«ZAMAN-ҚАЗАҚСТАН»  газеті  де  алдағы  уақытта  осы  тақы-

87
Тіл-ғұмыр
сұхбаты осынау келелі мақсаттың тізгін қағары екені даусыз. Өз 
ойларыңызды ортаға салуды ұмытпаңыз, оқырман!
–  Əңгімемізді  ортақ  латын  əліпбі  жайынан  бастасақ.  Бұл  ба-
ғытта  соңғы  уақыттары  жүргізіліп  жатқан  іс-шаралар  жөнінде 
айтып  өтсеңіз.  Ортақ  əліпби  жөніндегі  пікірлер  түрліше.  Сіз  осы 
мəселелер төңірегінде не айтар едіңіз?
–  Əліпби  бірлігі  жөнінде  бізде  көптен  сөз  болып  жүр,  баспасөз 
беттерінде  мақалалар  да  жарияланды.  Осы  əліпби  төңірегіндегі  пі-
кірлер де əртүрлі. Мамандардың бір тобы: «Үкімет тарапынан қаулы 
шығарып,  тездетіп  латын  əліпбиіне  көшу  керек!» – десе,  енді  бір 
тобы: «Əзірше  əліпбиді  ауыстырудың  қажеті  бола  қоймас,  өйткені 
қазіргі  экономикалық  ауыр  жағдай  оны  көтермейді», – дейді.  Оның 
үстіне  «Соңғы 50 жыл  ішінде  кириллицамен  көп  дүние,  мол  мұра 
басылып  шықты,  келер  ұрпақ  бұларды  оқи  алмайтын  болады.  Ал 
оның  барлығын  жаңа  əліпбиге  көшірудің  мүмкіндігі  жоқ»  деген  де 
пікірлер бар. Бұлардың қай-қайсысы да – жаны бар сөздер, дəлелдері 
де  мықты.  Алайда  тек  бүгінгі  күнді  ғана  ойламай,  келешекті  де 
ойлау – парыз  емес  пе?  Біз 1929 жылы  да  латын  əліпбиіне  көшкен 
болатынбыз.  Сол  уақытта  дайындықсыз  көшкендігіміздің  салдары-
нан күні бүгінге шейін біздің емлемізде қайшылықтар аз кездеспейді. 
Енді  жаңа  əліпбиге  қайткенде  де  дайындықпен  көшу  керек.  Əр  ұлт 
əріп таңбаларын өзіне лайықтап алуы тиіс жəне сол алынған таңбалар 
бойынша  сөзді  дұрыс,  сауатты  жаза  білуі  қажет.  Жаңадан  қабылда-
натын  əліпбиде  сөздің  дұрыс  жазылу  тəртібін  қалыптастырғанымыз 
жөн.  Ол  үшін  бүкіл  түркі  ғалымдары  бірігіп  іс  жүргізбегі  лəзім.
Алдыңғы  жылы  Анкарада  Түркия  Білім  министрлігі  ұйымдастырған 
құрылтайға  қатысып,  онда  «Жазу  жəне  сөз  мəдениеті»  деген  та-
қырыпта  баяндама  жасадым.  Жазудың  тіл  мəдениеті  үшін  маңызы 
зор. «Тіл  мəдениеті»  дегеніміз – тілді  жазғанда,  сөйлегенде  дұрыс 
қолдану.  Əліпбиге  дайындықпен  көшу  керек,  яғни,  тілдің  ғасырлар 
бойы  қалыптасқан  нормаларын  бұзбайтындай  етіп  əзірлеу  қажет. 
Бүкіл  түркі  халықтарының  өкілдері  жиналған  сол  құрылтайда  «əр 
халық жеке өз-өзімен емес, өзгелермен де қандай жұмыстар атқарып 
жатқандары  жөнінде  пікір  алысып  отырса»  деген  ұсыныс  жаса-
дым.  Əрине,  ол  үшін  ортақ  басылым,  арнайы  бюллетеньдер  қажет. 
Үкімет тарапынан əлі күнге шейін ортақ əліпби жөнінде ресми əңгіме 
болған жоқ. Дегенмен де қоғамдық дамудың бет алысына қарағанда, 
«ортақ  əліпбиге  көшудің  қажеттігін  үкімет  қолдайды»  деп  ойлай-
мын.  Жаңа  əліпбиге  көшу  мəселесі – бір-екі  жылдың  айналасында 
біте  қоятын  іс  емес.  Қалай  десек  те,  өткендегідей  «жау  шапқандай» 
дүркіремей мəдениетті түрде көшуіміз керек. 

88
Рəбиға Сыздық
–  «Үкіметтің  ортақ  əліпби  жөнінде  ресми  шешімі  шыққан 
жоқ»,  –  деп  айтып  өттіңіз.  Үкімет  ғалымдардан  ұсыныс  күтіп 
отыруы мүмкін бе?
–  Ол  да  мүмкін.  Қазір  қазақ  тілінің  қолданылу  аясы  үлкен  əңгіме 
болып  отыр.  Тіл  тағдыры  қыл  үстінде  тұрған  бүгінгідей  ауыр  жағ-
дайда  əліпби  жөнінде  ғалымдарымыздың  тарапынан  бейқамдықтың 
бой көрсетуі – де осының салдарынан болар, бəлкім. Мүмкін: «Біздің 
жобамыз мынау», – деп ұсынуымыз керек шығар, бірақ мұндай жүгі 
ауыр,  күрделі  жұмысты  жеке  ғалымдар  емес,  Тіл  комитеті,  Білім 
министрлігі, Ғылым академиясы – бəрі бірігіп, бір жоба жасаса, дұрыс 
болар еді.
– Жаңа бір əңгімеңізде: «Ортақ əліпбиге көшпес бұрын тағдыры 
қыл үстінде тұрған тіл проблемасын шешіп алу керек!» – дедіңіз...
–  Иə,  əрбір  ойдың  ғылыми-практикалық  негізі  болуы  тиіс. «Жаңа 
əліпбиге  көшейік», – деп  ауызбен  айта  салу  оңай.  Ал  көшу  үшін  не 
істеу керек, мəселе – сонда. Қазіргі таңда ана тіліміздің жай-күйі мəз 
емес.  Тіл  тағдырын  шешу,  оның  қолданылу  аясын  кеңейту – бүгінгі 
күннің ең өзекті мəселесі болып отыр.
– Ортақ тіл мəселесіне сіздің көзқарасыңыз қандай?
–  Ортақ  тіл  идеясы  түркі  халықтарына  жақсылық  əкеле  қойған 
жоқ.  Елді  билеп  тұрған  кезінде  Хрущев  бір  университетте  өткізген 
кездесуінде: «Неғұрлым  орыс  тілін  тезірек  үйренсек,  соғұрлым  ком-
мунизмге тезірек жетеміз», – деген екен. «Ортақ тіл» делініп орыс тілі 
ресми түрде жарияланбағанымен, ол барлық халық үшін ортақ болып 
кетті.  Ортақ  тіл  идеясы  осы  уақытқа  шейін  жеке  тілдерді  дамытуға 
кедергі болып келді. Əр халықтың өзінің даму бағыты бар, сондықтан 
дəл  қазір  «ортақ  тіл»  деген  мəселені  көтерудің  қажеті  бола  қоймас. 
«Терминдерді ортақтастыру» деген мəселе де көңілге қонбайды. Мы-
салы,  қазақша  «мəдениет»  түрік  тілінде  «культур»  делінеді.  Тілде 
дағды, дəстүр бар. Ғасырлар бойы тілде қандай сөз қолданылып қалса, 
сол  нормаға  айналады.  Сондықтан  ұзақ  уақыттан  бері  қолданылып 
келген сөзді ауыстырып, жаңасына көшудің қажеті жоқ. «Ортақ тіл» 
идеясын  қолдамаймын.  Дегенмен  «түркі  халықтары  бір-бірін  түсінуі 
үшін ортақ əліпби болуы заңды» деп ойлаймын.
– «Түркі халықтары өз тілдерін дамыта түссе, ортақ тіл өз-өзі-
нен келіп шығады» деген пікірге қалай қарайсыз?
– «Тілдерді  неғұрлым  дамытқан  сайын  ортақтық  белгілері  кү-
шейеді»  деген  пікірді  де  қостамаймын.  Біз  өзімізді  «өткенімізде 
ештеңе  болған  жоқ,  енді  барымызды  дамытып,  өркендетуіміз  керек» 
дегенге  бой  үйретіп  алғандаймыз.  Кезінде: «Қазан  төңкерісіне  дейін 
қазақтарда мəдениет болған жоқ, даму болмады», – деп айтып келдік. 

89
Тіл-ғұмыр
Бұл – дұрыс пікір емес. Сондай-ақ «қазіргі жағдайда тілдерді дамыта-
мыз» деу дұрыс болмас еді. Өйткені қазақ тілі де, басқа түркі тілдері 
де – өрісі кең, дамыған тілдер.
–  Енді  əдебиетімізге  ойыссақ.  Түркі  əдебиетшілерінің  шығар-
маларын  кеңінен  таныстыру,  насихаттау  жұмыстарына  көңіліңіз 
тола  ма?  Əдеби-мəдени  байланыстарымыз,  ғылыми  қарым-қаты-
настарымыз жайлы не айтар едіңіз?
–  Əдебиет – кең  ұғым.  Əр  халық  қалыптасқан  соны  дəстүріне 
сай əдебиетін де жасайды, жасап та келеді. Ер Түріктің бір ұрпағы – 
қазақтың  да  өте  бай,  көркем  əдебиеті  болған. «Қазақтың  əдебиеті 
Абайдан  басталады»  деген – жаңсақ  пікір, «Жазба  əдебиет  Абайдан 
бастау  алады»  деген  жөн.  Тіпті XV ғасырда  қазақ  қазақ  болғанға 
дейін де ру-тайпалардың өздеріне тəн бай ауыз əдебиеті болған. Біздің 
қазіргі  қолданып  жүрген  əдеби  тіліміздің  негізі  сонда  жатыр.  Əде -
биеттер  байланысы  саласындағы  жұмыстар  қазір  аса  жақсы  жүріп 
жатқан  жоқ.  Халықтарды  бір-біріне  жақындастыру  үшін  мəдени 
жақындастық  болуы  шарт. «Мəдени  жақындық»  дегенде  «туысқан 
халықтардың  бір-бірімен  араласуы,  шығармаларды  бір  тілден  екінші 
тілге аудару» деген мəселелерді айтамыз. Жақында «Жалын» журна-
лынан Н.Атсыздың тарихи романын оқыдым. Стильдік жағынан бір-
бірімізден  үйренетін  тұстар  бар  сияқты.  Сондай-ақ  сол  тілдің  өзінен 
оқу  арқылы  да  танысып,  білісуге  болады.  Мысалы,  қазақтар  түрік 
шығармаларын,  өзбектер  қазақша  шығармаларды  түпнұсқасынан 
оқып жатса, нұр үстіне нұр емес пе? Бүгінде тек арнайы шақырылған 
құрылтай,  мəжілістерде  ғана  болмаса,  бірімізден  екіншіміз  үйреніп-
білу  үшін  барып-келіп  жатқандарымыз  шамалы.  Сөйтсек  те  бұрын-
ғыға  қарағанда,  аз  болса  да,  ілгері  басу  бар. «Сіздердің «ZАМАN-
ҚАЗАҚСТАН»  газетінің  екі  тілде  шығуы  да – осы  жақындасудың, 
танысудың бір қадамы» деп білемін.
– Түрік əдебиетінен кімдердің шығармаларын оқыдыңыз?
–  Түрік  əдебиетінен  Əзиз  Несин  мен  Назым  Хикметтен  басқала-
рын  күні  бүгінге  шейін  бізге  танытпай  келді.  Олардың  өзін  орыс 
тілінде  оқыдық.  Жырақта  жатқан  түрік  əдебиеті  былай  тұрсын,  бір 
мемлекеттің ішінде тұрып өзбек, қырғыз, түрікпен əдебиетімен де та-
ныса алмай келдік. Кеңестер кезінде «Совет-түрік коллоквиумы» де-
ген  шаралар  ұйымдастырылатын.  Бірде  Анкарада  өткізілген  сондай 
кеңеске  қатысқаным  бар-ды.  Сол  жерде  көптеген  түрік  профессор-
ларымен,  əдебиетшілерімен  таныстым.  Солардың  ішінде  «Ахмет 
Ержиласун»  деген  əріптесім  есімде  қалыпты.  Ахмет  шағатай  тілінің 
маманы болғандықтан, онымен оңай тіл табысқан едік.
– Кеңестік жүйе тұсында Абай мен Ясауиға деген көзқарас ара-
сында айырмашылық бар ма еді?

90
Рəбиға Сыздық
– Кеңестер билік еткен тұста Ясауидің есімі тіпті де ауызға ала ал-
майтынбыз. Ясауи жайында оның XII ғасырда өмір сүргенін, сопылық 
əдебиеттің  өкілі  екенін  ғана  білетінбіз.  Қазір  философ  Ғарифолла 
Есімов  Абайдың  философиясын,  дінге  көзқарасын  зерттеп,  жазып 
жүр.  Ахмед  Ясауи  жайында  айтуға,  оның  шығармашылығын  зерт -
теуге ешкімнің батылы жетпейтін. Ол кезде Ясауиді дəріптеп, Абай-
дың ұстазы етіп көрсету мүмкін емес болатын.
–  «Кеңес  тұсында  Абай  көп  зерттелді,  өйткені  Абай  орысты 
жақтады,  ал  Ясауиға  ондай  кеңшілік  жасалған  жоқ»,  –  дейді  бəз-
біреулер. Сіз бұған қалай қарайсыз?
–  Əкімшілдік-əміршілдік  жүйе  тұсында  дінге  үлкен  шек  қойыл-
ғаны  рас.  Ал  Абай  мен  Ясауиді  қатар  қойып, «Абай  орысты  жақта -
ғаны үшін танымал болды» деу – түбірінен бос сөз. Абай – орыс жай-
лы,  орыс  тілі  жайында  айтпаса  да,  қазақ  үшін  өзіндік  орны  бар  биік 
тұлға.  Абай  қазақты  жек  көргендігінен  емес,  қазақты  мəдениетке 
көтеріп,  қатарға  қосу  үшін  сынап  отырған.  Бір  кездері  «Абай – фео-
далдың  ұрпағы,  феодализмнің  ақыны,  ол  бізге  керек  емес»  деген  де 
тартыстар  болған.  Сол  тұста  «Ыдырыс  Нысанбаев»  деген  кісі  Абай - 
дың  өлеңдерін  талқылап,  дəлелдеп,  мақалалар  жазды.  Бұл 20-жыл-
дардың  кезі  болатын.  Ол  кезде  «орысты  мақтау»  деген  атымен  жоқ. 
Орыстарға бейімделген тұсымыз 37-жылдардан кейін ғана.
– Одақ кезіндегі түркологтардың жағдайы туралы айтып өтсеңіз. 
–  Одақ  кезінде  түркологтар  бір-бірімізбен  тығыз  қарым-қатынас 
жасап, жақсы араласып тұрдық. Мəскеу, Ленинград, Ташкент, Алма-
ты,  Қазан  т.б.  қалалар – түркологияның  орталықтары  болатын.  Бұл 
жерлерде  жылына  кем  дегенде 2-3 рет  басқосулар  болып  тұратын. 
Мəскеуде,  Ленинградта  жəне  Алматыдағы  Тіл  білімі  институтын-
да  бүкіл  түркі  ғалымдары  ғылыми  жұмыстарын  қорғайтын.  Жалпы 
түркология  ғылымы  орыстарда  өте  жақсы  дамыған.  Біз  бұл  саланы 
зерттеп,  игермей  тұрғанда-ақ  орыс  түркологтары – Мелиоранский, 
Гаспринский,  Радловтардың  есімдері  мəшһүр  еді.  Бүгінде  туысқан 
халықтар  арасындағы  əдебиеттер  алмасу,  мəдени  байланыстар  ай-
тарлықтай дəрежеде емес. Ғылым саясаттың жетегінде жүрмеуі тиіс. 
Қазір  жастарымыз  шет  тілдерін  үйренуге  ден  қойды.  Бұл – жақсы 
нышан.  Тіл  үйрену,  білу  арқылы  да  ғылымды  дамыту  керек. «Бола-
шақта  бұрынғы  мəдени,  ғылыми  байланыстарымыз  да  қалпына  ке -
леді» деп ойлаймын.
Сұхбаттасқандар: Хидайет Дикташ, Ахмет Аляз
 «ZAMAN-ҚАЗАҚСТАН» газеті, 2014, 25 наурыз.

91
Тіл-ғұмыр

жүктеу/скачать 6,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: