff ve Johanson’a göre metaforun özü, bir tür şeyi başka tür bir şeye göre anlamak ve tecrübe etmektir (Lakoff ve Johnson, 2010: 27). Metafor, benzerlik esasına dayanır ve bir kavramın başka bir kavram yoluyla anlaşılmasına imkân sağlar Yaylagül’e göre metaforlar, daha iyi tanımlı bir model vasıtasıyla bir soyutlamanın anlatılmasıdır (Yaylagül, 2015: 165). Kovecses, benzerlik ilişkisinin yanında insan deneyimlerinin de metaforun oluşumundaki önemini vurgular. Ona göre metafor bu yönüyle bir kavramsal alanı başka bir kavramsal alan bağlamında
Aksaray Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, muammerdogan@aksaray.edu.tr 418 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu yorumlamaktır. Dilde mevcut bulunan metaforik ifadelerin bu kavramsal alanlar üzerinden yorumlanıp anlamlandırıldığını ifade eder. Bunlar, kaynak alan (source domain) ve hedef alan (target domain) olarak adlandırılır. Hedef alan, kaynak alanın kullanımı yoluyla anlaşılan alandır (Kovecses, 2010: 4). Metafor, bir kaynak ve hedef arasındaki eşleştirmelerin bilinmesi esasına dayanır. Burada A kaynak alanı ile B hedef alanı arasında kurulan ilişkiler metaforik açıdan birbirine uygun olmalıdır (Kovecses, 2010: 10). Dolayısıyla metaforun anlamının anlaşılması, onu oluşturan sözcüklere ilişkin ölçütlerin bilinmesine bağlıdır. Lakoff, Çağdaş Metafor Teorisi adlı çalışmasında life is a journey “Yaşam bir yolculuktur” metaforu üzerinde durur. Yaşam çeşitli amaçlara hizmet eden bir nevi uzun vadeli bir yolculuktur. Yaşam içerisindeki hedefler bu yolculuk içindeki menzilleridir. Kişiler de bu hayatta bir yolcudur (Lakoff, 1993: 19). Lakoff’un açıklamaları üzerinden bu metaforik oluşumu şu şekilde şemalandırabiliriz: Yaşam
bir
yolculuktur
Hedef Alan
A
B Bu şemada hedef alan (A), kaynak alandır (B’dir). Hedef tartışmanın temelini teşkil eder. Kaynak ise hedef ile ilgili çıkarımda bulunabildiğimiz, daha somut bir kavramdır. Kaynak kavram alanı ile hedef kavram alanı arasında sistemli bir ilişki vardır. Hedef kavram alanı, kaynak kavramı üzerinden aktarılan bilgiler vasıtasıyla anlaşılır.
Bir durumu, olayı ya da varlığı tasvir etmek, açıklamak için yararlandığımız kalıplaşmış söz öbekleri olan deyimler, genellikle gerçek anlamlarından az çok ayrılan, ilgi çekici bir manaya sahip yapılardır. Deyimlerin ortaya çıkmasında anlambilimsel bir süreç söz konusudur. Uzun, deyimleşme ifadesini kullanarak bu süreci ifade eder. Deyimleşme, deyimlik anlam yapısından, yani deyime kaynaklık eden göstergelerin taşıdıkları anlamlardan, anlam aktarımı yoluyla deyim anlamını üreten bir süreçtir. Uzun, göstergelerin taşıdığı anlam değerlerini ölçüt alarak deyimleri tam ya da birinci derece deyimler, yarı ya da ikinci derece deyimler ve üçüncü derece deyimler biçiminde üç ana başlık altında sınıflandırmıştır. Birinci dereceden deyimler, aba altından değnek göstermek örneğindeki gibi deyime kaynaklık teşkil eden göstergelerin göndergesel anlamlarını korudukları deyimlerdir. İkinci dereceden deyimlerde ise deyimi oluşturan göstergelerin biri ya da birkaçı yan anlam değeri ile kullanılır. Bu tür deyimlerde yan anlamlı gösterge kendi anlamıyla birlikte ikinci öğenin göndergesel anlamını da deyim içine taşır. Ağız değiştirmek, boy göstermek bu tip deyimlere örnektir. Üçüncü dereceden deyimler ise göstergelerin anlam değerlerini koruduğu ve her iki göstergenin de anlamlarının deyim anlamı içerisine taşındığı deyimlerdir. Ağzına geleni söylemek, göz kırpmamak, kafa yormak gibi deyimler de bu sınıfa ait deyimlerdir (Uzun, 1991: 34-36). Sinan, deyimlerin anlam yapısının meydana gelişinde deyim aktarması “metafor”, ad aktarması “metonomi”, benzetme, kinaye, telmih ve abartma gibi unsurların rol oynadığını belirtir (Sinan, 2015: 75). Araştırmacı, deyim aktarması da denilen metaforun deyimlerde çok sık rastlanan bir anlam olayı olduğunu belirtir. Bu anlam olayının temelinde somutlaştırma eğiliminin ağır bastığını belirtir. İşten güçten düşen biri için kullanılan Eleğini eleyip duvara asmak deyimini bu duruma örnek göstererek elek ve duvar kavramlarının bir araya gelmesiyle ifade edilmek istenen durum bir takım benzetme ögelerinden yararlanılarak daha somut bir biçimde sunulmuştur. Türkçe, acı söz, attan inip eşeğe binmek, öküz altında buzağı aramak, pabucu dama atılmak ve benzeri pek çok deyim varlığıyla somutlaştırmanın sıklıkla görüldüğü bir dildir (Sinan, 2015: 77). Türkçede deyimlerde çok ileri boyutta görülen somutlaştırma hadisesi Aksan tarafından da ele alınmıştır. Aksan, bir aktarma türü olarak ifade ettiği somutlaştırmayı soyut, anlatımı güç durumların, olayların, kavramların somut kavramlar aracılığıyla örneklendirilerek dile getirilmesi biçiminde açıklar ve somutlaştırmanın çok belirgin ve güçlü örneklerinin deyimlerde görüldüğünü, bununla da anlatıma güç kazandırılmak istendiğini ifade eder. Doluya koydum almadı boşa koydum dolmadı, akıntıya kürek
Kaynak Alan 419 Yrd. Doç. Dr. Muammer DOĞAN/Yunus Emre Divanında Metaforlu Deyimler Üzerine Bir İnceleme örneklerle deyimlerin somutlaştırma vasıtasıyla güçlü ve özgün anlatım özellikleri sergilediğini belirtir (Aksan, 2006: 90-95). Metaforlar, deyimsel anlamın ortaya çıkışında etkili olan unsurlardır. Belli kavramsal alanlara bağlı olarak meydana gelen bilişsel süreçlerden birini oluşturan metafor, deyimleşme sürecinde etkin rol oynar. Mesela Türkçede yaygın bir kullanım alanına sahip ateş püskürmek deyimi, çok öfkeli olmak biçiminde anlamlandırılır. Bu deyimi ortaya çıkaran, ÖFKE ATEŞTİR kavramsal metaforudur. Burada; ateş hedef kavram alan, öfke ise kaynak kavram alanını oluşturur. Öfkenin ateş ile benzerliği de uzlaşımsal bir bilgi niteliği taşır. İşte bu bilişsel sürecin parçaları, hedef alan, kaynak alan ve uzlaşımsal bilgidir. Metaforik deyimlerin oluşumunda ilk önce aralarında anlamsal bir bağ kurulacak iki kavram alanının bulunması (A ve B) gerekmektedir. A ve B kavram alanları arasında toplumca kabul görmüş, üzerinde uzlaşılmış mantıklı bir anlam aktarımı oluşabilmelidir dolayısıyla A kavramsal alanı çıkarımsal bir yolla B kavramsal alanının yorumlanmasına izin verebilmelidir.
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|