Жануарлардың мінезқылығын бақылау хаттамсы (В. И. Великжанов бойынша, 1979)

Шошқанының агрессиясы тәулік ішіндегі төбелесудің, шабуылдың, итермелеудің және ығыстырулардың негізгі көрсеткіштерінде бағаланады. Сондай – ақ бағытталған агрессияны да тіркейді, яғни жануарда қозудың туындау себебін анықтау үшін. Топта көшбашының және рангты тәртібін анықтауы үшін, жеңген саны және жеңіліс көрсеткіштері негізінде құрастырылады. Рангты дәреже сатысы доминантты индексі бойынша орнатылады, ол болса белгілі жағдайларында жалпы мінездің агрессиялық көрсеткіштерінде жеңу санында анықталады.

Кейін есептеулер уақыт негізінде жеке мінезқылық актілер ұсынылады, ықпалдастыруға мүмкіндік сандық бағалау мінезқылық мүддесі үшін қызметтік белсенділігімен қызметтік жай-күйі, жалпы жануарлар мінезқылқын бақылау уақыты алынады, олар болса абсолютті шамасының уақыты қатынасымен анықталады,

Қызметтік белсенділіктің иедексін анықтау формауласының көрінісі:

К=∆Т/Т

∆Т — белгілі бір мінез - құлықтың акт уақыты; Т — жалпы бақылау уақыты.

Биіктігі әрдайм биік немесе тең болады, онда ТЖ ешқалай Ш үлкен бола алмайды. Ең маңызды көрсеткіші болып жекелеген ортаның жай-күйінің факторлардың әсерінің, жануарлардың денсаулығына, малдардың реакциясы топқа жаңа дарақтардың еңгізілуін, қозғалыс белсенділік индексі болып табылады. Жайлы жағдайының бұзылуы жануардың тобырында әрқашан белсенді қозғалыстың арттыруына соқтырады, және жоғары дәрежеде ол жас дарақтарында білінеді. Сондықтан жануардың мінез – құлық қасиетін үш түрге бөлуге болады: 1 – активті; 2 – бірқалыпты; 3 – пассивті. Мінезқылықты көзбен қарап бақылауы – өте еңбекті көп қажет ететін және білігі адамдар санын қажет етеді. Осы себепті этологиялық тәжірбие зерттеулерінде жие әр түрлі құралдар мен құрылғыларды қолданады, олар еңбекті жеңілдетеді және нәтижелердің шынайы қабылдауын арттырады. Бұл, ең алдымен, бейне -, фотоқұрылғылары және бейнетаспа жазуын қолдануы. Жануардың мінезқылық динамиксын түсіріп алуына мүмкіндік береді, сонмен қатар, ағзаның қызметтің күйін бекітеді (дене температурасын, тыныс алу жиелігін, т.б.) белгілі мінезқылық раекцияның кезеңдерінде байқалады. Тиімдісі болып теле -, радиометриялық әдістері мен құралдары болып саналады, олар жануардан белгілі арақашықтағындағы дабылды жеткузіне мүмкіндік береді, осылайша бақылаушының қадағалауы дануарды мазасыздырмайды. Жеткізгіш құралы ыңғайлылығымен ерекшеленеді, жануардың денесіне немесе ағзаның ішіне еңгізілуі мүмкін, биопотенциялдардың тіркелуі арақашықтықта жануардың жүрек қызметі мен бөлек бұлшық еттерінің жұмысын бақылауына мүмкіндік береді.

Сымсыз телеметрия және сым арқылы тартылған телеметриялары бар. Ағзаның қай түрін бақылауы керек екендігіне де ажыратылады(үрейі, ушуларына температураға, агрессивті мніезқылығына), біріншеден жүректің ырғақтылығында белгіліленеді осы құбылыстардың барлықтары. Сондықтан да жүректі анықтауда басты мағынасына ие. Алайда шошқаларда адамдардың сияқты жүрек соғысын онай тексеруі мұлдем мүмкін емес. Жануар тамырын анықтауында мазасызданып және қозғала береді, ал егер бекітсек жануар үрейленіп және дарақтарға тері әсерін тигізеді, осы себептен осындай анықталу жолы шынайы дұрыс нәтижені алып бермейді. Сымсыз телеметриялық өткізгіштің ерекшелігінің себебі, пайда болған электрикалық байланыстары, жазатын құралына келңп түседі. Осындай жолмен тыныс алудың жиелігі мен жүрек жұмысының электрокардиограммасын алуға болады.

Шошқалардың иінез құлығын зертте кезінде мінезқылықтың акт түрлерін анықтауына мүмкіндік береді. Алайда қазіргі уақытта нақты ауылшаруашылық жануарлардың мінез – құлықтың актілерінің тіркелген жіктеулері жоқ. Шошқа шаруашылығында дұрысы мінезқылықтың мына түрлерін бөліп қарастырған жөн: азықтық, қорғаныш, топтық, жыныстық, аналық және жайлы. Бірақ өнімділік жағдайында түрдің жіктелуі, түрдің ерекшелігі, өнімділігі мен күтім жағдайын, ескере отырып қажеттілігі туандайды. Сондықтан түрдің бағалауы кезінде арнайы шартты рефрлектролы үйретілген жануарлары қажет емес, ал туа біткен және жүре пайда болған шарттысыз реакциялылары, олар нақты технологиялық жағдайында тобырдың, және жоғыр жүйке қызметінің (ЖЖҚ) типологиясының шынайы көрінісін көрсетеді. Әртүрлі сыртқы және ішкі тітіркендіргіштерге ағза қозудың белгілі дәрежедегі көрсеткішімен жауабын қайтарады, бұының мағынасында біз жүйке жүйенің қызметтік дәрежесінің көрінісі ретінде түсінеміз. Жануардың белсенділігі ЖЖҚ қозуымен қызметтік күйі көрінетені болғандықтан, алайда кең мағынасында «белсенділік» дарақтардың тек сыртқы қозғалыс актілері ғана көрсетілмейді, сондай – ақ жалпы ағзаның күйі, оның клиникофизиологиялық және морфо-биохимиялық дәрежесі мен өнімділігі көрсетілетін болады. Осыған байланысты Н.С. Сафронов үш негізгі белсенділік түрін көрді, олар көбінде мінез- құлықтың түрлерін анықтайды: 1-сі қозғалысты, жануардың қозғалысты сипаты мен қарқындылығын анықтайды (жүрісі, агрессивті жабуы және төбелесі); 2-сі жануардың азықтық реакциясын бейнелейді ( азықты іздеу мен қабылау уақыты, азықты жеген көлемі, нәжіс шығару кезіндегі мінез – құлықтың ерекшелігі); 3-сі жануардың өсу қарқындалығы мен дамуы, сондай – ақ мал басының өнімділігі. Егер бөлек жануарларға анықталған белсенділіктің түрлеріне жатқызатын болсақ, онда азықтануы мен дарақтардың күтіміндегі жағдайындағы нақты мінезқылық түрін сипаттап беруіне мүмкіндік болады. Осындай жағдайда мінезқылықтың негізгі қасиеттері бойынша активті, біркелкіліг және пассивті болып бөлінеді.

Жануардың ЖЖҚ күйі мінезқылық пен мал басының өнімділігінде белгіленеді, онда барынша жүйке қызметінің түрінің перспиктивалы анықтаулы көрінісі болады. Алайда классикалық әдісі, жануардың бойын қозғалыс азықтыіздеудің рефлекстерін сіңіру жұмысы, өте еңбекті көп қажетсінетін және бір жануарға 5 тен – 8 күнге дейін уақытты жұмсауын керек етеді. Полтаволық шошқа шаруашылығының ҒЗИ ғалымдары жетілген әдісті ұсынды, оның негізінде И.П. Павловтың жүйке процестерінің қасиеттері туралы зерттеулері жатты: күші, тепе – теңдігі (қозу мен тежеу) және қозғалысы. Жануардың ЖЖҚ түрінің көрсеткіші ретінде, жүйке жүйесіне жасанды электрлік тоқ импульсімен, дыбысты және жарық тітіркендіргіштерімен әсер ету кезінде, жүрек – қан тамыр жүйесінің рекциялары қолданады.

Күштің жүйке жүйелік сандық бағалауы үшін тітіркендіргішті қолданады, тітіркендіргіш және тежеудің жүйке жүйесінде пульстің жиелілігін өзгертіп отырады. Біркелкі жүйке жүйесінің сандық бағасын, тітіркендіргіш пен тежеулік жүйке жүйесіне пульс жиелігінің өзгеру қатынасында тексеріледі. Қозғалыс жүйке жүйесінің айырмашылығын уақыт аралығында есептейді, яғни тыныш күйінен бастап әсер еткен тітіркендіргіштердің (дыбыс, жарық) әсерінен пайда болған қозғалысын. Кейін салыстырмалы кестеге тіркеледі. Жануарлардың жүйке жүйесінің түрі бойынша сұрыптауында кедергі болып жүрген қазіргі уақытта, әрқайсысының қабілетіне байланысты нақты тесттердің шығарылуы және де соның ішінен сандық өлшемдерді бөліп алуы болып келеді. Осы өлшемдерді анықтауындағы туындаған кедергілерді өту үшін басқа жолдарыды табу керек. Осындай жолдардың бірі болып тітіркендіргіштердің әсерінен жүрек – қан тамырларының жұмысын бақылауы болып табылады, осымен анықтауға болады, қандай жүйе басымырағын тежеулі әлде қозулысы ме екенін.

Құрылғы, жануардың денесіндегі 5-6 қабырға арасында бекітіледі, осымен тыныш күйінде жүрек жиілігінің ырғақтығының қысқартылуы (пульс) өлшенеді, кейін иықжаурын мүшелегінде орналасқан тітіркендіргіш электродына, электрлік тоғы шектеулі көлеміндегі импульстері түседі, сонымен қатар тітіркедіргіш шегі мен рефлекс уақытын өлшейді. Импульстерді тыныш күйіндегі 3 мин ішіндегі реобазамен, дыбыс және жарық тітіркендіргіштерімен өзгергіштігін бекітіп отырады, ол болса ағазаның - қозу дәрежесімен, ал 5 мин ішіндегі әсер еткен тітіркендіргішке импульстің өзгеруінен туындаған қозуды - тежеу дәрежесімен сипатталады. Жүйке жүйесі түрінің бір қасиетін, күш жүйке жүйесін (қозу мен тежеу) сандық бағалауы матиматикалық түрде, формуламен көрсетілуі мүмкін:

С= КПр (Рор/∆Рр + ∆Рм/Ром-Рор)

С — жүйке жүйесінің күші; К — пропор¬цияның коэффициенті, ОЖЖ – нің жұмысын ССС- тің қызметімен байланыстырады; ПР — тоқ тіртіркендіргішінің шектеулігі; РОр — тітіркендіргіштің алдындағы пульс күйі; ∆РР — тітіркендіргіштік әсер еткеннен кейні пульс; АРт — тежеу кезіндегі пульстің өзгеруі; Рот — тежеу адындағы пульс.

Жануардағы тежеу немесе қозу жүйелері біркелкілі болмайды және күшпен әртүрлі болып келеді. Егер дұрыс тепе – теңдігі сақталынбаса, онда мал күйзеліске ұшырайды, жүйкесі тозады және де өлімге соқтырады. Сондықтан ұсынылған әдіс бойынша тепе – теңдікті сақтауы, бірден бір мағызды жүйке жүйесінің қасиеті болып келеді, қозу мен тежеу қатынастарының байланыстарында анықталады:

У=К1 х Рр(Рот-Рор)/∆Рт х ∆Рр

У – жүйке жүйесінің тепе - теңдігі; К – пропорцияның коэффициенті, ОЖЖ – нің жұмысын ССС- тің қызметімен байланыстырады;

Жүйке торшаларына тән үшінші қасиеті, ол қозғалғыштығы – жүйке жүйесінің қабілеттіне сай, қозғаушы үдерісіне байланысты өз әрекетінде жылдам немесе баяуға ауысуы, тежеуші үрдісіне немесе керісінше. Қозғалғыш жүйесін анықтауында, жануардың тыныш күйіндегі және тітіркендіргіш әсерінен туындаған күйінің, уақыт аралығында реакцияға жауап айырмашылығын пайдаланады:

П = К2 х t0/tp-t0

П — жүйке жүйесінің қозғалғыштығы; К2 —пропорцияның коэффици¬енті; t0 — тыныш күйіндегі жауап беру уақыты; tp —тітіркендіргіш әсерінен жауап беру уақыты.

Осы коэффициенттерді К, Кх и К2 пайдалана отырып, белігілі мал түріне немесе жануар тұқымдастығына салыстырмалы талдау жүргізуге болады. Ол үшін бұрынан белгілі жоғарғы жүйке жұмысының нәтижелерін алып және сол бойынша кесте құрастырылады.

Құрал арқылы анықталған, көлемді ақпараттырының көрсеткішін талдауында, сынамалық жануарлырды екі топқа бөлуге болады: біркелкілі (тыныш) және мазан (мазасызданатын), басында сұрыпталған, мысалы, азықтабатын әдісі байынша, кейбір арнайы жауарлардың қажетті сатистикалық ақпараттары жиналынды. Ағзаның физиологиялық қалпына қарамастан, жүйке жүйенің ерекшеліктерінің көрсеткіштері әртүрлі, бірақ белгілі жүйке жүйенің түріне тән болады, яғни әр жануардың тобына ОЖЖ түріне тән белгілері болады. Анықталған ВНД тип түрлері мал басының өнімділігін объективті түрде, мал тобында лайықты жүйке жүйесінің түрін бөлуге және шошқа шаруашылығының технологиясы жағдайында көбейтуге мүмкіндігін береді.

Осы тәсіл жануарлардың түрлерін ОЖЖ бойынша бөліну процесін жүзеге асыруға мүмкіндік береді, бірақ оның белгілі бір жағымсыз жақтары:

• 
  ОЖЖ қызметін сандық бағалауы салыстырмалы тар мәселеде шешіледі, өйткені бұл кезде зерттелетін және бағаланатын бірі ғана жоғары жүйке қызметінің қасиеті — күш жүйке жүйесі. Басқа сөздермен, әдіс пен құрылымына шектеулі қызмет қабілеттері тән және ОЖЖ қажетті тиісті шығындар дұрыстығын анықталуы керек;
  
• 
  жануардың осы немесе басқа топтарға жататының ОЖЖ түріне тән автоматты шешім қабылдауының болмауы, салыстырмалы кестені қолдануына қажеттілігін тудырады. Соңғылары алдын ала өлшеу және тіркеудің бастапқы кейін жанама деректер туралы, ағзаның сыртқы тітіркену реакциялар бойынша ұйымдастырылған тиісті бағдарламасын және кейіннен есептеу екіншілік параметрлерін (қолмен немесе есептеу блоктарын микропроцессор) бойынша алынған формульды тәуелділігінде, олар содан кейін белгілі бір интервалды мәндерімен анықтау үшін ОЖЖ салыстырылады, олар айқындалса бақылау топтарында жануарлар верифицирды (сол немесе басқа тәсілмен) типі ОЖЖ анықталады.
  
• 
  ОЖЖ бағалауын қарастырылатын жолы ұзарады және жануарды қалаулы сұрыптау жүйесі қыйындайды және де жалпы толыққанды талаптарды шешпейді, операторға тек тиісті есептік деректерін ұсынады, сол бойынша ОЖЖ түрі кестемен анықталады;
  
• 
  мұндай әдіспен өлшеу және есептеу бастапқы және қайталама көрсеткіштерін бағалау үшін ОЖЖ-ны жүзеге асыратын құрылғысына, кейбір кемшіліктері тән болады: ОЖЖ сипаттайтын, құрылымында және оның сапасын арттыру қажет болған жағдайда, күрделілігінің санын кеңейтуіне талданатын параметрлердің әмбебаптандыруының болмауы, бұл әсіресе, базалық блок қайталама (демалыс) көрсеткішіне қатысты болады, операторлары автоматты емес (қолмен) әдісімен ОЖЖ түпкілікті бағалауы үшін пайдаланады.
  

Қорытындындылау негізінде ұсынылып отырған көп өлшемді ақпарат өңдеу әдісінінің, келесі ерекшеліктері айта кетейік:

1. 
   қолдану мүмкінді жағдайында нашар ресімделуі және түрдің толық сипаттамасын (ОЖЖ типтерін) әр түрлі формада тапсырмасының, олардың ақпараттық белгілерінің жан-жақтылығының жеткіліктігі;
   
2. 
   әдісі қандай да бір "нақты" немесе аппроксимирді формульды тәуелділіктердің жүйке қызметінің негізгі қасиеттерін (күш, тыныш немесе қозғалысы) жанама параметрлерінің, содан кейін яғни тиісті шамалар және салыстыруға тиісті кестелер осы демалыс мәндері ОЖЖ жататын сол немесе өзге түрлерін талап етпейді.
   

Біз, сондай-ақ, жануардың электрлік тітіркендіргішіне жауап реакциясын нақтылығын тіркейтін құралын әзірледік. Құралдың жүйелігінің ерешелігі, электрлік импульс әсерін, жануар ағзасына ешқандай патологиялық өзгерістер туындатпай, дозаның қатаң тәртібін сақтауға мүмкіндік береді. Айтылған әдісті қолданса жоғары дәлдікпен жануардың тітіркендіргішке жауаптылығын тіркеуге мүмкіндік береді, сондай – ақ жүйке жүйенің күйін анықтау кезінде қателіктердің болуын болдырмайды.

Шошқаның қозғалыс белсенділігін анықтауы үшін біз құрал ойлап таптық. Ол белгілі уақыт ішінде жануардың қозғаласын тіркеуге мүмкіндік береді. Құрылғының жұмыс істеу тәртібі, импульс жарықтарының денеден шашыранып және оны фотодиодпен қабылдайды, регистратор мен жарық таблосының жанасуы кезінде белгіленеді.

Жұмыс алдында жануар арқасына шағылдырғыш бекітіледі, ол бокстың әр жері нүктесінен оған түскен жарықты шағылдыруы тиіс. Жануардың боксқа орналастырады, тек тынышталғаннан кейін боктың үстінде орналасқан жарық шашқыш көзін қосады. Жарық саулелері жануардың кез келген тұрысында шағылдырғыш пластинасынан фотодиодқа түседі. Күшейгеннен және қалыптасқаннан кейін дабылдары санақ – шешуші құралына беріледі, онда арнайы бағдарламада өңделеді және сәйкес өңделгеннен кейін, яғни бақылау барысында және қозғалыс белсенділігінің индексі, нақты жануардың ауысуының түрі ретінде ақпараты түседі. Зерттеу үшін жануардың мінез – құлықтың актілерін тіркеуі 5 мин-тік интервалымен 8 сағат ішінде, таңғы және түскі азықтандыруын қосқанда жүргізілді. Мінез – құлық элементтерін есептеу негізінде уақыт демалысқа, азық қабылдауы және суына, қозғалысына арнап бөлінді.

Негізгі ережеге сәйкес В.И. Великжановтың әзірленген тұжырымдамасы жүйелі интеграцияның туралы тезисі болып табылады. Әр жануардың ақпаратын жинауын, кеңістігінде бөлінген және уақыт технологиялық процестері бойынша, жергілікті контурларын бақылауын, тіркеуі және барлық кіші деңгейдегі бірыңғай интеграцияланған жүйесін біріктіруін қамтамасыз етеді. Бұл жүйенің негізінде жатқан, сапалы басқару құрылымының моделі, осы арқылы жануардан кері байланысы оның барлық өмірқамтамасыздығын жүзеге асырады. Жалпы стратегиясы АСУ ТП құру нысанының сипаты, жануарды өсіру және азықтандыруы. Ол негізгі талап пайдалануы бойынша генетикалық әлеуетін ретке келтіріп және технологиялық процестерді басқаруын оңтайландырады. Екінші деңгейі, өндіруді жүргізу бойынша технологиялық процестерді басқаруын көздейді. Үшінші деңгейде, диспетчерлік басқару мақсаттары қалыптасады. Төртінші деңгейде, жедел технологиялық процестерді мақсаттарын басқаруы белгіленеді. Басқару мақсаттары цех ағындарының деректер желісін бесінші деңгейде анықталады. Алтыншы деңгейі, басқару мақсаттары белгілі бір технологиялық операцияларды орындау үшін қалыптастырады, олардың деректер ағыны берілуі жетінші деңгейде. Соңғы қадамын әзірлеуінде, нақты тұжырымдама мақсаттарын бірлі-жарым объектілерінің технологиялық процестер мен операциялар басқару болып табылады. Мұнда басқару нысаны ретінде бөлек жануарлар, машиналары және жұмыс мүшелері болып табылады. ВНИИРГЖ ден алынған жалпы мағлұматтары барлық мінез – құлықтын түрлерін 3 күрделі деңгейіне бөлінеді: қарапайым, пайдаланушы іс – әрекеттері, күрделі мінез – құлық түрлері, кіріктірілген мінез – құлық қасиеті. Орнатылды, алғашқы екеуі де жоғары түрленгіштікпен сипатталады, олар жүзеге асырушы шартты-рефлекторлық қызметі және бейімдеу жүйелері туралы куәландырады. Мінез – құлықтың интегралды қасиеті генетикалық маркер ретінде, этологиялық мінез – құлықтың деңгейінде механизмін жүзеге асырады. Қазіргі уақытта өзара мінез-құлықтың және өніміділікті белгілері ауыл шаруашылығы жануарларында теориялық негізделген және эксперименттік расталды. Өнімділіктің бағытына қарай, бұл байланысы оң, сондай – ақ теріс бола алады. Өзара мінез-құлықтың елеулі мәні байланысын және өнімділік белгілерін орнату үшін, мінез-құлықтың жеке ерекшеліктері ескеу керек.