Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек
жүктеу/скачать 6,86 Mb. Pdf көрінісі
|
| Рəбиға Сыздық
тұратын пəлсапалық жəне логика-методологиялық рефлекстерге тығыз байланысты десек, ғалым Р.Сыздықтың өмір жолы тіл сырла- рына бойлай, оның ішкі жəне сыртқы заңдылықтарын тереңнен зерде - лей өрілген лингвистикалық модельдер, танымдық деректер арқылы өзектелгенін байқау қиынға соқпас. Синхрония мен диахрония; əдеби тіл нормалары мен олардың қалыптасу ерекшеліктері; тілдегі мақ- сатты-стильдік саралану; аударма негіздері; эпистолярлық жəне көркем əдебиет стильдерінің ерекшеліктері; тіл мен сөйлеу мəдение- тінің нормативті қалыптары; жазу мен емле заңдылықтары сияқты тілдік проблемаларды көтеру арқылы маңызды тұжырымдардың жа- салуына атсалысып келе жатқан тілші еңбектері лингвистикалық бірліктерді уəжді екі арна жемісі деп, бағалауға негіз болып отыр. Əріп іші мен мазмұн бірлігінен тұратын құрылымдық өзгешелік ретінде, əрі сан алуан сыртқы факторлардың əсерімен айқындалатын ұғым- дардың үйлесімді тоғысы тұрғысынан дəйектелген талдаулар ғалым- ның «Абай шығармаларының тілі» [1968], «Сөздер сөйлейді» [1980], «Сөз сазы» [1983], «Қазақ əдеби тілінің тарихы» [1993], «Сөз құді - реті» [1997], «Қазақ тілінің анықтағышы» [2000], «Абай жəне қазақ- тың ұлттық əдеби тілі» [2004], «Ясауи «Хикметтерінің» тілі» [2004] жəне т.б. зерттеулерінің жаңа көкжиектерін анықтады. «Тіл – адам- ның адамдық белгісінің зоры...» деген А.Байтұрсынұлының пікірінен бастау алған тың тілдік мəселелер авторлық қолданыстағы «карти- на», «əлем», «қалып» сияқты сөздердің идеялық мазмұнымен астар- ласты. «Заманының əлеуметтік картинасы», «нақты картинаны беру», «əсемдік əлемі» [3, 66] сияқты тіркестер адамның өмірлік тəжіри - бесін, қоршаған ортаны зерделеу талғамын оның тілдік қорымен, ойлау əрекетімен байланыстыруға негізделді, сол арқылы өмірдің қанық бояуы тілдің салалы дамуына негіз болды. Сөз өрнегінің сұлу иірімдерін пəлсапалы лингвистикалық талдаулар арқылы көпшілік қабылдауына жете түсіндіре білген ғалым шеберлігі тілге, тіл ғылымына деген көзқарастың көкжиегін кеңейтіп, асқарлы ойдың тұнығын, арқалы пайымның өзегін тіл табиғатынан өрбіте түсінді - руге мүмкіндік берді. «…Ой дегеніміз əмсе жайдақ болмайды, күрделі, түс сияқты шы- тырманды, арман сияқты бейнелі [образды] болып келеді» [4, 147], – деп адам ойының болмысына дəл анықтама берген Р.Сыздық көркем шығарманы талдау барысында оның қабылдану ерекшелігін ерек- ше өзектеді, себебі «авторлық даралықтың, жазушының өзіндік қолтаңбасының» ажырамас белгісі ретінде ғалым қаламгердің «кейіпкерді сөйлету, ойлату» [4, 131] əрекеттеріне назар аударды, оларды адам табиғатын танудың басты құралы деп бағалады. Ойды 309 Тіл-ғұмыр танымға, танымды халықтық дəстүрге жалғастырған зерттеуші «ой- монолог», «ой-текст», «ой-сана тартысы» сияқты ұғымдарды ше- бер пайдалана білді. Сөз табиғаты мен оның мүмкіндіктерін көрсету мақсатында «Сөз құдіретінде» теңеулер мен алуан түрлі көріктеу, айшықтау құралдары да психологиялық таным тұрғысынан дəйек- теліп талданды, ал оның астарында терең этнографиялық таным мен жазушының өз дүниетанымы, «содан өзі алатын ой түйіні» [4, 23-31] өзгеше пəлсапамен өрілді. «...Көркемдікті беруде жазушы ана тілінің ғасырлар бойы қалыптасқан, белгілі бір бояумен айтылатын теңеу - лерін де қолданды. Солардың қалыбымен (моделімен) өзі де жаңа теңеулер ұсынды. Қалыбы дегенде теңеулердің жасалу тəртібі сияқты моделі ғана емес, теңеуге алынатын материалдық (зат, құ- былыс, ұғымдардың) көзін айтамыз. Мысалы, Əуезовтің алғашқы əңгімелеріндегі теңеулердің дені қазақтың айналасын қоршаған та - биғат көріністерінен, күнделікті зат-бұйымдарынан, тұрмыс-салты- нан, мал бағу, көшіп-қону сияқты тіршілік əрекетінен алынады» [4, 30] деген үзіндіде автор танымдық процестің барлық сатыларын тілдік талдауға арқау етті. Біріншіден, қоршаған ортаның тілдік құрал- дарды, сөздік қорды қалыптастырудағы маңызы аталса; екіншіден, тілтанымдық модельдердің материалдық негізін анықтау арқылы жеке тұлғалардың объективті шындықты қабылдаудағы субъективті өзгешелігі сараланды. Тіл мен таным негіздерін жеке тұлғалардың психологиялық əлемі, қоршаған ортаны қабылдау өзгешелігі тұрғысынан сипаттаған тілші зерттеулерінің көлемді бөлігі ақын-жазушылардың шығармаларын талдауға бағытталды. Нəтижесінде ғылыми тұжырымдар көп жағ - дайда жеке қаламгерлер мен «тіл мамандарының» танымдық əре- кеттерін сабақтастыра дəлелдеуге негізделді. Ғалым Ə.Қайдардың: «...Ұлт даналығы тек сол ұлттың өз тілінде, өз ортасында жəне өз данагөй-ақылмандары арқылы ғана қалыптасады» [5, 41] – де- ген ойының тұңғиығы «тарихи шежіренің» ерекшелігімен, «сол этностың даму процесін, қоғамдық-əлеуметтік өмірін, рухани-мə- дени құндылықтарын, өріс-қонысын т.б. тарихи танымдарын сөз етумен» [5, 4] байланыса отырып, адамның өз заманының, халқы- ның перзенті болар табиғатын тереңнен түсіндіруге мүмкіндік берсе, оның үйлесімді жалғасын Р.Сыздық еңбектеріндегі психологиялық этнографизм мəселелері зерделеді. Халықтық таным мен ойлау ұстанымдарының одағын ерекше бағалаған тілші «сөз таңдаудың» үлкен саласына өмір шындығын, атап айтқанда, қазақ халқының ұлттық болмысын шынайы көрсетуде этнографизмдер деп аталатын ұлттық əдет-ғұрып, салт-дəстүрге қатысты сөздер мен тіркестерді |