21
ірі-ірі тастар да допша домалайды. Бір-біріне соғылған тастар
жаңғақша шағылып, майда жыныстарға айналады.
Химиялық үгілу - тау жыныстары құрамындағы әр түрлі
тұздардың немесе
басқа қосылыстардың суда, қышқыл мен
сілтіде еруінен және ауадағы оттегімен тотығуынан пайда
болатын құбылыс. Мұның нәтижесінде химиялық құрамы
жағынан жаңадан минералдық заттар пайда болады. Бұл заттар
өздерінің суда ерігіштік қасиетіне, өзіндік салмағына қарай әр
жерлерге түрліше шөгеді. Физикалық және химиялық үгілу
процестері,
әдетте,
қосарласа
жүреді.
Бұлардың
өту
жылдамдығы табиғи ортаның климат жағдайларына тікелей
байланысты. Алайда, әр аймақтың климат жағдайларына қарай
оның бір түрі екіншісіне қарағанда басым болады. Мысалы,
ылғалы мол, әрі күні жылы тропиктерде химиялық үгілу
құбылысы белсендірек өтеді. Ал
ауа райы аса суық тундра
немесе күні аса ыстық, ылғалы өте аз шөлді аймақтарда
физикалық үгілу құбылыстары басымырақ жүреді.
Физикалық және химиялық үгілулердің нәтижесінде
таулар бұзылып, шыңдар мүжіледі. Құм мен балшық суға
жуылып-шайылып, су күшінің кемуіне және жер бедерінің
ыңғайына қарай шөгеді. Жел күшімен ауаға ұшады, шаңданады.
Бұл ғасырлар бойы үздіксіз құбылысты ештеңе де тоқтата
алмайды. Нөсерлетіп құйған жаңбырдан қатты соққан желден
жер беті шамалы өзгеріске түседі. Ескі дәуірде тірі жәндіктер
мен өсімдіктер болмаған кезде майда
ұнтақталған жыныстарды
біріктіріп, желімше ұстап тұратын ештеңе болмаған, топырақ
шіріндісы түзілмеген. Сондықтан топырақ та пайда болмады.
Физикалық үгілу болсын, химиялық үгілу болсын өзінше
топырақ түзе алмайды. Топырақ түзілу құбылысы - физикалық
та емес, химиялық та емес, биологиялық құбылыс.
Биологиялық
үгілу
нәтижесінде
қатты
тау
жыныстарынан қопсыған, ылғал сіңіргіштік, су өткізгіштік
қасиеті бар ұнтақталған жыныстар пайда болады. Әдетте,
физикалық және химиялық үгілу кезінде босаған,
суға ерігіш,
өсімдіктерге қоректік минерал заттар ауқымды геологиялық
заттар айналымына түседі де әр түрлі су ағыстарымен,
өзендерге, теңіздерге, тіпті мұхиттарға қосылып, шөгінді
жыныстарға айналады. Осы қопсыған, ұнтақталған жыныстарғ а
тірі организмдер қоныстана бастаған уақыттан бастап олардың
денесіне керекті заттар өсімдіктер
мен микроорганизмдердің
таңдамалы сіңірулерінің нәтижесінде көлемді геологиялық
22
айналымнан келіп түседі, яғни ауқымды геологиялық зат
айналымынан кіші биологиялық зат айналымына көшеді.
Органикалық заттар суда ерімейтін болғандықтан, бұл
заттардың қоры жыл санап молая береді. Сонымен құрамында
қоректік заттары жоқ тау жынысы тірі организмдер
мекендегеннен кейін қоректік биофильді минералды және
органикалық азотты заттардың қорына айналады. Басқаша
айтқанда, құнарсыз тау жынысының орнына құнарлы топырақ
пайда бола бастайды.
Үгітілген тау жыныстарында
өсімдіктердің өсе бастауы
- топырақ түзілу құбылысының бастамасы. Қопсыған тау
жынысында өсімдіктердің мекендей бастауы жалпы физикалық,
химиялық үгілулерді шапшаңдатып, топырақ түзілу құбылысын
тездетеді. Ең негізгісі өсімдіктер өсе бастағаннан кейін олар
тау жыныстарынан көптеген биофильді элементтерді өз
денелеріне жинап, ал күн сәулесінің күшімен жапырақтары
арқылы (фотосинтез) көптеген органикалық заттар түзіп, жер
бетіне, өзінің тамырлары тараған жер қабатына, олардың
қорларын жинайды. Ал ол органикалық заттар ыдырап, шіріп
алғашқы топырақ шіріндісін (гумусты) түзеді.
Бұл құбылыс -
топырақ түзілуінің алғы шарты.
Достарыңызбен бөлісу: