Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- НƏЗІР: Нəзір қабыл болсын.
- НƏЗІРБАСЫ
- НƏЙІС
- НƏКІС
- НƏЛДЕУ ...
- НƏЛӨК
- НƏЛІЛІ
- НƏМДЕС
- НƏРЕСТЕ: Нəрестенің бауы берік болсын.
- НƏРЛЕНДІРІЛУ
- НƏСИЯТ
- НƏСІЛ: Нəсіл қуалаушылық.
- НƏСІЛДЕН
- НƏШƏНДІК
- НƏШТЕНДІРУ
- НЕ: Не бел кетсін, не белбеу кетсін.
- Несін айтасың.
- НЕКЕСІЗДІК
- НЕСЕПТЕ
- НОҚАТТАНУ
- Н О Қ ТА : Н о қ т а ж і п .
НƏБИЛІК з а т. д і н и. Нəби болғандық, елшілік. Алла Тағала сол самудит қауымның арасынан ең мəртебелі адам – Салихты н ə б и л і к к е (елшілікке) таңдады (Алматы ақшамы, 25.09.1990, 3). НƏГҮМАН з а т. ж е р г. 1. Күмəнді, күдікті. – Маған н ə г ү м а н нəрсе – марқұм өлерінен бұрын бар қаржысын неге ешкімге айтпай əйелінің атына өткізіп кетеді? (О.Сəрсенбай, Шығ., 5, 34). Біз мақұл, дұрыс, күмəнді, мəрт сияқты ұнамды мағынадағы сөздердің кері мағынасында қолданылатын намақұл, надұрыс, н ə-
да жастайымыздан естіп, айтып үйрен- генбіз (Қаз. əдеб., 14.12.1990, 7). 2. Есалаң,
нағыз. Ақпан ғой. Ауызы арақтан кетпейді. Адам сиығы жоқ (Қ.Қараманұлы, Ай куə, 72). НƏДҰРЫС с ы н. а р. Дұрыс емес; қате. Ертелі-кеш қолқабысын тигізген əзіз жанды н ə д ұ р ы с оймен былғауға қалай дəтің шыдайды деп тілдеп жекіп тастағысы кеп бір оқталды (Д.Досжанов, Жолбарыс, 20). Осы тірлігім дұрыс па, əлде н ə д ұ р ы с (Бұл да, 402). НƏДІР ..? Х.Бекхожин «Əппақнама» атты соңғы кітабындағы «Ұлы Низамиға мадақ-қасыда» бөлімінде ған ол мазлұм, ғадауат, аят, рубаят, дағуа, қағба, шүкірана, н ə д і р, пір, ғарыш, ілһам, шайқы, зүлфуқар, шаһбаз секілді арабизм мен фарсизмді əдейі қолданады (Қаз. əдеб., 14.11.1975, 3). НƏЖЕГЕЙ с ы н. ж е р г. Нашар, əлсіз, ез. Таққа əкеге тартпай, көз күйік боп туған н ə ж е г е й Болат келді (Ə.Кекілбаев, Үркер, 244). НƏЗИРАШЫЛДЫҚ з а т. Нəзира үлгісі бойынша жарыса жазушылық. Көпке белгілі бір сюжетті бірнеше адамның жарыса жырлауын ежелгі шығыс поэзиясында н ə з и р а ш ы л д ы қ деп атаған (Қаз. əдеб., 01.01.1988, 9). Жүсіпбек- тің біраз шығарманы шығыс ақындарынан аударғанын, біразын н ə з и р а ш ы л ы қ (жарыса жырлау) жолымен қайта толға- ғанын білеміз (Қаз. əдеб., 15.05.1987, 10).
алатын тəжірибесі бар (Д.Бейсенбекұлы, Əулиеағаш., 128).
«директор» деген жазуы бар бөлмеден н ə з і к ш е келген, бұйра шашты, шілтерлі ақ кофта киген хатшы қыз шыға келген (І.Есенберлин, Шығ. жин., 1, 170).
(А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 39) НƏЗІРБАСЫ з а т. Нəзірді ойдағыдай өткізу ісі сеніп тапсырылған іскер адам. НƏЗІР-ҚҰЗЫР з а т. э т н. Алла разылығы үшін берілетін қайыр, садақа, ас, құдайы. Түрлі жиын-той, н ə з і р-қ ұ з ы р, өлім-жітім істерінде ең алдымен алыс руларды сыйлап, соларға жол береді (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 100).
шешесінің абыройын төкті. НƏЙІСТІК з а т. ж е р г. Бұзықтық, сотқарлық. – Сабақтарын үлгермейтін топас, н ə й і с т і к к е үйір Қойғарақов пен Мешеряковтан басқалардың бəрі
443 Байынқол Қалиев менің жақсы жолдастарым (Ш.Өтепов, Таушелекте туған., 22).
– Жаңадан жарасқанда мына екі сотқар- дың құдай қайдан кездестірді?! «Қап, н ə-
жер, 88). НƏКІС з а т. к ө н е. Молекула. Оның атом, молекула, элемент, зат алмасу жайында тамаша білетінін аңғардым. Бірақ мұның барлығын ол өзінше атап, өзінше сөйлейді. Мəселен, атом Лұхман Хакімнің тілінше – əлжам, молекула – н ə к і с, зат алмасу – махбұрласу (Т.Сұлтанбеков, Лұхман Хакім, 51). НƏЛДЕУ ... Қайнатылған кірді таза суға шайқаудың, н ə л д е у д і ң де тəртібі жоғарыдағыдай (Шопан сырласы, 222).
орнында бас емес – бір доп-түйін Пенделер бар өңешіне жоқ тиым. Шарапқұмар, н ə л е
сенің көк тиын (Қ.Мырзалиев: Қаз. əдеб., 06.04.1973, 2).
қозыларды əр түрлі н ə л ө г к е өткізіп, тайыншаны қысқа қарсы сойып алатын (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 403). НƏЛІЛІ с ы н. с ө й л. Нəлді. Əбден діңкем құрып жүре алмай қалған кездерімде бұл мені н ə л і л і етігімен бүйіріме тепкілеп, қамшының астына алатын (Т.Əлімқұлов, Тірліктен., 49).
гектарға жететін тоғандарда жыл сайын бекіре, н ə л і м, сазан, тыран сықылды балықтардың 17 миллион шабағы өсірілетін болады (Н.Баяндин, Ертіс. 31).
Басыңның алтын кезінде бақырдың орнына жұмсайды, бақырға айналған кезіңде: «Алтынның орнына жүрмейсің, нашарсың, н ə м ə р т с ы ң!» деп дігірлейді (Ə.Кекілбаев, Үркер, 158). Ойласаңыз жақсылар, Н ə м ə р т қандай, мəрт қандай? Затсыз қандай, зат қандай? (Қаз. əдеб., 15.08.1975, 4).
кейін онымен рулас н ə м д е с т і г і н айтып, Таңжарықты «əй, сен күйеу бала екен- сің ғой» дейтін (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 220).
əке-шешеден жетім қалып, бір қазақтың н ə м і н д е өсіпті (Қ.Ахметбеков, Ақ- дала, 2, 77). НƏНКЕ з а т. к ө н е. Матаның бір түрі. Сары н ə н к е м е н тысталған төбесі шошақ бөркі оны түлкі еліптес етіп тұр (Х.Есенжанов, Көп жыл., 125).
тұстағы шойын жолдың тарсыл-гүрсілі де түп-түгел н ə н і п ə т і р еді (М.Байғұт, Бұла бұлақ, 26). Біз «көксандық» көргендей күйде отырамыз. Облыс орталығында.
да, 362). НƏП з а т. ж е р г. Пайда, олжа, нəпақа. Қала дүкендерінен алған шəй-қантын ауылдастарына əкеп үстеме бағамен сатып
Жақсының көзі, 33). Ол жаптан осы маңда отырған елдің бау-бақшасы да н ə п көрер еді (О.Сəрсенбаев, Бақыт құсы, 188). НƏПСІЛІК с ы н. Нəпсіге тəн, нəпсіге қатысты. Бұл ретте еркек пен əйел арасындағы н ə п с і л і к құмарлық – ғашықыққа жатпайды деген қайшы пікірлер де кездеседі (М.Құдайқұлов, Құпия., 3). Əйелдік, н ə п с і л і к сезімге жеңдірді ар-ұятты (І.Есенберлин, Махаб. мейр. 304).
техникалық н ə р ə т т і ң түсініксіз жерлерін сұрауға бас геологке келді (Р.Өтесінов, Айтылмаған., 18). НƏРƏТШІК з а т. с ө й л. Наряд жа- зушы, наряд толтырушы. Ай, н ə р е т ш і к ит-ай. Түу обалы жібермегір-ай, Құдай-ай, ит-ай (І.Жансүгіров, Шығ., 88). НƏРЕГЕЙЛІК з а т. ж е р г. Нашарлық, əлсіздік. «Аютас» атты шығарманың бүкіл кітап атын арқарлауға, таптырмайтын н ə р е г е й л і г і н де бүкпеуіміз керек (Қаз. əдеб., 05.09.1975, 4). НƏРЕЛ з а т. Қыста балық аулауға қажетті ұзын сырық. Ойылған үкінің біріншісінен екіншісіне қарай жылымның қанатын н ə р е л м е н айдап отырады (Қаз. этнограф., 1, 405). 444 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі НƏРЕНЖІК с ы н. ж е р г. Нəзік, əлсіз, əлжуаз. Он бес жасар н ə р е н ж і к қазір ұлағатты ой толғар халге жетті (А.Мекебаев, Алапат, 73). НƏРЕНЖІКТІК з а т. Əлсіздік, əлжуаздық, нашарлық. Мен алты ай қыс бойы жалаң бас жүрсем де, қалтыраудың өзін н ə р е н ж і к т і к көретін едім (М.Мағауин, Таңд. шығ., 1, 103). НƏРЕСТЕ: Нəрестенің бауы берік болсын. «Нəресте аман болсын, өмірлі болсын» деген тілек. Нəрестелі болғандарға «Н ə р е с т е н і ң б а у ы б е р і к, жасы ұзақ б о л с ы н» деу керек (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 39).
шөп, сабан, сояу, қамыс туралып, н ə р л е н д і р і л і п, түйіршіктелген жем түрінде ған беріледі (Қаз. əдеб., 05.02.1982, 3). НƏРЛЕНДІРІЛУ Нəрлендіріл етіс- тігінің қимыл атауы. НƏРЛІРЕК с ы н. Құнарлырақ, құндырақ. Солардың қайсыларын қадір тұтып, дамыту, қандайларына жаңа өзгерістер енгізу арқылы н ə р л і р е к сапа беру қажет – міне, əсте естен шығармай- тын бағыттың бірі осы (Жұлдыз, 1973, №10, 197). НƏСИЯТ з а т. с ө й л. Насихат. Келіншегімнің шешесі бір көкбет адам екен, екеумізге н ə с и я т айтудың орнына, ақыры өзімді бəлағаттап үйінен қуып шықты (О.Сəрсенбаев, Жақсының көзі, 47).
əйтпесе сорлы н ə с к и əбден кірлеп, түрі оңып кеткен (Ж.Əлмашұлы, Тар дүние, 6). Сол н ə с к и д і ң бас жағы екі жерден тесіліп, арғы жағынан саусақтар мені көре қал дегендей жылтың-жылтың етеді (Бұл да). – Кеше мен апайға аяғыма н ə
(Ə.Қалдыбаев, Таңд. шығ., 2, 106). НƏСКИШЕҢ с ы н. Тек нəски ғана киген, нəскиі ғана бар. Ол есік жақта отырған бір-екеудің ала пижамалы, көк н ə с к и ш е ң, ақ н ə с к и ш е ң сирақтарынан аттай-маттай далаға шықты (Ə.Тарази, Қиян соқпақ, 164).
тартып қап, тартып отыруды жақсы біледі (Ə.Қалдыбаев, Таңд. шығ., 2, 103).
о л. Түпкі негізін, тегін сақтаушылық. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын қасиет.
– белгілі бір өсімдіктің алдыңғы өткен бірнеше буынында қалыптасқан, сол арқылы дамып жеткен тіршілік белгілері (С.Шаймерденов, Таңд. шығ., 1, 243).
егізден төлдеді (К.Мұқажанұлы, Ор- теке, 80).
жылдардың ішіне симайды (Өнер алды., 11).
пен тексіздік белең алса, құлдық құрсауы одан əрмен тарыла түсуіне көмектескенің (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 134). НƏСІП: Нəсіп ғайып. э т н. Əрбір адамның өз несібесіне (маңдайына) жазылған сыбағасы, ризығы, ырысы болады д. м. Мұсылмандардың түсінуінше дүниеде үш ғайып бар. Олар: н ə с і п ғ а й ы п, неке ғайып, дидар ғайып (Қаз. этнография., 1, 593). НƏУБЕТТІ с ы н. Ырысты, ырзықты, дəулетті. Құдай қаласа, үйіңнің іші сəулетті, орамы н ə у б е т т і, баспалдағы берік, терезесі жарық болсын (Ш.Хұсайынов, Таныс адам, 91). НƏШƏНДІК з а т. с ө й л. Бастық. - Əй, сенің папаң маған н ə ш ə н д і к емес. Қара мұны! Бар, кет көзіме көрінбей (М.Мағауин, Екі томд., 2, 270). – Ұрлыққа сендер де бардыңдар ма? – Жоқ, н ə ш ə
Балалық., 94). Н ə ш ə н д і к қарауындағы қызметкерлерінің айтқанына сеніңкіремей ентігіп өзі келеді (О.Сəрсенбаев, Бақыт құсы, 155).
445 Байынқол Қалиев жөнінде «Анау екен ғой!» деп даусын н ə ш т е н д і р е созып отырады (Р.Тоқтаров, Ғасыр наны, 194). НƏШТЕНДІРУ Нəштендір етістігінің қимыл атауы. НƏШІ з а т. ж е р г Жөн, рет. – Əншейін əдемі сөздің н ə ш і ғой (О.Сəрсенбай, Шеңбер, 172).
бе? (Т.Əлімқұлов, Ел мен жер, 114). – Менің қолымда не билік бар? Мен, н ə я т і, мал дəрігерімін, - деген (Қаз. əдеб., 25.05.1979). НЕ: Не бел кетсін, не белбеу кетсін. Не болса, ол болсын д.м. Əншейін-ақ іші түтін, сырты бүтін жүргенше, н е б е л к е т с і н, н е б е л б е у к е т с і н деп отырмын (А.Мекебаев, Алапат, 335). Не зат? Не нəрсе? – Имансыз, тым құрыса құдайдан қорықса нетті? – А, а-а? –деді бір əйел. – Н е з а т? –деді екінші əйел (Ж.Нəжімеденов, Кішкентай, 32). Нем қисаяды. Нем кетеді; еш нəрсем құрымайды. – Ал, кепсе сенің ішің кебер. Менің н е м қ и с а я д ы? (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 42).
Меніңше, мен білсем, мысалы, н е п а й д а, несін айтасың, өзіңіз білесіз, рас, расында, сөз жоқ, сірə, сайп келгенде, сіздіңше, сөйтіп, шіркін, шамасы, шынында, шынын айту керек .... дегендер қыстырма сөздер (Қазіргі қаз. тілі., 64).
дегені ғой (Ш.Мұртаза, Не жетпейді? 40). НЕКЕ... Тойына келе (аттың) үсті- басы шиедей қан боп н е к е с і ағады (Саятшылық, 176).
мандардың түсінуінше дүиеде үш ға- йып бар. Олар: нəсіп ғайып, н е к е ғ а й ы п, дидар ғайып (Қаз. э т н о г р а ф., 1, 593). НЕКЕСІЗДІК з а т. Некесі жоқтық, некесі қиылмағандық (М.Мақатаев, Дариға жүрек, 45). НЕМЕ з а т. с ы п а й ы. Еркектік жыныс мүшесі д.м. Атадан алтау тудым деп, Салмақтама н е м е ң д і, Тəңірі тесер төбеңді (Шалкиіз жырау: Нар заман., 31).
партизан əдеттегідей үдемелеп барады (О.Сəрсенбай, Шеңбер, 312).
айтушының н е м е н е не шөпшек деп аталатын ұрпақтар кіреді (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 54). Алматай Тəнекенің ұрпақтарының бірі. Оған н е м е н е бо- лып келеді (Ж.Бейсенбаев, Шоқан ізімен, 108).
лы болыңдар, Ағалы-жағалы болың- дар! Н е м е р е л і-ш ө б е р е л і болыңдар! (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 5,6). НЕНЕЦ з а т. Ресейдің Ненец жəне Таймыр автономиялық округінде тұратын халық. Тундрада өмір сүретін н е н е ц, чукчалардың біздің жақтың ауа райына көндігуі қиын (К.Ахметбеков, Ақдал, 2, 168). Ұшырасқан якуттар, н е н е ц т е р, коряктар ойке өсіп тұрған жерді балашықтар, сиыр бүлдірген секілді ұялы өсімдіктер қоршап тұратынын айтады (Э.Төреханов, Алматыда., 294). НЕСЕПТЕ е т. Несеп шығару. Бүркіт ұясының ішіне н е с е п т е й д і (Саятшы- лық, 66).
Олла-билла, көгермейін, көктемейін, жал- шымайын, оңбайын, қызығымды көрмейін, опа таппайын, н е с і б е м д і и т ж е с і н, има- нымнан жұрдай болайын, - деп ант-су ішіп шұбырта жөнелді (Жұлдыз, 1972, №4, 34). НЕТ е т. с ө й л. Көңілін білдіру, айналдыру. НЕТУ Нет етістігінің қимыл атауы. – Айтпақшы, сенің көңілін болса, ол қызды н е т у і ң е болады, - деді ол бұғақтанып қалған мұқыл иегімен поездың алдыңғы жағын нұсқап (Ə.Нұршайықов, Махаббат қызық., 236). НЕШАУА с ы н. с ө й л. Жақсы д.м. – Қалай, қойшы бала, жағдайын н е ш а у а ма? – Н е ш а у а, Қасым, аға (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 407). НИГРОЛ з а т. Машинаның тісті механизмдерін майлайтын қарамай. Дəл осы уақытта қолдарына солярка мен н и г р 446 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі о л д ы ң исі сіңген құрбыларымнан артық бақытты ешкім жоқ секілді көрінді (Лен. жас, 08.05.1974, 4).
қаламынан туған «Өмір жорығы», «Қыран жыры», «Қасқырды атқан қайсысы?», «Жапон балладасы» біздің н о в е л л и с т и к а м ы з д ы ң інжу-маржаны (Қаз. əдеб., 16.08.1974, 3). НОҒАЙ: Ноғай тақия. Ноғай үлгісінде тігілген тақия. Басына кəдімгі н о ғ а й т а қ и я іспеттендіріп қоңыр орамал байлаған (С.Омаров, Қызыл арай, 214). НОҒАЙЛЫҚ з а т. Ноғай халқына тəн қасиет. – Ноғай н о ғ а й л ы ғ ы н істесін. Бар пəле Əбілқайырда ма деп қалдым (Ə.Кекілбаев, Үркер, 455).
қозғала бергенде қыстақтың қалың қырау басқан терезесі алдымен н о қ а т т а н ы п, сосын бірте-бірте кеңейіп дөп-дөңгелек болып тазарды (О.Бөкеев, Əн салады., 75).
торыны төрге шығаратын, н о қ е т е к қалмақтан, қазақ, сенің қай атаң, қай анаң кем еді?! (Ж.Ахмади, Айтұмар, 366). НОҚТА ... 2. а у ы с. Екіқабат əйелдің бетіне түскен сызықша таңба. Екіқабат əйелдің бетінке «н о қ т а» түседі деген осы екен ғой деп ойладым (Ə.Нұршайықов, Махаб.жырл., 468). Н О Қ ТА : Н о қ т а ж і п . Н о қ т а ғ а тағатын, жіп. Н о қ т а ж і п, өре жіп, тұсау жіп, тұзақ жіп, шылбыр жіп деп аталатын жіптер де əр түрлі дайындалады (Лен. жас, 23.11.1972, 3). Ноқта ұстады. Ел басқар, тізгін ұста. Ең құрымаса, өзің секілді н о қ т а ұ с т а ғ а н д а р ноқтасыз тентектеріне осындайда «тəйт əрі!» демеуші ме еді? (О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 73). – Бізге н о қ т а ұ с т а й т ы н заманның өткені қашан?! (Бұл да). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|