Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық



Pdf көрінісі
бет10/248
Дата06.01.2022
өлшемі3,26 Mb.
#14345
түріБағдарламасы
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   248
Байланысты:
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte

қазақ-
ша ж жазылсын: жу, иə (я), ие, ио. Сөз басында жу, жа, же, 
жо,  жə  жазылсын.  Мысал:  иар – жар,  ямщик – жəмшік, 
ящик – жəшік, ямбы – жамбы, Яков – Жақып, ява – жау, 
ярмарка – жəрмеңке...
Қазақ сөзінің басында и келмейді. Сондықтан басқа тү-
ріктерден сөз басындағы и-ді қазақ тек ж қылып айталады: 
йақшы – жақсы, йұрт – жұрт.
Басқа  тілдер  сөзі  де  осы  заңға  бағынған  (араб-парсы 
сөздерін қара): йардам – жəрдем, йака – жеке...
Шет сөзден орысқа 
10. 
ч болып кірген иə орыстың төл 
ч (араб-парсыдан кірген де) қазақша ш жазылсын. Мысал: 
чай – шай, чек – шек, червонец – шербен. 
Орыстан  алған  чай,  чин,  начальник,  парсыдан  алған  ча-
хар, чихилтен... сияқты сөздерде қалық шай, шен, нəшəндік, 
шəр, шілтен қылған. Біз де осы жолды ұстамай болмайды. 
Ауропа  сөздерінде  (əсіресе  басында)  келетін 
11. 
һ 
өзгерілмесін: hidro, heine, Henrig…
 Бұл һ дыбысы мен қ бір жерден жасалып шығатын артқы 
тіл  дыбыстары.  Екеуі  бір  қап,  бір  саптан.  Айырмашылығы 
сол – қ  əрі  үнсіз  (глухой),  əрі  өткелсіз  (смычный),  һ  əрі 
үнді  (звонкий),  əрі  өткелді  (спирант).  Бұл  қазақ  тілінде 
жоқ һ-ны айтқайлап созып, дауысты дыбысқа қосса, амал-
сыз  һ  əрі  өткелді,  əрі  өткелді  болады,  қысқасы  һ  болады. 
Ақындарымыздың қазақ тілінде һ бар деуі осылай екілендіріп 
көтерулерінен. Айғай-ұйғайсыз қазақ тілінде һ жоқ. 
Қазақ  мұны  айғайламағаннан  оларды  айғайлатып, 
үлкейтіп  отыратын  жанында  ақындар  əзір  тұрмағаннан 
араб-парсы  һ  дыбысын  қазақ  алмай  тастаған.  Мысал: 
һарун – арун, һəшім – Əшім, Аллаһ – Алда, Һəлəк – əлек, 
һəр – əр, һəзіл – əзіл, шаһар – шəр, һөнер – өнер, һүнді – 
үнді (Нəзір «Жат сөздер», 11-бет), əһінк – əн (түрік-неміс 
словарь, 11-бет). 
Осы  күнгі  ə  жұмсақ  а  деп  жүруіміз  жаңылыс:  ə  араб-
парсының сһ – ғ – һ-ның орнында тұр: chal – əл, һəр – əр, 
əһінк – əн, һаскер – əскер...
Бірақ əліппемізде һ кіріп қалған соң ауропаның һ дыбы-
сын орнына жазу керек болар (дұрысы – қалдырған).                   
Ауропа сөздерінің басында, ортасында иə соңында 
12. 
дауысты дыбысқа тете тұрған v, орысша в, қазақша v күйінде 
жазылсын. Сөз аяғындағы v-ға жалғас дауысты тұрса, ол дау-
ысты дыбыс жазылмасын; ол дауысты дыбысты қалдырғанда 
v  алдында  дауыссыз  дыбыс  қойса,  арасына  тиісті  жуан  иə 
жіңішке  дыбыс  қосылсын.  Мысал:  Москва – Мəскеу,  Кок-
четав – Көкшетау, Павлушка – Паулешке, Павел – Пауыл, 
Варшава – Уаршав, Саратов – Саратау, товар – тауар, са-
мовар – самаурын, Павлов – Паулоу, Молотов – Молотоу, 
автомобиль – аутомобіл, Нева – Неу... 
Ескерту: Иван – Ійбан жазылса да болады. Орысша əйел 
памилиесінде в-дан соң аяғында а жазса да болады (мійба, 
қылыба сияқты шет сөздер).


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   248




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет