Казахский национальный



Pdf көрінісі
бет33/52
Дата03.03.2017
өлшемі4,17 Mb.
#5592
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   52
частью  России,  а  армяне  частью  будущей 
Великой  Армении.  В  большевистском  револю- 
ционном  движении  национальные  интересы 
Азербайджана не принимались в расчет. 
А  такие,  как  Н.Нариманов,  М.Азизбеков 
участвовали  в  революционном  движении  в 
рамках  обещаний  национальной  программы 
большевиков. После октябрьской революции до 
1918 года - до того времени когда национальное 
правительство  добилось  перемещения  столицы 
из  Гянджы  в  Баку,  организованная  в  ту  пору 
Бакинская  Коммуна  и  Центрокаспийская  дикта- 
тура, как общественно-политические структуры, 
не  имели  никакого отношения  к Азербайджану. 
Азербайджанская  Демократическая  Республика, 
которая  с  мая 1918 года  по  апрель 1920 года 
была у власти в стране, была свергнута не путем 
революции,  а  путем  переворота.  Известно  что, 
XI  Красная  Армия  атаковала  на  Азербайджан  и 
оккупировала  Баку.  Таким  образом,  о  какой 
революции могла идти речь? 
Или,  вопрос  так  называемой  «гражданской 
войны».  Утверждение  о  том,  что  в  Азер- 
байджане  была  гражданская  война  не  находит 
своего  подтверждения.  На  местах  происходили 
движения  протеста  против  свержения  нацио- 
нального  правительства,  оккупации  Азербайд- 
жана большевистскими войсками, вооруженных 
силами, забастовки, столкновения. Гянджинская 
забастовка  акты  серьезного  вооруженного  со- 
противления,  которые  имели  место  в  Карабахе, 
Закаталах,  Шеки,  Шамкире,  Нахичеване,  и  в 
других  регионах,  являются  из  числа  этих  выше 
указанных  событий.  Но  это  не  было  граж- 
данской  войной,  а  было  борьбой  населения, 
азербайджанцев  против  большевизма  и  окку- 
пационной красной армии.  
И  в  азербайджанских  романах,  написанных 
на  революционную  тему,  несмотря  на  все 
попытки  их  авторов  показать  обратное,  можно 
увидеть,  что  революция  не  является  «азер- 
байджанским  событием».  Если  в  этих  произ- 
ведения речь идет о художественном выражении 
различных  жизненных  ситуаций,  различных 
человеческих  отношений,  то  это  представляет 
интерес для читателей. Но когда вопрос касается 
революционных  событий,  действий  револю- 
ционеров  и  их  деятельности,  художественно-
эстетическое  влияние  как  будто  теряет  свою 
силу,  читателя  совсем  не  интересует  их  убеди- 
тельность, соответствие исторической действии- 
тельности,  и  он  как  бы  с  нетерпением  ждет 
перехода  сюжетной  линии  на  другие  события. 
Вот  один  пример,  связанный  с  комментарием  к 
этому  вопросу  в  современном  литературо- 
ведении:  Если  в  таких  романах,  как  «Шамо», 
«Воскресший  человек», «Мир  рушится», «Тар- 
лан», «Герой»  реальность  азербайджанского 
села,  реальные  картины  жизни  и  быта  находят 
свое  конкретное  художественное  выражение, 
революционная работа, революционная деятель- 
ность, «социалистическая  революционность» 
представляется на слишком абстрактном уровне 
– как рутинная «работа» (рутина) (5, 133). 
Революционные  образы  не  увеличивают 
художественную  сущность  этих  произведений, 
не  обогащают  их  поэтику.  Революционность 
Шамо («Шамо»),  Мардана («Манифест  моло- 
дого  человека»),  Кадыра («Воскресший  чело- 
век»),  Вейса («Мир  рушится»),  Араза («Араз»), 
Байрама («Утро»),  Аждара («Нина»)  вовсе  не 
является следствием восприятия ими революции 
в  качестве  социально-теоретической  категории 
для  революционной  миссии,  а  обуславливается 
спонтанным выбором, попыткой освободится от 
бедности,  липыми  мотивами,  желанием  свести 
счеты с кем-то или дополнительным «занятием» 
для  время  провождения.  Тут  возникают 
вопросы: кроме них самих кому нужна была эта 
«революционность»?  По  какой  причине  они  не 
живут  инстинктами,  которые  формировались  в 
течении  тысячелетий  в  человеческой  морали? 
Зачем  Кадыр  не  в  состоянии  спасти  свою 
родную жену, ценой своей жизни? 
Зачем  Шамо,  который  оставил  в  далеком, 
заброшенном  селе  Шехли  отца-бедняка,  сестру 
Гюльсанам,  которая  пережила  много  бед  и 
наконец, свою любимую невесту Гемер, которая 
ради  него  готова  была  на  всякие  самопо- 
жертвования,  и  никак  не  пытается  помочь  им  в 
их  бедах  и  живет  только  с  одной  мыслью 
примкнуть  к  революционной  деятельности  и 
этим  движением  вернуться  к  себе  в  село? Даже 
его  друг  Ферзали,  упрекая  его  за  его  беспечное 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
223
отношение к своим близким, хочет вернуть его к 
истинным  реалиям  жизни,  и  показать,  что  его 
революционные  стремления,  искания  не  стоят 
страданий близких (7, 608). 
Ещё  в  десятые  годы  прошлого  века, 
М.А.Расулзаде,  корректируя  и  строго  опровер- 
гая классовые учения большевизма, и отмечает, 
что не лозунг о «угнетенных классах»,  а лозунг 
о «угнетенных нациях» считается более родным 
и  естественным  для  национальной  азербайд- 
жанской  реальности.  Он  также  выдвигает 
против  большевистского  лозунга  «свободу 
классам»  свой  лозунг  «свободу  народам». «В 
общем-то,  реальность,  которая  в  то  время  в 
России породила сознание общественной, класс- 
совой  революции,  то  у  нас  породила  нацио- 
нальное  сознание - национальное  движение. 
Именно оно (азербайджанство!) среди иттихада, 
большевизма, 
социал-демократии, 
которые 
являются  родными  или  же  не  родными 
братьями,  превратилось  в  родное  дитя  нацио- 
нальной среды. В то время «классовая борьба» в  
 
 
 
 
 
Азербайджане была чужда социальной стихии и 
национально-нравственным  учениям  и  она  как 
идея  была  силой  привнесена  в  нашу  среду  со 
стороны» (3, 653-654).  
__________________ 
1.  Рагимов,  С.  Шамо.  Баку:  Азернешр, 1961 (на 
азерб. языке) 
2.  Халилов,  Г.  Из  истории  развития  азербайд- 
жанского романа. Баку: Азернешр, 1973  (на азерб. языке) 
3.  Караев,  Я.  История:  близкая  и  далекая.  Баку: 
Сабах, 1996  (на азерб. языке) 
4.  Юсифли,  В.,  Юсифли,  Дж.  Что  за  волшебство 
такое. Баку: Элм, 1999  (на азерб. языке) 
5.  Алишаноглы, Т. Поэтика азербайджанской прозы. 
Баку: Элм, 2006  (на азерб. языке) 
 
* * * 
Bolshevik revolution existence matters of the movement 
and development of the revolution were the main subject of the 
new Azerbaijan novels of 1930-50 years. In fact, the main 
heroes of those works of literature were the revolutionaries. In 
the article, the regard is expressed to the revolution and 
revolutionary conceptions from the point of new social-literary 
thought, political-literary features of the very novels written in 
the level of concrete demands of the socialist realism method is 
stated.   
 
 
 
 
 
Сайын Шаймерден 
 
САФУАН ШАЙМЕРДЕНОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ОБРАЗ,  
МІНЕЗ ЖƏНЕ ТАБИҒАТ («МЕЗГІЛ» ХИКАЯСЫ МЫСАЛЫНДА) 
 
 
Қазақ  көркем  сөзiнiң  жұлдызы  жарық  тұ- 
ғырлы  тұлғаларының  бiрi  Сафуан  Шаймерде- 
новтiң  əдеби  мұрасы  ұлттық  əдебиетімізде 
қайталанбайтын  қолтаңбасымен,  көркемсөз  өр- 
нектерінің шеберлігімен ерекшелетіні рас.  
Академик  З.  Қабдолов  жазушы  туралы: 
«Сафуан  Шаймерденовтің  қаламгер  ретіндегі 
қадірі,  оның  қолынан  шыққан  бұйымдардың 
өнер  туындысы  ретіндегі  қасиеті  неде?  Бұл 
сұраққа жуап беру үшін Сафуанның суреткерлік 
табиғатына  тəн  айрықша  сипаттарды  атап 
өтпеске болмайды»,-деп жазған болатын [1]. 
Сафуан  Шаймерденов  шығармашылығын 
тілге  мұқият  адам,  талғампаз  адам,  мəдениетті 
жазушы,  сыршыл  суреткер  деп  академиек  З. 
Қабдолов  бағалайды.  Жəне  де  ұлы  ұстаздың 
жазушыға  берген  бағасы  өте  дəл,  өте  орынды 
екені оның шығармаларымен сусындаған сайын 
көз жеткізе түсуге болады. 
Əдебиет  тоеритиктері көркем сөз тарихын- 
да 30-50 жылдарды  социалистік  реализм  мен 
француздық  структурализм  (кейде  постструк- 
 
 
турализм  деп  те  аталады)  бағыттары  қатарлас 
келген  тұс  деп  жазады.  Бұл  кезең  постмо- 
дернимздік    «жаңа  романның»,  яғни  эстетика- 
лық  туындылардың  дүниеге  келуімен  ерекше- 
ленді [2].  
 Иə, қазақ əдебиетінің сөз өнеріндегі теория- 
лық  мəселелерін    зерттеген  академик  З.  Қабдолов 
ерекше қадір тұтып, қадірлеген жазушының қай 
шығармасы  болмасын  оқырманын  еріксіз  елік- 
тіріп,  эстетикалық  бай  қуатымен  жетелеп 
əкететін сиқыры бар.  Əсіресе, қазақ əдебиетінде 
ана  образын  жаңа  қырынан  сомдап,  соның 
ішінде  өгей  анаға  деген  ыстық  сезімдерін 
сыйлаған  жазушының  «Мезгіл»  хикаясының 
орны ерекше.    
«Ағалардың  алақаны»  аталатын  жинағы 
1988  жылы  Мемлекеттік  сыйлыққа  ие  болған-
ды.  Осы  жинақ 2001 жылы  жазушының 4 том- 
дық 
шығармалар 
жинағының 4-томына  
енеді.  Осы  томның  əлқиссасы  болған  «Бір  таба 
нан»  повесіне  жазушы  төмендегіше  нүкте 
қояды:  

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
224
«Менің өге шешем – ардың құлы. Адамшы- 
лықтың,  кісіліктің  құрбаны.  Ал  осы  құрбан- 
дыққа  мен  немен  жауап  беруім  керек.  Шы- 
нымды айтсам, бұл сауалға күні бүгін  де жауап 
таппай  қиналамын.  Жалғыз-ақ  сол, 1962 жыл- 
дың  аяқ  кезінде  жазылған  өгей  шеше  жайын- 
дағы  «Мезгіл»  хикаясы  сол  сұраққа  жауап 
тапсам бе деген ізденістен туған туынды екенін 
айтқым келеді» [3].  
Əдебиет  теориясын  зерттеушілердің  бірі 
В.Е.  Хализевтің  айтуынша,  əдебиеттегі  типтен- 
діру  жəне  мінездің  шығу  тегі – танымдық 
қызмет ретінде өнерге жетудің алғашқы қадамы. 
Дегенмен  ХІХ  ғасырдың  еншісіндегі  тұжырым 
болғанымен, шынайылықы көркем қабылдаудың 
барлық формасын жоққа шығармасы анық [4]. 
Шын  мəнінде,  жазушы  Сафуан  шығар- 
масында  басынан өткені, өмірден түйгенінен ат- 
тап  өте  алмаған.  Оның  туындыдағы  образдары, 
оқиға иірімдері бəрі де шынайы.   
Жалпы,  көркем  əдебиетте  өгей  шеше  об- 
разы  көбінде  жағымсыз  кейіпкер  ретінде  қа- 
былданатыны  рас.  Көбінде  өгей  шеше  қолын- 
дағы    баланың  күні,  мұңы,  сыры,  жыры...  жа- 
ғымды  бола  бермейтіні  же  бар.  Міне,  осынау 
образ  маңында  қатқан  мұзды  балалық  жүрегі- 
мен, жазушылық қаламымен, адамдық сезімімен 
жылытқан,  əдебиеттегі  өгей  ана  бейнесіне  жан 
берген,  рухын  тербеткен  де  Сафуан  Шеймер- 
денов болды.    
Көркемсөзші  хикая  басында: «Өгей  анам 
Жақсыбай  қызы  Бейіс  марқұмның  аруағына 
арнаймын»,-деп авторлық эпиграф бере кеткенді 
жөн санайды [5].   
Шығарма  сюжеті  басталғаннан  аяқтал- 
ғаннан бүгін мен өткеннің, өткен мен бүгінннің 
арасын  жалғап  отыратын  жібек  жіптей  есіліп, 
өріліп отырады. Оқиғалардың алма-кезек ауысы, 
сюжеттің кульминациясы, хикаяның аяқталауын 
да анаға деген сағыныштан шыққан əдемі өрнек 
бар.  Оқырман  жүрегін  шымырлатып  өтетін, 
сырқыратып  шым  еткізер  сюжет-өрнектен  жан-
жағы  берік,  айналасы  жұмыр  композиция  құ- 
рылған.   
Академик З. Қабдолов осы орайда:  
«Сюжеттік,  оған  өзек  болған  өмірлік  тар- 
тыстың  əрбір  иінінде,  бұрылысында  оқырманға 
керегі – дəлел, оқиға үшін логикалық дəлел. Ол 
жоқ жерде образ да жасанды, оқиға да жалған», - 
деп жазды [6].  
Жазушының  бас  кейіпкері  жол  бойындағы 
жұмбақ  жан.  Жазушы  Сафуан  кейіпкерле- 
рін  психологиялық  иірімдерде,  бұрылыстарда 
сынайды. Оқиға да шынайы, кейіпкер де жанды. 
Ол – жазушының  өзі.  Өз  прототипі.  Жазу- 
шының  жолаушысымен танысайық.  
«Кірпішешеннің  инесіндей  тікірейтіп  шаш 
қойған, қалқан құлақ, қара жігіт».   
Жазушының  шеберлігі  де  оқиғаның  өн 
бойындағы  жұмбақтың  шешімін  осы  кірпі 
шашты жігіттің аузына салып отырады. 
Ал  жазушының  өмірлік  балалық  махаббаты 
саналған  жан – өгей  анасы  кім? «Тым  жүдеу, 
жақ еті суалған, сонысына қарамастан осы Арқа 
əйелдерінің  салтын  сақтап  көк  жаулық,  оның 
үстінен қақырайтып шаршы тартқан қарт адам».  
Əдебиет  теориясын  зерттеуші  ресейлік 
ғалым  О.А.  Павлова  көркем  əдебиеттегі  кейіп- 
керлер  жүйесін  талдау  алгоритмінің  бірнеше 
əдісін  ұсынады.  Соның  ішінде  əдеби  портрет, 
авторлық  мотивация,  кейіпкерлер  диалогы, 
кейіпкер  монологымен  қатар  оның  мінезіне  тəн 
«жан диалектикасын» атайды  [7].  
Жазушы 
кейіпкерлерінің 
мінезі 
жол 
бойындағы  табиғатпен  қатарлас  өрбіп  отырады. 
Кейіпкерінің  атын  да  Мезгіл  қоюы  жазушының 
осы  табиғатпен  етене  жақын    сырластығынан 
деуге  болар.  Кейіпкерінің  бойындағы  мінез  бен 
шығарманың  өн  бойындағы  сюжетті  табиғат 
райымен  үйдестіру,  даланың  болмысымен 
жақындастыру – жазушы шеберлігінің бір қыры.  
Бұған дəлел хикая кепіпкерлерінің монологынан 
да, екеуара диалогынан байқауға болады. 
«Көк  сілемік  мұнар  басқан  ашық  күн. 
Тақтайдай  ұлан-қиыр  жазық  дала.  Аңызақты 
аптап  шілденің  жуан  ортасы  болса  да,  дүние 
реңкі көгілдір, ізнəрлі жер бояуын əлі бермеген. 
Ойпаңы  мен  биік-биік  қыраты,  жүлге-жүлге 
таулары жоқ, осындай көгілжім жазықтарды көк 
жиегі де алыстап кететін болса керек, тым қиян 
шалғайдан  көз  ұшына  ілігіп,  сағыммен  ойнап, 
белбейлене  көтерілетін  үйірім-үйірім,  бұлың-
бұлың,  шоқ-шоқ  ағаштар  бейне  теңізде  жүзген 
ғажайып та жұмбақ алып кемелерге ұқсап көпке 
дейін  толқып,  баяу  жылжып  жақындайды  да, 
айналып  артқа  түсіп  алыстаған  сайын  əлгі  бір 
ойнақы  кейпіне  тез  ауысып,  тағы  да  бұлыңдап 
тағы да толқып сала береді».  
Табиғат  та  кейіпкер  мінезімен  қатарлас 
толқып, біресе асып, біресе тасиды. Жазық дала 
да  кейіпкер  көңіліндей  біресе  сағыныса  сағым- 
мен  қауышады,  біресе  қимасынан  айрылғандай 
тербеле  алыстайды.  Жазушының  көркем  сөзді 
құбылта,  табиғатты  түрлендіре  баяндауында 
адам  мінезі    мен  алдағы  оқиға  тізгіні  қатарлас 
адымдайды.  
Мезгіл - даланың кейпі, Мезгіл - кейіпкердің 
аты.  Жазушы  осынау  үндестіктің  де  сырын  
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
225
шығарманың  өн  бойында  сызылтып,  сыртпақ- 
татып  үйлестіре  алған.  Оны  Мезгілдің  өзі 
айтсын:  
-  Мен  бұл  дала  жайында  жас  кезімде  қиян-
қырлы  əңгімелер  еститін  едім.  Ол  кезде,  бір 
ғажабы,  біз  балалар  болып  айнала  түнеріп, 
тұнжырап  тұратын  ну  орманнан  қорқатынбыз. 
Ал сол шетсіз-шексіз орманды айлап кезсе селт 
етпейтін  үлкендер: «Мезгілдің  даласы  құрдым 
ғой,  шетіне  бір  шыға  алмайсың.  Нысана  етер, 
белгіге  алар  тұлдыр  таппайсың,  қалай  қарап 
жүрсең  де  көсіліп  жатқан  кең  жазық,  адасып 
кетуің оп-оңай»,-дейтін.  
Иə, жазушы кейіпкері де мезгіл даласындай. 
Оны  тəлкегі  мол  тағдыр-талайы  күтіп  тұрғаны 
осы  адасып  кетер  кең  жазық  даладайын. 
Анасынан  айрылған  Мезгіл  де  осы  табиғат 
мінезіндей.  Балалықтың  бал  күндерінде  Мезгіл- 
дің  анасынан  айрылуы  да  осы  мезгіл  даласына 
келген өрттен. Оның өгей анасымен табысуы да, 
балалық  махаббатының  оянуы  да,  ана  орынан 
ана  болған  жанның  қимасына  айналуы  мезгіл 
даласындай кең де жазық, алып та асқақ.  
Мезгілді  жетімдікке  қиған  да  осы  мезгілдің 
өрті.  
«Жолындағының бəрін де жалап, жалмайды 
да  жылжи  береді.  Қыбырлаған  жан  иесінде  ес 
қалмайды.  Тайлы-таяғымен  шығып,  күн  алы- 
сады,  түн  алысады,  бірақ  жаһанды  жалпағынан 
жайлап  алған  қара  өрттің  беті  қайтпайды. 
Құдайдың дес берісінде, қара нөсер төгіп берсе, 
сонда  ғана  басылады.  Əйтепесе,  сендей  соғы- 
лысқан  халықтың  өлгені  өліп,  өлмегені  жан 
сауғалап,  бетінің  ауған  жағына  босып  кете 
береді».  
Мезгіл  аталған  дала.  Мезгіл  аталған  кейіп- 
кер.  Тағдырлас.  Ұқсас.  Табиғат  пен  кейіпкердің 
өмірмен  арпалысуы  да,  шайқасуы  да  қатарлас. 
Мезгілді  анасынан  айыратын  мезгілдің  өрті  де, 
тағдырдың азмышы да қатал еді.  
«Біздің  үйдің  терезесінен  жалын  сумаңдай 
бастады.  Содан  қорқамын  ба,  дауыстап  апамды 
іздеймін.  Бірақ,  қайтып  көруге  жазбапты  оны 
маған.  Кейін  білдім  ғой, «Аңсұңқар  балапаны 
үшін  торға  түседі»  демей  ме,  жаңылыстан  мені 
үйде  қалды  деп  ойлап,  лаулаған  оттың  ішіне 
қойып кеткен де, содан қайтып шықпаған».  
Мезгіл үшін анасы аққанат аңсұңқар құстай 
кең  жазық  далада  қанатын  жайып,  маңдайын 
желпіп  ұшып  өте  шыққандай,  жүгіріп  өткен 
балалық  шағындай.  Дегенмен,  қайғылы  Мез- 
гілдің  жан  жүрегінде,  көңіл  түбінде  ананың 
сырлы  бейнесі  қатталып  қалғандай.  Мезгілдің 
ойындағы Ана – ақ періште, Ана – аңсұңқар құс. 
Ана бейнесін ұмыту мүмкін бе?  
Жазушы сұраққа жауапты ынтыға да құныға 
тыңдап  отырған  Туланнға,  Мезгілдің  жан  са- 
райынан  ағылған  сырына,  көңіл  түбіндегі  сағы- 
ныш  сазына  əкеп  құя  береді,  үздіксіз  аққан  ақ 
жауындай себелете төкпелей түседі.   
«Тіпті  анамның  қыр  мұрынды  қызыл  жүзі, 
қалың  келген  қара  қасы,  басын  əнтек  бұрып, 
төмен  отырып  күлгенде  көрінетін  ақ  тістері  де 
көз алдымда. Мен оны ұмыта алмадым».  
Тағдыр  да  бір  ауық  мезгіл  даласындай  кең 
екен.  Жазық  даладай  мейірімді  екен.  Жəбір- 
ліктің  дəмін  татқан,  қамқорлықтың  алақанын 
сағынған  бала  Мезгілге  тағдыр  Бибігүлдей  өге 
ананы сыйға тртады.  
Тағы  да  мезгілдің  даласындағыдай  үйірім-
үйірім,  бұлың-бұлың,  шоқ-шоқ  ағаштар  біресе 
алыстан  мұнартып,  біресе  жақындап  қатарласа 
жарысатындай  кейіпкерлер  мінезі  де,  тағдыры 
да жаралы.  
Мезгілдің  өгей  анасымен  танысуы  да  өмі- 
ріне  өрт  қалай  кездейсоқ  келсе,  ардақты  ана  да 
солай  ойда  жоқта  оқыстан  енеді.  Отбасына 
жылу  əкелген  ана,  жарық  сыйлаған  ана  ал- 
дымызда. 
«Кенет пештен жанған отты көрдім. Тағы да 
өрт  екен  ғой  деп  жүрегім  су  етті.  Бірақ  түтін 
дегенің  мұржадан  шығып  жатыр.  Бықсып 
жанған  оттың  түтіні  емес  лауылдап  жанған 
оттың  түтіні.  Пеш  қасында  бір  əйел  отыр. 
Басында қызыл шəлі. Үстінде батсайы қамзол».  
Мезгілдің  өгей  анасымен  қауышуы  пештегі 
оттың  лаулап  жанғанындай    ыстық  жалындай. 
Бірі  анасынан,  бірі  баласынан  айрылған  қос 
жетімекті  қосқан  тағдыр  бала  мен  ана  жүрегіне 
мəңгілік ыстық жалынын сыйлаған еді.  
Мезгілдің  даласындағы  өрт  пен  боран  да 
қатар  егіз.  Жазы - өрт,  қысы – боран  болатын 
мезгілдің  қатал  мінезі  бала  Мезгілге  де,  өгей 
анасына оңай тимегенін жазушы тағы да табиғат 
тілімен  баян  етеді.  Табиғат  тілі  енді  тарихтың 
да тілі.  
Қазақ  даласындағы 30-жылдардағы  ашар- 
шылық  тақырыбын  қозғау  кеңестер  одағы 
кезінде  қандай  қиын  боғанымен,  жазушы  бұл 
тұста  да  ебін  тауып,  қазақ  тұрмысының  қиын-
қыстау  күндерін  боранды  мезгілдің  қатал 
қысымен,  əкесінен  айырылатын  бала  Мезгілдің 
өмірімен  қатарласа,  астарлата  баяндайды. 
Аштықтың суреті аш боранның тəбетіндей.   
«Бір  үйлі  жан  болып,  ошарылып,  талғажау 
етіп  отырған  көжелігін  тартып  алып  кетіп  бара 
жатқанда  даусын  шығарып  тіл  қатар  бірі  жоқ. 
Ертең аштан өлерін біледі. Біле тұра үндемейді. 
Жалынбайды.  Жағынбайды.  Томсарған  күйде 
қала береді. Аштықтан көз алды күлтеленіп, аяқ-

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
226 
қолы  ісініп,  бұралып  жатқандардың  талайын 
көрдім сол қыста. Бірдеме берсең  алады, жейді. 
Өңменіңнен  өтер  өткір  көзін  бірдемеге  мағы- 
насыз  қадап  жата  береді.  Бұл  не  нəрсе,  Тулан? 
Ерлік пе? Əлде ездік пе?» 
Қазақтың даласындағы ашаршылық нəубеті- 
не  тап  келген  мезгіл  жазушы  шығармасында 
боранды  қыспен  қатарлас  келеді.  Аштық  елдің 
есінде қалған мезгіл даласы куə болған ақиқат.   
Мезгіл  даласының  мінезі  қаншалықты 
құбылса,  жазушы  кейіпкері  Мезгілдің  де  тағ- 
дыры соншалық құбылмалы. Əкеден айырылған 
Мезгілдің бар сүйеніші, қамқоры, тірегі – анасы 
Бибігүл.  Мезгілдің  қапыда  шарпитын  өртін, 
қысында  қусыратын  боранын  көрген  бала 
Мезгілге  жер-ананы  бусандыра  келген  көктемі 
қызығын  аяғандай.  Жазушы  табиғат  мінезіне 
салып,  кейіпкерін  қаншама  аяғанымен,  тағдыр 
аяусыздық танытқандай. Енді жесір қалған өгей 
ана Садырдың еншісінде.  
Қызғаныштан  қызыл  өрт  жұтқандай,  са- 
бырсыздықтан  борандай  ұлыған  Мезгілдің  жал- 
ғыз  жарығы  анасы  Бибігүлмен  тірідей  айы- 
рылсуы.  Садырдың  алдында  ер  мінезі,  ер 
жүректігін  мойытқысы  келмеген  Мезгіл  де  кең 
даладай  тəккаппар-ақ.  Анасын  қаншалықты  қа- 
дірлеп  сағынса  да  бозбала  Мезгіл  сол  мезгіл 
даласындай  жіби  қоймайды.  Жігіт  ағасы  Мез- 
гілдің  жүрегінде  бір  нұрлы  шуақ – мезгіл  
шілдесінде  кең  далада  ойнақтаған  көгілжім 
сағымдай орын тепкен.  
«Соны  ойлағанда  жаманның  бəрі  ұмыт 
болады  да,  дүние  енді  нұрлы,  ыстық,  жарқын 
жағымен көз алдына ұлғая сыландайды. Сондай 
сəтте  адам  өзінің  адамдық  махаббатын  берген, 
мейірімін салған, қымбат та қимас, аяулы деген 
жандарын  іздейді.  Солардың  болашақ  тілеуін 
тілейді. Соған қызыға, қызғана қарайды».  
 
 
 
Анасына асыққан Мезгіл де, тал мен талды, 
сағым  мен  сағымды  қуалаған  мезгіл  желі  де 
жолға  аттанған  жолаушыдай  қатар  желіп,  қатар 
жарысады.  Ауру  анасына  шипа  болған  Мезгіл 
де,  даланың  адуын  мінезіне  тиек  болған  мезгіл 
де  хикая  соңында  ардақты  анамен  қауышады. 
Осылайша  туындының  өн  бойында  адам  мінезі 
табиғаттан    бір  елі  ажырымайды.  Бұл  жазушы 
Сафуан  Шаймерденовтің  көркемсөзді  табиғат- 
пен,  табиғатты  көркемсөзбен  табыстыра  алған, 
таныстыра білген шеберлігінде.  
Қазақ  əдебиетiне 50-шi  жылдары  келген 
тегеурiндi  толқынның  алдыңғы  сапында  болған 
Сафуан  Шəймерденов  қазақ  прозасына  психо- 
логиялық  қатпары  мол,  реалистiк  көркем 
дүниелерiмен  қайталанбас  қол  таңбасын  қал- 
дырды.  Сөз  зергерi,  психологиялық  проза- 
ның  хас  шеберi  Сафуан  Шəймерденовтiң  көр- 
кем  туындылары  халқымен  бiрге  жасай  берерi 
сөзсiз.  
_________________ 
1.  Шаймерденов С. 4-томдық шығармалар жинағы. – 
Алматы: Жазушы, 1996. - Т  1. - 5 б.    
2.  Грехнев В.А. Словесный образ и художественное 
произведение. С. 33. 
3.  Шаймерденов  С.  Ағалардың  алақаны. – Алматы: 
Жазушы, 1990. – 28-29 бб. 
4.  Хализев  В.Е.  Теория  литературы,  Москва: 
Высшая школа, 1999. – С. 21. 
5.  Шаймерденов С. Битабар балуан. – Алматы: Ата- 
мұра, 2004. -5 б.  
6.  Қабдолов  З.  Сөз  өнері. – Алматы:  Қазақ  универ- 
ситеті, 1992. – 169 б. 
7.  Павлова  О.А.  Основы  теории  литературы:  Учеб- 
но-методическое  пособие. — Волгоград:  Изд-во  ВолГУ, 
1999. — 64 с. 
 
* * * 
Автор  статьи  анализирует  творческую  мастерскую 
писателя  Сафуана  Шаймерденова.  Раскрывается  мастер- 
ство писателя на примере повести «Мезгил».      
 
 
 
 
 
 
Л. Е. Сапартаева 

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   52




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет