Жануарлар этологиясы оқу құралы Қостанай, 2016 Әож 591. 500(075) кбж 28. 6я7

Жеңіліп қалғаны қашуға бас салған кезде, барлығына тән өзіндікреттеуші жүйесі тежеудің құбылысын, яғни – тербелісін байқауға болады. Қудаланып келе жатқанның жігері өсе келеді, егер өз аймағында орналаса, ал керісінше қудалап келе жатқанның жігері төмендейді. Нәтижесінде қашқын біркезде лезде айналып қалып, жанаға ғана жеңгенін ұрып соғып, оны қудалай бастайды. Осының бәр тағы бірнеше рет қайталана береді, күресушілер белгілі бір тепе – теңдік нүктесінде тоқталады және тек қана бір - бірін қоқыта бастайды. Бұл қарапайым аймақ үшін күрес механизмісі, яғни әр түрге тиімді оның жиынтығында, ареал бойынша бөлінуі, түрдің өмір сүре алуының мінсіз «әділетті» талапты шешеді.

Осылай өте шаған кеңістікте де, ең әлсіздері де азықтанып және ұрпақ бере алады. Осындай нәтиже жануар агрессиясыз да жете алады, жай ғана кездесу кезінде бір бірінен алыстаса. Басты рольды осында «аймақты белгілеу» болып табылады, әсіресе аймақтың перифериялық жерін. Нәжіс қалдыру, тері бездерінен бөлінуі, оптикалық белгілері – діннен қабығын бөлуғ бұлар аймақтың шекараларын бөледі, белгілейді. Көптеген сүтқоректілер иісті іздерін қалдырады, тек сол жерде қарсыларына тап болуы немесе күтуі мүмкін жерлерінде ғана. Иттер осындай мақсатта нәжіс қалдырады, қорқаулар, тауықтар, бөкендер және басқа түрлері арнайы бездерін қолданады, секреттері топырақты белгілейтін, тоғайларды, тастарды және т.б. Аюлар арқасымен ағаш дініне қасынады, біра уақытта нәжістенеді. Осындай белгілердің артында агрессиялық қорқытуы жатыр

(Тинберген, Фабри).

Аймақ үшін күресі – аталықтардың өте маңызды қызметтерінің бірі. Жақсы аймақсыз отбасы немесе тобыр тіршілік ете алмайды, олар жердің көлемі мен сапасына тәуелді болып келеді. Аймақты әрдайым кеңейтіп отырыуы керек және көршілер арқасында да. Сондықтан аймақ үшін күресуі міндетті түрде болады. Адамдардың ата – бабаларымызда аймақтық топтармен өмір сүрді, оларға аймақ үшін күресі де қажет болды. Кейбір топтарына аймақ үшін күресі өмірлік мәні болды.

Сонымен, жоғарыда айтылғаннан анықтауға болады, түрішілік агрессияда бір тұрге жататын жануардың ішінде басты қызметі болып аймықтық кеңістіктегі, тепе – теңдік бөліністері жатады. Одан басқа, Миннинг аймақтық мінез – құлықтың тағы бір аспектін бөліп қарастырады. Қызық, аймақтың жануардардың аталықтарында аналыққа бірінші реакциясы қандай болады екенін, шабуыл жасаудың әлде қашудың элементтері ме. Осындай агрессиясы өте қажет «жұптардың құштарлығы» қалыптастыруы үшін. Бұл агрессия, аталық пен аналықтың арасында туындауы болып келсе де, көбінесе жоғары дәрежеде сыртқа, көрші жануарларға бағытталған болып келеді. Жие аталық аталыққа, аналық аналыққа шабуыл жасайды. Аталық пен аналықтың арасындағы байланысы аймақты қорғау кезінде күшейе түседі.

2. 
   Некелік турниры. Некелік күрестері дарақтардың арасындағы белгілі категориясын алады. Көптеген жағдайда аталықтары күреседе, шабуыл жасаушыға міндетті немесе басты жағдайында басқа түрдің аталықтарына. Кейбір кезде аталығы да, аналыға да күреседі, бұл байқалған кезде аталығы басқа аталығымен, ал аналығы басқа аналығымен күреседі. Әр түрлері әртүрлі күреседі. Бастыпқысы қаруды бірдей қолданбауы. Иттер бір – бірін талайды, аттар және көптеген басқа да тұяқтылары қарсыласын алдыңғы аяқтарымен тебе бастайды. Бұғылар мүйіздерімен күш сынасады. Мұндай күресулер не үшін керек? Жыныстық сұрыптауды Ч. Дарвин байқаған болатын, бұл ұрпақ жалғастыруы үшін ең күшті, мықты жануарды таңдау, мағыналы түрде қарсыластардың арасындағы күоесте таңдалады, әсіресе аталықтарын. Аталықтың күші ұрпағына мінсіз қорғанысты қалыптастырады, әсіресе сонда, қай жерде аталығы басты рөльды атқаратынын. Аталықтың ұрпағын сақтау және олардың ішіндегі жекпе – жек шайқасуы арасындағы тығыз байланысының көрінісі айқын байқалатын, - ол көшпенді жануарларында көрінеді,соның ішінде: ірі тұяқтыларды, жерде тіршілік ететін маймылдарында және т.б. Осы жануарларда түрішілік агрессиясы аймақтық бөлінісі тіршілігінде басты рөлін атқармайды: аттар, бизондар, бөкендері арасында аймақтық бөлінісі бөтен түсінік, сондықтан олар арасында азық қоры жеткілікті. Дегенмен, осы жануардың арасындағы аталықтары арасындағы күресі өте ызалы, осы күрестен шыққан сұрыпталуы, ірі және жақсы қаруланған өз отбасысының қорғаушысы шығады. Осылай бизондардың немесе ірі павиандардың аталықтары секілді, сенімді күресшілер пайда болады. Осыған байланысты тағы бір еркере кететін жәйт (факт) - аса ішкі түрлік сұрыпталым белгі ортасына тиімсіз бейімделуге ғана алып келмей, түрдің сақталуына қауіп төндіруі мүмкін. Мысалы бұғының мүйізі тек қана күрес үшін жетілген, бұл мүйіздер одан басқа ештеңеге де жарамсыз. Бұғылар жыртқыштардан тек алдыңғы тұяқтары арқылы қорғанады. Мұндай белгілер тек іріктеу, түрден тыс ортаға байланыссыз, тұқымдастардың бәсекелестігіне бағытталған кезде дамиды. Оскар Хейнрот:" Батыс өркениеті адамдарының жұмыс істеу темпі - түрішілік іріктеудің ең ақылсыз өнімі",- деген болатын. Расымен де, коммерцияланған адамзатпен құрсауланған асығыстық - тек туыстас түрлердің адасында болып жатқан бәсекелестіктің орынсыз дамуының керемет мысалы бола алады. Қазіргі адамдар бизнесмендердің әдеттегі ауруларымен ауырады - гипертония, тума бүріскен бүйрек, асқазан жарасы, азапты жүйке тозуы, - олар айуандыққа ұшырайды, өйткені олардың мәдени қызығушылықтарға уақыты жоқ. Және бұның бәрі еш қажеттіліксіз: өйткені олар тынышырақ жұмыс істеуге келісуге болар еді.Түрдің сақталуы үшін күрес тақырыбына орала отыра, пайдалы сұрыпталу күрескердің тек түрішілік жекпе-жектік ережелеріндегі тексерілуінде ғана емес, сонымен қатар сыртқы жаумен де күресуінде ғана ол пайдалы сұрыпталуға қызмет ете алады. Жекпе-жектің аса маңызды қызметі - отбасының күрескерлік қорғаушысын таңдау, осылайша түрішілік агрессияның тағы бір қызметі ұрпақты қорғау болып табылады. Оған мына факт дәлел бола алады: бір ғана жынысы ұрпаққа қамқорлық жасайтын көптеген жануарлардың сол жынысты туыстас түрлерге деген қатынасы өте агрессивті болып кетеді. Адамда да ұқсас құбылыс байқалады.
   
3. 
   Жануарлырдың әлеуметтік топтағы агрессиясы, иерархия орнатылуына әкеледі. Иерархия - бұл ұйымдастыру принциптері, әрине, онсыз жоғары жануарлардың өмірлік дамуының бірлестігінің реттелуі мүмкін емес. Бұның мағынасы бірге тұратын дарақтардың әр қайсысы, өз ішінде кім мықты, кім әлсіз екенін біледі. Дольник айтуы бойынша, күрескенде жеңіс тек мықтыға бұйырмайды. Ол: жанжал туғызуға ұнататын, көп және шеберлі қорқытатын, ал өзі болса қарсыластардың қорқытуын оңай қабылтайтынға беріледі. Сонымен, басқалардан көп рет жеңе беретін дарақ, доминантты болады. Аяқ астынан осындай жағдай тууы мүмкін, доминант ашуын субдоминанттан алады(агрессияның лезде пайда болуынан). Ал ол болса жауаьын оған емес, ал басқаға бағыттайды, яғни иерархиялық баспалдақтан төмен тұрғанына беріледі(себебі доминантқа тиісуге қорқынышты). Осылай бағытталып керсінше жауап қайтаруы, ең баспалдақтын төмендегісінде отырғанына жетеді. Ал оған болса ашуын алатын кейінгі, ешкім жоқ болған соң, ашуы тарқалмай жиналады. Үлкен топтарда «жоғарысында» бір доминант, бірақ екі немесе үшеу субдоминант болуы мүмкін. Осылай иерархиялық пирамидасы құрылады, төменгі сатысы дарақтардан тұратындары, барлықтарына бағынып жүреді. Оларда жоғары тұрғандардың алдында жасырынып қалған, үлкен, тарқалмаған агрессиялары жиналған. Бұл табиғат заны, оған қарсы шығу мүмкін емес.
   

Билікті жалғыз басымен сақтап қалу мүмкін емес. Макакаларда доминант одақтастықта мұқтаж болмайды. Оған қоластындағы біреуін жазала бастаса болғаны, басқалары келіп оған көмектесуге асығады, жазаланғанның дәрежесін одан әрі түсіре бастайды. Доминант алдынан жиналған қорқыныш себебінен, осындай мінез – құлық басқаға бағытталған агрессиясымен туындайды. Ол жазаланып жатқан «төмендетілген» кездегі дараққа тарқатылады. Дүлей қылмыстық топтарында «пахан» әдетте өзін «шестёркаларымен» қоршап алады. Мемлекеттік дәрежеде де жүзеге асырылады: тиран, сатраптарымен қоршап алынған, айырықша белгісі – қылмыскер, аморальды, қорқақ және төмен тұрғанына агрессиясымен байқалады. Осылайша, тоталитарлы режимдер қайта – қайта пайда болады, егер олмен күреспесе, себебі олар қайта жинала береді. Тек шынай демократия, билікті - адамның игілігі үшін қолданады. Бірақ, барлық қыйындық мынада, инстинкті бағдарлама негізінде, демократиялық құрылыс өз – өзімен пайда бола алмайды. Бұл ақыл өнімі, иерархиялық пирамиданың құрылуына қарсы түра алатын ойластырылған ұжымдық жүйесі, оның шыңында билікті қалайтын дарақтар отырады. Демократияны политикалық белсенділікпен және саналы таңдаумен қолдау керек.

Иерархияның кең таралуы, оның түр сақтауы қызметін атқаратының дәлелдейді, осылайша топ мүшелерінің арасындағы артық күресті болдырмайды. Мұнда сұрақ туындайды: топ мүшелеріне қатысты, тура агрессиясына шектеу қоюынан несімен жақсы? Этологтердің пайымдауынша агрессиядан құтылу мүмкін емес. Біріншіден – көбінесе қоғамдастыққа агрессия өте қажет, сол түрдің басқа қауымдастықтарынан көрі, сондықта күрес тек қана топ ішінде болуы керек. Екіншіден, қиын қарым-қатынас, қоғамдастық ішіндегі салдарынан, агрессивтілігінен және есейетіндігінен одан иерархия туындайтын, оған көбінесе пайдалы құрылымы мен беріктікті бере алады. Қаншалықты екі жануардың арасындағы рангтері алыстаса, соншалықты өшпенділігі де төмен болады. Ал, жоғары тұрған дарақтар (әсіресе аталықтары) міндетті түрде төмен тұрғандардың қақтығыстарына араласады, онда " Мықтының орны - әлсіз жағында!" принципі жүзеге асады.

Ешқандай тітіркендіргішсіз мінсіз ортаны құрсада, агрессиясыз өмір сүру мүмкін емес. Тітіркендіргіштің шегінің төмендеуі, ерекше жағдайларда оның көлемі нөлге дейін түсуі мүмкін, яғни тиісті инстинктті әрекеті ешқандай ынтасыз «жарылуы» болуы мүмкін. Негізінде, әр шынайы инстинкті әрекеттері, бәсеңсу мүмкіндігінен айырылғаны, жануарды жалпы күйзеліске және оны тітіркендіргіш ынталандыруларды іздеуіне мәжбүрлейді. Агрессия жағдыйанда сияқты, тітіркедіргіш шегінің төмендуі мен іздеу мінез – құлығы сирек жағдайларында ғана анық көрінеді.

Агрессияның пайдасы дәлелденді деп санауға болады. Өмірлік кеңістік жануар арсында бөлінісі, өзіне азық таба алатындай етіп бөлінеді. Ұрпағының игілі үшін, жақсы анасы мен әкесі таңдалады. Ұрпақтары қамқорлықта болады. Қоғамдастықтың құрылуы соншалықты, бірнеше білгір аталықтары қажетті беделімен, топқа қажетті шешімі қабылдануы мен, орындалуын іске асырады. Агрессияның мақсаты тұқымдасын құрту емес, дегенімен, әрине, күрес барысында қайғылы оқиға кездеседі, мүйізі көзге кіріп кеткенде немесе азулары ұйқы күретамырына батып кеткен жағдайлары болып жатады. Агрессия бастаманың соңы емес, - ол тек тірі ағзалардың ұйымдастыруының бөлігі. Әлемде барлығы сияқты, олда қателік жіберуі мүмкін – сонымен бірге өмірді жоюы да. Бірақта үлкен жетістіктерде органикалық әлемнің барысында, бұл, - күш ізгілікке арналған