Жалпы редакциясын басқарған: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, ҚР ҰҒА корр мүшесі, филол.ғ. д., проф. Е. Қажыбек

178
Рəбиға Сыздық
сай  келгендерін,  шоқтығы  биік  тұлпар-туындыларды  «көз – таразы, 
көңіл – қазы»  жосығымен  қапысыз  қадағалай  қарап,  таңдау  жасау 
шарасы  жүріп  жатыр.  Аталмыш  сыйлыққа  ұсынылған  еңбектердің 
бірі – «Қазақ энциклопедиясы» жəне «Атамұра» баспалары ынтымақ-
тастығымен 1995 жылы  жарық  көрген  «Абай»  энциклопедиясы.  Бұл 
басылым  гуманитарлық  ғылымның  абайтануға  байланысты  күллі 
жетістіктерін,  табыстарын,  олжаларын  ортаға  салып,  ерекше  ыжда-
ғаттылықпен,  төтенше  мұқияттықпен  сығымдап,  уақыт  тезіне  төтеп 
берерлік  нəр  мен  сөлдің  түйір-тамшысына  дейін  есепке  алып,  қоры -
тып  беруге  тиістігін  арнайы  айтып  ұғындырмай-ақ  аңғартады.  Бұл – 
əліптік ақиқат.
Сонымен,  алдымызда – баспагерлік  өнім  ретіндегі  пішіннен  мін 
тапқысыз,  көзтоярлық  қалың  том.  Көлемі – 1720 бет.  Жалма-жан 
парақтай  бастаймыз.  Алпысыншы  бетте  Абайдың  «Адам  деп  есеп 
қылма  Ағыбайды»  деген  өлеңі  «Алғаш  рет  ақын  шығармаларының 
1961 жылғы екі томдық жинағына енгізілді», – делінген. Аталған жи -
 нақ  бір  томдық 76-бетте 1909 жылғы  тұңғыш  жинақ  небəрі  бір 
абзацтық  мəтін  ішінде  екі  рет  қайталана 1905 жылғы  болып  көрсе -
тілген. 503-бетте  «Сəйхали – Шығыстың  ХV  ғасырда  өмір  сүрген 
ақыны» екендігі тұжырымдалған. Қай Шығыстың? Таяу Шығыс, Орта 
Шығыс,  Қиыр  Шығыс  бар.  Нəсілі,  ұлты,  тегі  кім,  қай  елдің  ақыны? 
521-бетте  «Соры  қалың  соққы  жеген  пышанамыз»  өлеңі  мүлде  қи-
сынсыз  жасанды  концепцияланған. 458-бетте  Абай  шығармалары -
ның  орыс  тіліндегі  жеке  басылымдарына  арналған  мақалада  тақы-
рыптық  тізбе 1940 жылдардан  басталған,  ең  бірінші  жеке  басылым 
1936  жылы  жүзеге  асқаны  беймəлім  қалған. 497-498-беттерде  аудар-
машы Рождественскийге арналған мақалада да оның сол 1936 жылғы 
жинақты  бір  өзінің  тəржімесімен  шығарғаны  айтылмаған.  Аты-жөні 
қате  берілген  «Александрович»  деудің  орнына  «Алексеевич»  бо-
лып  кеткен.  Орыс  тіліндегі  жеке  басылымдардың  ішіндегі  тұңғыш 
толық  жинақ 1954 жылы  Мəскеуден  шыққандығы  да  ұмытылған. 
Абайдың  бір  өлеңін  соқалап  аударған  Кривощеков  туралы  мақала 
берілген  де,  Əуезовтің  арнайы  тапсырмасымен  бірнеше  өлең  аудар-
ған, Абай мен Мұхтар шығармашылығын Кеңестік кеңістікте ондаған 
жылдар  бойында  тұрақты  түрде  зерттеуші,  танытушы,  насихаттау-
шы  болған  З.Кедрина  мүлде  аталмаған.  Луконин,  Винокуров  ау-
дармашылар  ретінде  бөлек  таныстырылған,  олардан  артық  болма-
са  кемдігі  жоқ  Смеляков  ауызға  алынбаған.  Абай  шығармашылығы 
бойынша еңбектенген суретшілердің ешкім естіп-білмегендері де аса 
құнттылықпен  тізбеленген,  жеке-жеке  сипаттамалар  жасалған.  Ал 
1949  жылы  Абай  мен  Мұхтардың  портреттерін  салған  мəшһүр  ше-

179
Тіл-ғұмыр
бер  Яр-Кравченко  жөнінде  ешқандай  мағлұмат  жоқ.  Сахнада  Абай 
бейнесін классикалық деңгейде шығарып, Əуезовті риза еткен, өнер -
тану  мамандарының  білікті  бағасын  алған,  қалың  көрермен  жұрт-
шылықтың  құрметіне  бөленген  халық  əртісі  Сілəмбек  Қыдырəлин 
де  абайтану  сарайына  енгізілмеген. 505-беттегі  Седельников  туралы 
мақалада  одан  басқа  біреу  жөніндегі  мəлімет  жаңылыс  араласқан. 
Осы  тəрізді  ақау-кінəраттарды: «Ондай-ондай  ханның  қызында  да 
болады», – деп жұбандырғыш мəтелмен бүркей салу қиын емес.
«Абай»  энциклопедиясы  айналасы  үш-төрт  жылдың  ішінде  құ-
растырылып,  басылып  шықты.  Уақыттың  тығыздылығы  əрқилы 
кедергілерге  кезіктірмей  қоймады.  Жоғарыда  айтылғандай  кемістік-
тердің себептері де сонда ғой. Энциклопедияда екі мыңнан астам ма-
териал қамтылған, оны екі жүзге тарта маман дайындаған. Энцикло-
педияда  Мұхтар  Əуезов,  Əлкей  Марғұлан,  Айқын  Нұрқатов,  Тəкен 
Əлімқұлов мұраларынан қажетті мөлшерде пайдаланылу тұстары сəт -
тілік  екендігі  күмəнсіз.  Басылымның  шығарушылар  ұжымы,  арнау-
лы  алқа  құрамы  осыншама  адамның  ортасынан  əдебиет  пен  өнер 
саласындағы  Абай  атындағы  Мемлекеттік  сыйлыққа  академик  Зəки 
Ахметов  пен  академияның  корреспондент  мүшесі  Рəбиға  Сыздықо-
ваны ұсынуы – мейлінше əділ, кіршіксіз адал шешім.
Абай  шығармашылығының  жан-жақты,  сантарапты  идеяларының 
түгелі  тілдік-əдебиеттік  тұғырға  тəуелді,  барлығы  сөзден  жаралып, 
сөзбен  таралады.  Осы  шындыққа  сəйкес  орындалған  жұмыстың  кө-
лемі  мен  мазмұны  жəне  сапасы  арқылы  екі  автор  айрықшаланарлық 
ыңғайда бірден байқалады. Бұл да – кездейсоқтық емес. Екі ғалым да 
Абай  мұрасын  игеру  жолында  ғұмыр  бойы  жан  қуаттарын  жұмсап, 
жүйелі  мақсатты  еңбек  еткен.  Академик  Зəки  Ахметов 1953 жылы 
Абай  шығармаларының  канондық  мəтінін  орнықтыру  мəселесі  жө-
нінде  абайтануда  тұңғыш  теориялық  негіздеме  жасап,  ғылыми 
мақала жариялады. 1954 жылы «Лермонтов жəне Абай» деген моно-
графиялық зерттеуін кітап етіп шығарды. Бұл еңбек – қазіргі күндегі 
бірнеше  докторлық  диссертацияға  молынан  азық  боларлық  тың 
жа ңалықтарға  толы  болатын  (кандидаттық  диссертация  ретінде  жа-
зылса да). Абайдың орыс əдебиеті классикалық байланысын аударма -
шылық  кемеңгерлігін  ұғыну  үшін  бүгін  де  сол  артықша  маңызды-
лығымен  тартымды  еңбек. 1964 жылы  кітап  болып  шыққан  «Қазақ-
тың  өлең  өнері»  атты  докторлық  дəрежеге  арнап  жазған  моногра -
фиясына  Абайдың  поэзиядағы  тарихи  жаңашылдығы  дəлелді  де 
дəйекті  көрсетілді.  Бұл  еңбек  түркі  тілдес  елдердегі  өлең  өнерінің 
ғылыми  тұтас  бағытын  ашып,  мектеп  қалыптастырды. 1970 жылы 
«Қазақ  поэзиясының  тілі»  деген  монографиялық  зерттеу  кітабы 

180

жүктеу/скачать 6,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: