Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- КƏТЕПТЕУ
- КƏУКЕЛЕКТЕТУ
- КƏУКЕР
- КƏУКІЛДЕСУ
- КƏУІР
- КƏШЕКТЕТ
- КЕБЕЖЕЛЕНУ
- КЕБІРТІК
- КЕБІС: Кебіс киер сəт
- КЕБІССІЗ...
- КЕГІР
- КЕДЕН: Кеден комитеті.
- КЕДІР
- КЕЖІКЕЛЕС
- КЕЖІМДЕНУ
- КЕЗЕКПЕЛЕ
- К Е З Е К Ш І : Ке з е к ш і д ə р і г е р .
- КЕЗЕҢДЕНУ
- КЕЗІК
- К Е Й І П Т Е Н Д І РУ
- КЕЙІСТЕУ
- КЕКІЛДЕУ
- КЕКІРЕ
- КЕКІРЕЛІ 1
КƏТЕПТЕ е т. Түйеге кəтеп салу. Бұндай тасты сонау үш күндік жердегі құлама ернектен тасып əкелудің өзі күш. Ол үшін белді-белді нарды к ə т е п т е п, ауыттап қомдайды да, екі жағына бір-бір шеген тас сыйып кететін екі үлкен кебеже теңдейді (Ə. Кекілбаев, Бір уыс топырақ, 213).
КƏТЕПТЕЙ ү с т. Кəтеп түйе сияқты, кəтеп тəрізді. Сұлудан да сұлу бір жігіт Шалдың шамын көріпті Шөгере тастап к ə т е п т е й Шөлге мінер көлікті Шалға жаяу келіпті (Х. Ерғалиев: Лен. жас, 26. 01. 1983, 3).
жатқан к ə т е п т і қара нарларға жүк арты- ла бастады (Ə. Кекілбаев, Үркер, 364). Екі бірдей қазаны к ə т е п т і қара нардай-ақ қайыспай көтеріп еді (Б. Аманшин, Гүл көтерген, 38). КƏТИПА з а т. Матаның бір түрі. Жалаң шапанды, к ə т и п а тақиялы уыздай ақсары жігіт, сөйтіп ауылына оралды (Қаз. əдеб., 31. 08. 1984, 10). КƏТӨЛЕК з а т. Солдаттардың өздерімен бірге алып жүретін, тамақ ішетін əмбебап ыдысы. Бірсыпыра сол- даттар шашылған келдекті жинап алып, шинелінің шалғайына үгітіп, к ə т ө л е к
1975, 4). КƏТТА с ы н. ж е р г. Айнымаған, дəл. – Түріне қарасаң к ə т т а молда сияқты. Сонда қысы-жазы осылай далада жүре ме? (Т. Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 107). КƏУАПХАНА з а т. Кəуап əзірлейтін, кəуап пісіріп сататын жер. Көше бойына қаз-қатар орнатылған дүңгіршектерді жаға- лай келіп, оңашалау тұрған бір к ə у а п х а-
Жынды қайың, 36). Əйтеуір көшесі түзу, қоқырайған клубы, секеңдеп би билей- тін алаңы, сыраханасы мен к ə у а п х а н а с ы бар (Ж. Қорғасбек, Үлпілдек, 143). КƏУГӨРІК с ы н. Сымбатты, көрікті, келісті, сұлу. - Əлгі, қайын атам болмай кеткір, Бекберген к ə у г ө р і к Күреңтөбелді 251 Байынқол Қалиев сұратып кісі жіберіпті (Ғ. Мүсірепов, Ұлпан, 245).
мінезінен айырып, к ə у к е л е к т е т і п тұрған да осы қиыншылық (А.Жүнісов, Өмір ізі, 39). КƏУКЕЛЕКТЕТУ Кəукел ектет етістігінің қимыл атауы. КƏУКЕЛЕКТЕУ Кəукелекте етіс- тігінің қимыл атауы (А. Жүнісов, Өмір ізі, 51). КƏУКЕР з а т. ж а ң а. ж е р г. Кросовка. Аяғында к ə у к е р (кросовка), бұтында шетелдік кенеп шалбар, кеудесінде ақ мəйкі. Жан-жағына қарағыштап қояды (Астана хабары, 13. 07. 2012).
бала ханзададан айбынып, сөзін бастайды (Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 66).
кетсе не істейсіздер, – деді жігіт қадалып (Ə. Байбол, Теміржол., 248).
батты кейпінен бойын тартып, көкірегін кере кең тыныстады (Лен. жас, 31. 08. 1973, 2). КƏУІР з а т. с ө й л. Кəпір. Бұлыт болған айды ашқан, Мұнар болған күнді ашқан, Мұсылман мен к ə у і р д і ң Арасын бұзып өтіп дінді ашқан – Сүйінішұлы Қазтуған! (Жеті ғасыр., 1, 18). Мыңнан-мыңнан жылқы айдап, Дəулеті қалың біткен жер. Аузы түкті к ə у і р д і ң, Басы шошақ қалмақтың Қанын судай төккен жер (Мұрат Мөңкеұлы: Жеті ғасыр., 1, 354).
түйені «к ə у і с», «к ə у і с», жылқыны «моһи, моһи», қойды «пұшау, пұшау»... деп шақыратын сөздерін жүрек жылылығына орай, кішкентайлармен сырласады (Лен. жас, 06. 03. 1974, 4). КƏШІКТƏНЕ з а т. к ө н е. Ханның өз басын, тағын қорғайтын əскері. Қысқасы, Шыңғыс хан Ордасының тірегі əскері бол- са, əскерінің əскері – к ə ш і к т ə н е с і болған (І. Есенберлин, Алтын орда, 1, 62). Осындай ерекше əскер – к ə ш і к т ə н е Алтын Ордада да бар еді. Бұларды Бату к ə ш і к т ə н е демей, төлеңгіт деп атаған (Бұл да, 63). КƏШАУА з а т. Шананың адам мінуге арналған əдемі əрі шағын түрі. К ə ш а у а н ы ң ұзындығы жайдақ шанадан қысқа, сүйегі нəзік, басының иіні анағұрлым қайқы болады (Шаңырақ, 105). «Жамбылдың» директоры тапсырған к ə ш а у а ғ а да бар зейінін, бар өнерін салған еді (Ə. Асқаров, Өр Алтай., 73). Сосын Мелс мұғалім келді. Келді де, к ə ш а у а н ы үш айналды (Бұл да). КƏШЕКТЕ е т. Кəшек жеу, кəшекті алданыш ету. Алдында ғана атшылар жылқыларды өзеннен суарып келіп, суын басып шамалы к ə ш е к т е с і н деп қойған екен (К. Ахметбеков, Ақдала, 2, 338). Қойлар шөпті к ə ш е к т е п болды-ау де- ген кезде жайлап айдап көлтабанға түсіре бастадым (Ə. Дүйсенбек, Көкжиек, 201).
(Ə.Əлімжанов, Махамбет. жебесі, 45). КЕБАҒАШ... К е б а ғ а ш т ы ң көлемі адам аяғының көлемдеріне байланысты үлкенді-кішілі болып даярланады (Қаз. этнография., 3, 27). КЕБЕЖЕЛЕН е т. Үлкею, қампию, том- паю. Буаз саулықтың іші к е б е ж е л е н і п, кейінгі кезде тым мамырлай қозғалатын болған (К. Ахметбеков, Ақдала, 2, 391).
Мұхамедтің үстіне алтын, күміс ақшалар жаңбырдай жауды. Бұқар мен Қазанның, Қырым мен түріктің ескілі, жаңа к е б е к т е р і. Бірақ ең көбі – орыстың жұқалтаң, сопақша күміс теңгелері (М. Мағауин. Ала- сапыран, 2, 127). Кебек хан реформасының нəтижесінде жалпы мемлекеттік жаңа күміс теңге – 6 дирхемге бөлінетін, салмағы
252 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 8 грамдық «к е б е к» динары енгізілді (ҚазССР тарихы, 2, 223).
атлас жылтыр, бірақ к е б е р с у л і, таудың күні күйдіріп барады (Ш. Мұртазаев, Қара маржан, 62). КЕБІРТІК с ы н. с ө й л. Кебіртек. К е б і р т і к тартпаған қар құйындай ұйтқып, ақ құйрықтанып, алай-түлей болды (Жалын, 1974, №5, 87).
арнайы келген шаруасын қазақшылық жоралғысымен к е б і с к и е р с ə т к е қалдырған (Ə. Сараев, Тосқауыл, 21). КЕБІСКИЕР з а т. э т н. Қыз алуға келген құдалардан алынатын кəделердің бірі. Меймандар өздеріне тігілген екі отау- мен қоштасып, «кетераяқ», «к е б і с к и е р» секілді ырым-жырымды шұбартып жатыр (Э. Төреханов, Таудан түс., 50). КЕБІССІЗ... Аяғында құлынның терісінен жүнін ішіне қаратып тіккен к е б і с с і з іш етік (Ə. Əлімжанов, Жаушы, 57). КЕБІСТҰМСЫҚ з а т. з о о л. Үйректің тұмсығы жалпақ бір түрі. «Мертіккен үйректі ұстап алу мендей төбетке қиын болып па»? – дегендей Бөрібасар к е б і с
Қоңыр үйрек біресе олай, біресе бұлай жалт берді (Балдырған, 1970, №9, 22).
тын келеңі кəдімгі өзіміздің ежелгі атаме- кен Қарқараны мекендеп отырған к е г е н
таңы, 279). КЕГЕР з а т. з о о л. Үйректің тұщы көлдерде мекендейтін бір түрі. Қоңыр күйін қаз күйлейді, Сұқсыр мен қасқалдақ. Əнге салып, би билейді К е г е р, үйрек, баспалдақ (С. Сейфуллин, Шығ., 1, 251). Бұл өңір аққу, аққұтан, бірқазан, қаз, үйрек, дуадақ, к е г е р, қасқалдақ тағы да басқа көптеген құстардың жазғы мекені (Жетісу, 05. 04. 1968, 3). КЕГІР з а т. з о о л. с ө й л. Кегер. Құсқа жетуге екі метрдей қалғанда к е г і р ба- лапанын арқасынан түсіріп жіберді де, су астына сүңгіп кетті (Ертіс өңірі, 17). КЕДЕЙҚОЛДЫ с ы н. Кедей-кепшік, жоқ-жітік (адам). Оны (ақшаны) ауыздықтап мініп жүргендердің к е д е й қ о л д ы л а р д а шаруасы жоқ (Ə.Байбол, Теміржол., 215). КЕДЕН: Кеден комитеті. Кеден шаруашылығын басқаратын мемлекеттік мекеме. Н. Тілемісов жолдас Қазақстан Республикасы К е д е н к о м и т е т і н і ң төрағасы болып тағайындалсын (Егем. Қазақст., 21. 12. 1991, 1). КЕДЕНШІ... К е д е н ш і н і ң жұмысы қазынаға салық түсірумен өлшенбейді (Дала мен қала, 24. 07. 2008). К е д е н ш і л е р мен кəсіпкерлер келісті (Айқын, 21. 06. 2008). КЕДІР з а т. с ө й л. 1. Самырсын қарағайы; кедр. 2. Самырсын қарағайының сүрегі. Елеман трубканы қарап тұр. Мұндай шылым трубкасы шынында сонау алыс Сібір мен Күншығыстағы к е д і р ағашынан жасалады (І. Есенберлин, Айқас, 46). Кедір жаңғағы. Кедір ағашының (самырсынның) жеуге жарамды жаңғағы. Ауыл ортасындағы шағын базардың қызатын сəті де болып еді, бірақ тақтай шатырлы жаппаның астында дорба-дорба к е д і р ж а ң ғ а ғ ы н а емінген он шақ- ты орыс қатындарынан басқа көп адам көрінбеді (Қ. Ысқақов, Бұқтырма., 42). ... Əлде к е д і р ж а ң ғ а ғ ы н терген бала- шаға ма екен. К е д і р ж а ң ғ а ғ ы піссе күздің де келгені (Лен. жас, 12. 10. 1971, 4). КЕЖЕГЕ з а т. з е р г. Зергерлік өнерде қолданылатын əшекей зат. Орайы кел- генде айта кетелік, зергерлік өнерінде қолданылатын мес көрік, мəймөңке, ақық, сақинек, к е ж е г е, жетімшеге, ширатпа, сірке, бүршік, лажы т.б. атаулар бар (Д. Шоқпарұлы: Қаз. əдеб., 22. 06. 1984, 13). КЕЖЕК з а т. з о о л. Үйректің кішірек келген, басында айдары бар түрі; кежек- дар. Сейтімнің қырдан атып алған екі к е ж е к үйрегі бар еді (Ж. Молдағалиев, Жүрек қазынасы, 109). КЕЖІ з а т. к ө н е. Күзетші, қарауыл; кежеуіл. Бақасы мен шаяны К е ж і д е г і адамға Түн ұйқысын таптырмас... (Қазтуған: Нар заман., 14). КЕЖІГУ Кежік етістігінің қимыл атауы. Жапырағы жасыл жаутерек Жайқалмағы желден-дүр. Шалулығы белден-дүр, Төренің к е ж і г у і елден-дүр (Шалкиіз жырау: Нар заман., 24). КЕЖІК е т. ж е р г. Қыңыраю, қисаю, қырсығу. 253 Байынқол Қалиев КЕЖІКЕЛЕС е т. с ө й л. Кежілдес. Босқа к е ж і к е л е с к е н ш е ана шаңның алдынан шықпаспысыңдар! (К. Сəрсекеев, Қызыл жалау, 2, 155). КЕЖІМДЕН Кежімде етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Астында үкіленіп, к е ж і м д е н г е н пілдей боз азбан (М. Мағауин, Аласапыран, 100). КЕЖІМДЕНУ Кежімден етістігінің қимыл атауы. КЕЖІМДЕУЛІ с ы н. Кежімделген, кежім жабылған. Ошыңның қара жорғасы алтын тұрманмен ерттеліп, к е ж і м д е у л і тұрғанын көрген Дариға жүгіріп əкесіне келді (М. Разданұлы, Алтай., 118). Күреңбай атбегі к е ж і м д е у л і тұрған Құлагердің тұсына келіп тұрып қалады (Ер қанаты, 57).
қойған (Қ. Тұрсынқұлов, Есіңде ме., 177). КЕЗ з а т. э т н. Малдың құлағына салынатын ұзынша келген ен. Малға са- латын ен-таңбаның қазақ арасында сота, тілік, к е з, жүрекше, қиық, қиықша, ойық, құмырсқа, кесік, тесік, сырға деп аталатын түрлері бар (Шаңырақ, 523).
құдайдың қуаңшылығы мен қазақтың шапқыншылығынан солай құтылмақ еді (Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 321). К Е З Е К Ш І : Ке з е к ш і д ə р і г е р . Жұмыстан кейін қалып, кезекшілік ететін дəрігер. – Бəрін де дұрыс істегенсің. Тек қана келешекте к е з е к ш і д ə р і г е р д і шақырғаның жөн болады (С. Ғаббасов, Қандауыр, 79). КЕЗЕҢДЕН е т. Кезең болу, биіктеу. Жоталар əрмен биіктей к е з е ң д е н і п барып, состиған жалғыз шоқыға шығып кетеді (Лен. жас, 05. 04. 1974, 4). КЕЗЕҢДЕНУ Кезеңден етістігінің қимыл атауы. КЕЗЕУЛІ с ы н. Кезеліп тұрған, атылуға даяр тұрған. Адам өлмеген соң бəріне шыдайды екен. К е з е у л і мылтық пен таяқ астында өтіп жатқан азалы күндер (Жұлдыз, 1972, №4, 72). КЕЗМАЯ з а т. Өркешінің аздаған кезеті бар мая. Жалпы бір өркешті аруа- надан будан арқылы к е з м а я, кірдек, нар, жарбай, инермая, кезнар, күрт секілді алу- ан-алуан түйелер тарайтынын екі қазақтың бірі білуге тиіс (Қаз. əдеб., 25. 11. 1988, 1).
ман оқ – к е з о қ деп аталады, – деді Көшек көп білетінін танытуға тырысқан мақтанышпен (М. Мағауин, Аласапыран, 43). Автордың бұрын аз қолданылып неме- се тіпті қолданылмай келген бұлғақ, түзем, күрен, таскесе, тізоқ, к е з о қ, əңдіген, томароқ, доғалоқ деген сөздері тарихи романның көркемдік əрін ашып тұр (Қаз. əдеб., 02. 04. 1982, 7). КЕЗІК з а т. ж е р г. Сүзек. Обаның құрты к е з і к қылып ауыртпайды (Х. Досмұхаммедұлы: Ана тілі, 28. 06. 1990, 5).
(Т. Зəкенұлы, Мəңгітас, 246). КЕЙҚУАТ з а т. к ө н е. Ноғайлы заманындағы бек пен нұрадыннан кейінгі жоғары лауазым. Ол Ноғайлы бегі Жүсіптің кезінде (1549 ж.) к е й қ у а т дəрежесін алған адам (Қаз. əдеб., 26. 08. 1988, 15).
Үй ішін бір қауызға сыйғызғандай бұрқ- сарқ ашуы тез басылатын к е й у і к бəйбішедей мінезі жəне бар (Ғ. Сланов, Замандастар, 3).
атауына «жарықтық» деген сөз қосып, к е й і п т е н д і р і п, киелеп отырған (Білім жəне еңбек, 1985, №10, 28). К Е Й І П Т Е Н Д І РУ Ке й і п т е н д і р етістігінің қимыл атауы. КЕЙІСТЕ е т. с ө й л. Кейі. – Пай, пай, - деді Биқажы қатты к е й і с т е п (М. Разданұлы, Алтай., 259).
ба оның. Осыншама шу көтеріп, тəйірі, – деген байсалды да к е к е с і н д і л е у дауысы тоқтатып тастады (Жалын, 1974, №5, 54). КЕКЕСІНДІЛІК з а т. Кекесіні барлық, кекеткендік. Жоқ, өңі-түсінен де к е к е с і н д і л і к немесе сиқырлылық байқалмайды (Ж. Тұрлыбаев, Семсер, 297). К Е К С А Л . . . Б е л і н д е Х а р - рон Құсханасының қолдан илеген 254 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі былғарысынан жасалған, к е к с а л ы м е н зерлеген шытырмақты, оқшантайлы, кіселі қайыс белбеу (Д. Сапаров, Өткен күн., 34). КЕКТЕНУШІ... Хабидың абыройы артқан сайын күндеушілер, тіпті к е к т е н у ш і л е р де көбейген (Б. Тоғысбаев, От пен күл, 268). КЕКІЛДЕ е т. ж е р г. Бір шоқ етіп жинау, баулау. Оны (тарыны) қолмен к е к і л д е п, бастырып, ұшырып, борала- рына құйғанша көрер азаптары аз емес (К. Сегізбаев: Қаз. əдеб., 01. 04. 1985, 14). Ауылдағы кей ағайындар тары егіп, оны қашан к е к і л д е п алғанша таңның атысы, күннің батысына дейін торғай қондырмаймыз деп əуреге түсіп жүргендері (Бұл да). КЕКІЛДЕУ Кекілде етістігінің қимыл атауы. КЕКІЛІКҚАС з а т. Ақ жəне қара маталардың қиындыларынан кекілік- тің қасына ұқсатып тігілген құрақ (Ə. Ысқаққызы, Теледидардан). КЕКІРЕ с ы н. с ө й л. Кекір (адам). – Ондай к е к і р е л е р кездессе, алып тас- тау əркімнің азаматтық борышы, - деді ағай (А. Жұмаділдин, Сең бұзыл., 118). КЕКІРЕК с ы н. Кекіректеп қалған, кекірейген, кекиген (адам). Күндік қоректік бірдеме табуды армандаған қайыршылары да, көжетоқ к е к і р е к т е р і де бар – шұбар ала халық тасқыны (Қ. Салғарин, Үбедей, 54).
с ы н. б о т. Кекіре өскен, кекіресі мол. Жылқы жайлау сұрасаң – Бетеге шалғын даладан. Қой жайлауын сұрасаң – К е к і р е л і, жантақ сорадан (Ел аузынан, 82). КЕКІРЕЛІК з а т. Кекір (кекіре) кісіге тəн мінез, қылық. Бірақ бұл өзгерістен екеуіне де дүниеге, пұлға деген к е к і р е л і к дарымады (Э. Төреханов, Таудан түс., 59). КЕКІРТ с ы н. Тəкəппар, астам- шыл. Кеңес Одағы қазаққа бола бақта- лас көршісіне к е к і р т басын ие ме? (Қ. Жұмаділов, Таңғ. дүние, 246). Осылай келсе, нағыз к е к і р т, астамшыл адамның өзі де құр қиқая берудің қисыны келмейтінін ұқса керек-ті (Қаз. əдеб., 16. 07. 1976, 2). КЕКІРТТІК з а т. Астамшылық, тəкəппарлық, менмендік. Баяғы марлаттық, к е к і р т т і к жоқ. Бəрі бұрынғыдан жақындаса түскен (М. Мағауин, Аласапы- ран, 2, 329).
аттандырған екі ұрысы қолға түсіп, қашып к е л г е н б е т і екен (Ел аузы., 156). КЕЛГІНБАЙ з а т. с ө й л. Бір жақтан келген адам. Қаға берсе шаң жетед бір киізге, Илич атты ауданыма сөз тигіз- бе. Қорлама мендей жанды к е л г е н б а й деп, Қорғаймын Ертіс бойын келсе кезге (М. Ахмет-төре, Ақ-қара, 208).
алдыңғы оң аяғынан ұстаған қақпанның шынжырына байланған к е л д е у і р сүйреле-сүйреле жүріп, əбден мылжала- ныпты (Саятшылық, 195).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|