Казахский национальный

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
299
Жеке  тұлғаны  жан-жақты  дамыту  шеңберінде 
білім  берудің  мақсаты  мен  мəнінің  өзгеруі 
«педагогикалық технология» деп аталатын жаңа 
ұғымның  пайда  болуына  ықпал  етті.  Бұл 
ұғымның  мəнін  білім  беру  үдерісінде  өзгеше 
дамытатын  жүйе  деп  түсінуге  болады,  онда 
білім  алушылардың  іс-əрекеті  жетекші  фактор 
болып  табылып,  оқыту  мұғалім  мен  білім  алу- 
шының  субъектаралық  өзара  əрекетін  қарасты- 
ратын жəне олардың мүмкіндіктерін қамтамасыз 
ететін рефлексиялық басқару ретінде көрінеді. 
Ғылыми-педагогикалық  əдебиеттерде  педа- 
гогикалық  технологияның  мəнін  ғалымдар  түр- 
ліше анықтайды: 
-  практикада  іске  асырылатын  белгілі  бір 
педагогикалық жүйенің жобасы (В.А.Беспалько) 
[1]; 
-  педагогикалық  мақсатқа  қол  жеткізу 
жолындағы  қолданылатын  барлық  қисынды  
ілім  амалдары  мен  əдіснамалық  құралдарының 
жүйелі  жиынтығы  жəне  жұмыс  істеу  реті 
(М.В.Кларин) [2]; 
-  қойылған мақсатқа сəйкес білімді, білік- 
ті,  дағдыны  жəне  қатынасты  құрастыру,  қалып- 
тастыру мен бақылау бойынша операциялардың 
жиыны (А.К.Колеченко) [3]; 
-  балаға педагогтың шынай өзара əрекетін 
қамтамасыз  ететін  қолданбалы  ғылыми  педа- 
гогикалық пəн (Н.Е.Щуркова) [4]; 
-  оқыту формаларының, əдістерінің, тəсіл- 
дерінің,  амалдарының,  тəрбие  құралдарының 
əлеуметтік  жиыны  мен  бірлігін  анықтайтын 
психологиялық-педагогикалық 
нұсқаулардың 
жиынтығы (Б.Т.Лихачев) [5]; 
-  педагогикалық  технология – оқу-тəрбие 
үрдісінің  шығармашылықпен  терең  ойласты- 
рылған  көптеген  факторлардың  үйлесімділігін, 
оқыту  мен  тəрбиенің  тиімділігін  қамтамасыз 
ететін  жанды  құрамдас  бөлігі  (Ш.Т.Таубаева, 
Б.Т.Барсай), т.б. [6]. 
Ғалымдардың  берген  анықтамаларын  оқып, 
үйреніп,  талдай  келе  педагогикалық  технология 
оқыту мен тəрбие беру үдерісін неғұрлым тиімді 
жолдарын  зерттейтін  ғылым  ретінде  де,  оқу-
тəрбие  беру  үдерісінде  қолданылатын  əдіс-
тəсілдердің  жаңа  шеберлікпен,  реттеуші  құрал- 
дардың  жиынтығы,  əрі  шынайы  оқыту  үдерісі 
ретінде  де  əрекет  етіп  қоғам  талабына  сай 
педагогикалық  үдерістің  жоғары  сандық  жəне 
сапалық көрсеткішін береді деп айтуға болады.  
Осы  кезге  дейінгі  ғылыми  зерттеулерге 
жасалынған  талдау  бүгінде  педагогикалық  тех- 
нологияларды  жинақтап,  жүйелеп,  оның  жүкте- 
месін  жасаған  ғалымдар  еңбектері  баршылық. 
Солардың  ішінде  педагогика  ғылымы  мен 
практикасында белгілі барлық технологияларды 
неғұрлым  жинақтап,  жүйелеген  Г.С.  Селевко- 
ның  жүктемесіне  көңіл  аударарлық.  Зерттеуші 
ғалым  педагогикалық  технологияларды  төмен- 
дегідей жіктейді: 
-  қолдану  деңгейі  бойынша:  жалпы  педа- 
гогикалық, дербес əдістемелік жəне модульдік; 
-  психикалық  дамудың  жетекші  факторы 
бойынша:  биогендік,  психогендік,  социогендік 
жəне идеалистік; 
-  тұлғалық  құрылымға  бағдарлау  бойын- 
ша:  ақпараттық  технологиялар,  операциялық, 
эмоционалды-көркем  жəне  эмоционалды-адам- 
гершілік,  өзін-өзі  дамыту  технологиялары, 
эвристикалық жəне қолданбалы; 
-  мазмұны  мен  құрылымының  сипатына 
қарай:  оқытатын  жəне  тəрбиелейтін,  жалпы 
білім беретін жəне кəсіби бағдарланған, гумани- 
тарлық  жəне  технократтық,  əртүрлі  салалық, 
дербес  пəндік,  сонымен  бəрге  монотехноло- 
гиялар, кешендік жəне кірме технологиялар; 
-  ұйымдастыру  формасы  бойынша:  сы- 
ныптық-сабақтық  жəне  альтернативтік,  акаде- 
миялық  жəне  клубтық,  жеке  жəне  топтық, 
оқытудың ұжымдық тəсілдері, дифференциялық 
оқыту; 
-  танымдық  іс-əрекетті  басқару  типі 
бойынша: классикалық лекция, оқытудың техни- 
калық  құралдарының  көмегімен  оқыту, «ке- 
ңесші»  жүйесі,  кітап  бойынша  оқыту,  аз  топ- 
тардың  жүйесі,  компьютерлік  оқыту, «репети- 
тор» жүйесі, басқару бағдарламасы; 
-  балаға  қатынас  жасау  бойынша:  автори- 
тарлық,  дидактикалық – орталықтандырылған, 
тұлғалық-бағдарланған,  ізгілікті-тұлғалық,  ын- 
тымақтастық технологиясы, еркін тəрбие; 
-  басым  (үстемдік  етуші)  əдіс  бойынша: 
догматтық-репродуктивтік,  түсіндірмелі-иллюс- 
тративтік,  дамыта  оқыту,  проблемалық,  ізден- 
гіштік,  шығармашылық,  бағдарламалық  оқыту, 
диалогтық  ойын,  өзін-өзі  дамытушы  оқыту, 
ақпараттық; 
-  дəстүрлі  əдістемені  модернизациялау 
бағыты бойынша: қатынастарды ізгілендіру мен 
демократияландыру  негізінде,  іс-əрекетті  бел- 
сендіру  мен  интенсификациялау  негізінде, 
ұйымдастыру  мен  басқарудың  тиімділігі  негі- 
зінде,  əдістемелік  жəне  дидактикалық  негізде, 
табиғатқа  сəйкестік,  альтернативті,  авторлық 
мектептердің тұтас технологиялары; 
-  оқытушылардың  категориялары  бойын- 
ша:  бұқаралық  технологиялар,  озат  оқыту,  ор- 
нын  толтыру,  қиын  балалармен  жұмыс  істеу 
технологиялары [7]. 
Қазіргі  таңда  бұл  жіктеме  педагогикалық 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
300
технологиялардың  мақсатын,  мазмұнын  жəне 
түрлерін  ажыратуға  көмектеседі  жəне  оларды 
атқаратын  қызметіне  сай  пайдалануға  негіз 
болады. 
Қорыта келгенде дидакт  ғалымдарымыздың 
ұсынған  анықтамаларын  зерделей  келе,  педа- 
гогикалық  əрекетті-əлеуметтік  тəжірибе  мен 
мəдениетті  ұрпақтан  ұрпаққа  жеткізетін  əре- 
кеттің дербес түрі деп, ал педагогикалық техно- 
логияны – педагогикалық  мақсаттарға  жетуге 
кепілдік  беретін,  алдын-ала  жобаланған  оқу-
тəрбие  үрдісі  бірізді  жүзеге  асатын  жүйе  деп 
түсінгеніміз  жөн  деген  қорытынды  жасауға 
болады. 
_________________
 
1.  Беспалько  В.П.  Слагаемые  педагогической  тех- 
нологии. – М., Педагогика, 1989. – 385б. 
2.  Кларин  М.В.  Инновации  в  мировой  педагогике:  
 
 
 
 
Обучение на основе исследования, игр, дискуссий. – Рига: 
НПЦ «Эксперимент», 1995. 
3.  Полат  Е.С.  Новые  педагогические  и  информа- 
ционные  технологии  в  системе  образования. – М.: «Ака- 
демия», 2003. 
4.  Щуркова  Н.Е.  Педагогическая  технология. – М.: 
Педагогическое общество России, 2002. 
5.  Лихачев Б.Т. Педагогика. М.: Прометей, 1998. 
6.  Таубаева  Ш.Т.,  Лактионова  С.Н.  Педагогическая 
инноватика как теория и практика Нововедений в системе 
образования. – Алматы: ғылым, 2001. 
7.  Селевко  Г.К.  Современные  образовательные  тех- 
нологии. – М.: Народное образование, 1988. 
* * * 
В статье представлены научные взгляды ученых стран 
СНГ  и  РК,  связанные  с  применением  новых  технологий  в 
педагогике. 
* * * 
This article is about a meaning and classification of 
daqoqical technology. In literature the scientists qire for 
pedagogical fechnologu a diftezent meaning 
 
  
 
 
 
Н. Қ. Тоқсанбаева, С. А. Тұяқбаева 
 
ПСИХИКАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРДІ ДАМЫТУДА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ƏСЕРІ 
 
 
Мектепке  дейінгі  білім  беру - Қазақстан 
Республикасының  білім  беру  жүйесінің  құры- 
лымдық  бөлігі  ретінде  маңызды  рөл  атқарады, 
өйткені соның аясында баланың табиғи зеректік 
қасиеті  мен  ерекшелігі  ашылады,  оларды  да- 
мытуға  жағдай  жасау  қамтамасыз  етіледі, 
баланың  мектепке  дайындау  кең  көлемді  бағ- 
дарламасы  жүзеге  асырылады.  Қазіргі  заманда 
əлемдегі  мектепке  дайындық  түсінігі  екі  жиын- 
тықты  құрастырады:  оқуға  дайындығы  жəне 
мектепке дайындығы. 
Мектепке  дейінгі  тəрбиелеудің  негізгі  мін- 
деттері - балалардың  денсаулығын  нығайтуды 
сақтау,  олардың  салауатты  өмір  салтын  сақтау 
əдеттерін  қалыптастыру.  Балалардың  психика- 
лық  жəне  толымды  психикалық  дамуы  мен 
тəрбиеленуі.  Ерте  балалық  шақ-  баланың  тез 
қарқында  табиғи,  психикалық  жəне  əлеуметтік 
дамуымен  ерекшеленетін  бала  өмірінің  кезеңі. 
Туа  біткен  механизмдердің  арқасында  меңгеру, 
оқу  бейімділігі  зор.  Тек  адамға  ғана  тəн 
психикалық  қасиеттерін  қалыптастыру  негізіне 
қызмет етеді. 
Барлығына  мəлім,  баланың  даму  негізінің  
95 % 2 жастан 6 жас  аралығында  қалыптасады 
жəне  мектепке  дейінгі  дайындықтан  өтпеген 
бала дамуы баяу болуға мəжбір, өз жасынан кеш 
қалса,  оны  қуып  жету  қиын.  Мектепке  дейін  
 
 
тəрбиелеу мекемелерінің тапшылығы жағдайын- 
да шағын-орталықтар əр балаға мектепке дейінгі 
балалық  шақты  қуанышпен  жəне  мазмұнды 
өткізуге  жəне  мектепке  ойдағыдай  дайындалуға 
мүмкіндік береді. 
Педагогика  үшін  мəнді  мəселенің  бірі – 
“жеке  тұлға”  түсінігінің  өзін  айқындап  алу. 
Адамның  дамуында  бір-біріне  байланысты  екі 
өзек  байқалады, оның  бірі – биологиялық, екін- 
шісі – əлеуметтік.  Шетел  педагогикасы  мен 
психологиясы жеке тұлғаның даму мəселесін үш 
негізгі  бағытта  қарастырады,  яғни  олар:  био- 
логиялық,  əлеуметтік  жəне  биосоциологиялық. 
Осы  бағыттар  адамның  дүниеге  келген  күнінен 
бастап  оның  дамуы  мен  қалыптасуында  көрініс 
бере  бастайды.  Адам  туғанда  тек  биологиялық 
тіршілік иесі болып танылады, жеке тұлғалыққа 
жету  əлі  ерте.  Биологиялық  нышандар  мен 
қасиеттердің  дамуы  адамның  өмір  бойы  мүше- 
лік  пісіп  жетілуі  жəне  қалыптасуы  үрдісінің 
сипатын  көрсетіп  отырады.  Адамның  биология- 
лық кемелдену жəне өзгеру үрдісі, оның дамуы- 
ның  жастық  сатылары  мен  мінез-құлығында 
көрініп,  осыдан  балалық,  жасөспірімділік,  ере- 
сектік  жəне  қариялық  табиғи  бітістерін  ажыра- 
тамыз.  Жеке  адам  қоғам  өмірінің  өнімі  бол- 
ғанымен,  оның  тірі  организм  екенін  ұмытпау 
керек.  Əлеуметтік  жəне  биологиялық  қаты- 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
301
настар  жеке  адамның  қалыптасып  дамуына 
əртүрлі əсер етеді.  
Адамның  табиғи  дамуы  сан  алуан  əлеу- 
меттік  сапалар  мен  қасиеттерді  қабылдауымен 
тығыз  байланыста  бірге  дамып  отырады,  бұл 
адамды  қоғамдық  тіршілік  иесі  ретінде  си- 
паттайды.  Мысалы,  нəрестенің  жақын  адам- 
дарды  танып,  күлімсіреуі,  кейін  тілге  келуі,  тік 
жүру  қабілетін  игеруі,  үйдегі  жəне  көпшілік 
арасындағы қалыптары, еңбектеуі жəне т.б. Өсе 
келе  ол  білім  игереді,  моральдық  қалыптар  мен 
ерекшеліктерді орындайды, əртүрлі жұмыс істеу 
арқылы  ептіліктер  мен  дағдылары  қалыптасады 
жəне  олардың  барлығы  да  өмір  барысында 
адамда пайда болып, дамып отырады.  
Баланың  қабілетін  дамытуда  оның  өзінің 
белсенділігі  маңызды  жəне  қажетті  жағдай 
болып  табылады.  Бұл  белсенділік  баланың  кез-
келген  əрекетінде:  ойында,  оқуда,  еңбекте 
көрінеді. Əрине бұл жағдай ересектердің бағыт-
бағдар  беруі  арқылы  жүзеге  асады.  Баланың 
қабілеті оның өз қолдауы табылған іс-əрекетінде 
қалыптасады жəне дамиды. Бала тек белсенді іс-
əрекетте ғана жан-жақты дамиды да, жеке тұлға 
ретінде қалыптасудың реті туады.[1] 
Біз  тұлғаны  толыққанды  жүйе  деп  есеп- 
тесек, оның психикалық қасиеттері негізгі орын- 
ды  алады.  Бұл  жүйе  табиғи  қасиеттері  мен 
қоғамдық  тəжірибені  меңгеру  барысында  да- 
миды. Тұлғаның тұтастығы мен бірлігі əр алуан 
жəне  қарама – қайшылықтардың  жиынтығы 
болып  табылады.  Тұлға  жеке  оқиғалар  ғана 
емес, қоғамдық өмірдегі маңызды оқиғаларға да 
байланысты  əсерленіп  ашылады.  Соған  сəйкес 
туындайтын көзқарас пен іс – ірекет те əр алуан 
болады. Тұлға іс - əрекеті, өзіне жəне айналасы- 
на  қарым – қатынасы  арқылы,  шығармашылық 
қабілетін  жүзеге  асыру  арқылы  қалыптасады. 
Сондықтан  баланың  табиғи  бейімділігін  дамы- 
тып, тұрақты, əлеуметтік құнды шығармашылық 
қабілетке  айналдырудың,  осы  əрекетке  педаго- 
гикалық басшылық етудің маңызы зор. 
Ал  осы  жағдайда,  қарым-қатынасты  адам- 
ның  өмірлік  іс-əрекетінің  негізгі  факторы  десек 
қателеспейміз.  Интеллект  жəне  ерік,  эрудиция 
жəне эмоционалды мəдениет тəрбиелілік – осы- 
лардың  барлығы;  жəне басқа  адамдарды түсіну, 
яғни  психикалық  дұрыс  бағалау.  Екіншіден 
олардың  мінез-кұлық  жəне  жағдайына  адек- 
ватты  эмоционалды  жауап  бере  алу,  үшіншіден 
əр  адамның  өзінің  жеке  даралық  ерекшелік- 
теріне  байланысты  стилін,  əдіс-тəсілін,  фор- 
масын  таба  білу.  Қарым-қатынас  мəдениетін 
көтеру үшін, ерте жастан бастап адамның басқа 
адамға  жанашырлық,  тілектестік,  ортақтастық, 
мейірімділік  қасиеттерін  қалыптастыра  білу 
керек. Қарым-қатынас ең алдымен, бір адамның 
екінші адамды өзара түсінушілігінен басталады. 
Немқұрайлық  қатігездік  тұрпайылық  сыйлам- 
сыздық  қарым-қатынасты  бұзады.  Ал,  егер 
тілек, өзара сұрақтар, өзара келіспеушілік басым 
болса,  онда  достық  қатынас,  яғни  ол  жанұяға 
қажетті  психологиялық  атмосфера  болып  табы- 
лады.  Біз  білетіндей  адамның  өзара  түсіну- 
шілігіне  бөгет  болатын  жағдайлар;  оның  қай- 
таланбастығы,  жеке  даралығы,  бір-біріне  ұқса- 
майтындығы.  Өзара  түсінушіліктің  тағы  бір 
кедергісі  қабылдаудың  стереотиптілігі.  Кейбір 
адамдар  басқаларды  терең  білмей  өз  ойларын 
айта салады. Мысалы; ол – дəрігер, ол – сатушы, 
сонымен  бəрі  түсінікті,  себебі  олардың  моделі, 
шаблоны бейнесі сол  адамға  беріледі. Адамның 
басқа адаммен қарым-қатынасы оның жеке күші 
мен əлсіздігі, өмірлік қайталанбас жеке даралық 
көріінісі,  тəрбиелеу  ерекшелігі  сияқты  мінез-
құлқының  ерекшелігіне  байланысты.  Адамға 
басқа  адамдардың  бағалауы  мен  бірге  өзіндік 
ойы,  əлеуметтік  статусы  ұжым  да  алатын  орны 
сияқты  қасиеттер  əсер  етеді.  Қарым-қатынас 
басқа да іс-əрекет сияқты белгілі бір нəтижемен 
аяқталады Қарым-қатынас нəтижесін оның өнімі 
ретінде  қарастыруға  болады.  Өнімі  əр  түрлі 
болады.  Оның  ішінде  басты  орын  алатындары 
өзара қатынас жəне өзінің образы. Өзара қарым-
қатынас  қатынас  үрдісіне  өзінің  əсерін  тигізеді. 
Адамдар  арасындағы  өзара  қатынас  таңдау 
сипатына  ие  болады.  Бұл  таңдау  адам  қажет- 
тілігіне  байланыста  анықталады.  Баланың  өз 
образы  өмірлік  іс-тəжірибенің  əр  түрлі  түрінде 
пайда  болады:  жеке  даралық  əрекет  тəжірибесі 
жəне  қарым-қатынас  тəжірибесі  бала  дамуын- 
дағы шешуші фактор – баланың өзіне қатынасы 
қоршаған  ортаны  белсенді  өзгерту  жəне 
əлеуметтік  тарихи  сипат  алады.  Өз  образын  біз 
аффективті – когнитивті  комплекс  ретінде 
қарастырамыз. Оның  аффективті жағын өзін-өзі 
бағалау  ал,  когнитивті  жағын,  баланың  өзі 
туралы  ойы  деп  айтуға  болады.  Бала  өмірге 
келісімен  алдымен  үлкендермен,  одан  кейін 
құрбы-құрдастарымен  қарым-қатынасқа  түсе 
бастайды. Осының нəтижесінде жаратылысынан 
берілген  адам  болу  қабілетін  іске  асырады. 
Қарым-қатынас баланың психикалық дамуының 
негізгі  факторы  жəне  жағдайы.  Қарым-қаты- 
наста  адамдар  өзін-өзі  жəне  басқаларды  тану 
қажетттілігін  қанағатандырады.  Өзін-өзі  тану 
жəне  қарым-қатынас  бір-бірімен  тығыз  байла- 
нысты [2, б. 84-95]. [2] 
Соныме бірге, даму – адамның сандық жəне 
сапалық  өзгерістерінің  жүрісі  мен  нəтижесі. 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
302
Даму  нəтижесінде  адам  биологиялық  түр  жəне 
əлеуметтік  тіршілік  иесі  болып  жетіледі.  Адам- 
ның  биологиялық  сипаты  өз  ішіне  морфоло- 
гиялық,  биохимиялық,  физиологиялық  өзгеріс- 
терді қамтыған тəн- дене дамуынан көрінеді. Ал 
əлеуметтік  даму  оның  психикалық,  рухани, 
интелектуал  кемелденуінен  байқалады.  Егер 
адам  сана  жəне  өзіндік  санаға  ие  болып,  өз 
бетінше  жаңғыртушы  іс-əрекет  орындауға 
қабілетті болса, онда ол адам тұлға деп аталады. 
Адам  тұлға  болып  туылмайды,  ол  қасиеттік 
дəреже  даму  барысында  қалыптасады. “Адам” 
ұғымынан  өзгеше  “тұлға”  түсінігі – адамның 
қоғамдық қатынастар, басқа адамдармен араласу 
ықпалында  қалыптасқан  əлеуметтік  сапа-
қасиеттерін  білдіреді.  Тұлға  ретінде  əрбір  адам 
əлеуметтік  жүйеде  мақсат  бағдарлы  жəне 
ойластырылған тəрбие барысында қалыптасады. 
Əрбір  тұлға,  бір  жағынан,  қоғамдық  тəжірибені 
игеру деңгейімен, екінші жағынан, материалдық 
жəне  рухани  құндылықтар  қорына  қосқан 
қоғамдық  үлесімен  танылады.  Тұлға  болып 
жетілу үшін адам өзіне табиғаттан берілген жəне 
өмір  мен  тəрбие  желісінде  қалыптасқан  ішкі 
қасиеттерін  нақты  практикалық  қызметте  аша 
білуі шарт. 
Қорыта айтқанды, девиантты мінез-құлықты  
 
 
балалармен  тəрбиелік  жұмыстарын  жүргізуде 
римдік  философ  Сенеканың: «əрбір  адам 
өмірінің  тек  кейбір  жақтарын  ойлап  талдайды, 
бірақ  ешкім  жалпы  өмір  туралы  ойланбайды» 
деген  ой-пікіріне  сүйене  отырып,  девиацияға 
коррекция жасаушы əрбір маман ұстаз, баланың 
тек  кейбір  мінездік  кемшіліктерін  түзетіп  қана 
қоймай,  оларды,  қоғамдық  өмірдің  талапта- 
рымен  ұштасқан  дұрыс  қарым-қатынас  жолына 
қайтып  əкеліп,  ары  қарай  қалыптаса  дамуына, 
əлеуметтенуіне көмектесуі қажет. Бұл педагоги- 
калық  іс-əрекеттер  мазмұны,  қоғам  өмірінде 
бекіген  адамгершілік  қадір-қасиеттерінің  мəні- 
мен, талаптарын тікелей байланыстыра, адамдар 
арасындағы  қарым-қатынастар  (достық,  жол- 
дастық,  туыстық,  сүйіспеншілік,  махаббат  т.б.) 
нормаларымен  ұштастырыла  жүзеге  асырыл- 
ғанда,  балалар  бойында  девиантты  мінез-құ- 
лықтың  өріс  алмауына  жəне  оларды  мектеп 
қабырғасынан бастап əлеуметтендіруге мүмкідік 
жасалады. 
________________ 
1.  Саданова  С.К.,  Саданова  Ж.К. «Вестник»  КАСУ 
№1 - 2005 
2.  Байтемирова К.Б. «Вестник» КАСУ №1 – 2005 
3.  Қадыржан  Сейталиев  «Жалпы  психология»  Ал- 
маты: «Білім» 2007 ж  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
303
ТАРИХНАМА ЖƏНЕ ДЕРЕКТАНУ 
ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ И ИСТОРИОГРАФИЯ 
 
 
Джалил Фарах Джаббар гызы 
 
МАГИЧЕСКИЕ ФУНКЦИИ РУНИЧЕСКИХ НАДПИСЕЙ ТЮРКСКИХ И 
СКАНДИНАВСКИХ НАРОДОВ 
 
 
Первая  письменная  культура  многих  древ- 
них  народов  возникла  на  переходе  от  пикто- 
граммы  к  идеограммам.  Главной  задачей 
пиктограмм  было  изображение  обрядов  и  ри- 
туалов. 
Первые 
изображения 
магических 
ритуалов  встречаются  на  наскальных  рисунках. 
Стеблин-Каменский  в  книге  «Древняя  сканди- 
навская литература» о таких  магических рисун- 
ках  писал: «По-видимому,  изображая  на  скале 
такой  обряд,  люди  представляли  себе , что  тем 
самым  продлевают  его  действие,  т.е.  обеспе- 
чивают  плодородие  на  все  время,  пока  со- 
храняется изображение. 
Если  такое  толкование  верно,  то  корабли – 
это  ритуальные  корабли.  Такие  корабли  ис- 
пользуются  у  многих  народов.  Повозки – это 
ритуальные  повозки
 
Быки  с  плугом – ритуаль- 
ная  инсценировка  пахоты.  Колеса,  диски – эм- 
блемы  солнца.  Изображение  следов  челове- 
ческих  ног – символ  чьего-то  присутствия  во 
время  обряда,  вероятно,  какого-нибудь  бо- 
жества.  Фаллические  фигуры – это  возможно, 
какие-то божества, обеспечивающие плодородие 
Человеческие  фигуры  с  воздетыми  руками, 
танцующие  или  трубящие, – это  изображение 
праздничных  процессий  или  танцев» (5, с.8).
 
Стеблин-Каменский  описывает  сакральные  эле- 
менты  магического  характера,  из  которых 
состоит  изображенный  на  скалах  ритуальный 
обряд.  Носящий  имитативный  характер  данный 
обряд,  можно  отнести  к  белой  магии.  Целью 
обряда было обеспечение достатка и изобилия.  
Со  временем  наскальные  рисунки  сменяя- 
лись  более  конкретными  знаками.  Эти  знаки,  с 
одной  стороны,  носили  фонетический  характер 
и выполняли функцию общения между людьми, 
с другой стороны, в них скрывалась магическая 
составляющая.  Как  и  во  многих  древних  циви- 
лизациях,  в  культуре  тюрков  и  скандинавских 
народов первоначальные знаки письма и пикто- 
граммы были широко распространены.  
Были  два  вида  рун,  принадлежавших 
скандинавским  народам.  Первоначальные  руны 
состояли  из 24 знаков,  и  они  писались  в  
 
 
вертикальном направлении (видимо, это связано  
с  тем,  что  изначально  знаки  писались  на 
деревьях). Появление больших рун относят ко II 
веку нашей эры. Руны из 16 знаков появились в 
более позднее время и относятся к IX веку. Руны 
раннего  периода  называются  большими,  а 
поздние – маленькими  рунами.  По  первым 
шести рунам, большие руны называются футар- 
ками.  Каждая  отдельная  руна  выражала  одно 
слово.  Например,  руна  ф  обозначала  скот. 
Исследовавший  руны  скандинавских  народов, 
Стеблин-Каменски  считал  их  древним  видом 
письма и отмечал, что вместе с тем они носили и 
магический  характер: «По  видимому,  перво- 
начально  господствовало  представление,  что 
каждая  руна  обладает  в  соответствии  со  своим 
именем  той  или  иной  магической  силой.  В 
умении  использовать  эту  тайную  силу  и 
заключалось,  согласно  представлению  тех,  кто 
вырезал  руны,  руническое  искусство.  Не  было 
ясного понимания что руны, как и всякие буквы 
-  фонетические  знаки.  Руны  использовались 
одновременно  и  как  фонетические  знаки,  и  как 
магические  знаки» (5, с.10).
 
Далее  автор  для 
пояснения  своей  мысли  приводит  пример  о 
рунах,  написанных  на  древке  копья  с 
выражением gagaga. Датированные VI веком эти 
руны  были  найдены  в  болотах  острова  Фьюн. 
«Скорее  всего  три  раза  повторяющиеся  слова 
«подарок» и «ас» (руна g называлась дар, а руна 
а- «ас»)»
 
означали,  что  копье,  выпушенный  в 
болото,  был  подарком  для  богов» (5, 11).
 
Руны 
писались  на  надгробных  камнях,  чтобы 
защитить  их  от  уничтожения.  Это  говорит  о 
защищающей  функции  рун.  В  исландских 
произведениях  «Большая  Эдда»  и  «Маленькая 
Эдда»  руны  тоже  обладают  магическими  и 
волшебными свойствами. Особенно в «Большом 
Эдде»  руны  представлены  как  средства 
волшебства. Например, в главе «Сказания Али» 
Один  повествует  о  том,  как  приобрел  руны,  и 
рассказывает  о  своих  знаниях  магических 
заклинаний.  В  главе
 
«Поездка  Скирнира»
 
повествуется  об  обручении  Фрейра  и  Герд. 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №6(130). 2010
 
 
304
Слуга Фрейра угрожает Герд, чтобы она вышла 
замуж  за  его  хозяина.  В  случае  отказа  Герд 
выйти  замуж  за  Фрейра  Скирнир  повествует  о 
том,  что  он  вырежет  три  руны  и  тем  самым 
нарушит  ее  покой,  превратит  ее  в  сумасшед- 
шего. В «Песнь о Риге» поется:  
Кон юный ведал 
Волшебные руны,  
Целебные руны, 
Могучие руны, 
Мог он родильницам 
В родах помочь, 
Мечи затупить (с.340) 
В  героических  песнях  тоже  рассказывается 
о рунах. В «Речи Сигдривы»
 
повествуется о том, 
что  как  Сигурд  освободил  ангела  битвы  от 
колдовства.  Женщина,  обреченная  на  вечный 
сон Одином, спит в доспехах воина. Место, где 
она погружена в вечный сон, окружено копями. 
Сигурд поднимает щит, который лежал на ней и 
снимает  с  ее  головы  боевой  шлем.  Сигдрива 
пробуждается и говорит Сигурду:  
Долго спала я, 
Долог был сон мой- 
Долги  несчастья! 
Виновен в том Один, 
Что руны сна 
Не могла я сбросить (с.284) 
В  этой  главе  несколько  раз  повествуется  о 
волшебной  силе  рун.  Сигдрива,  чтобы  побла- 
годарить Сигурда, дает ему волшебный напиток 
и  открывает  ему  тайны  рун.  Как  говорится  в 
пятом  двустишии,  она  дает  ему  волшебный 
напиток  и  говорит,  что  в  нем  содержатся 
волшебные песни и исцеляющие руны, которые 
одаривают  человека  счастьем.  В  шестом 
двустишии  речь  идет  о  том,  как  изображаются 
руны  на  оружиях.  Сигдрива  говорит  Сигурде, 
что  если  он  на  рукоятке  своего  меча  напишет 
руну  и  дважды  произнесет  имя  Сигурда,  то 
победа  будет  на  его  стороне.  Одним  словом,  с 
пятого  до  четырнадцатого  двустиший  повест- 
вуется  о  волшебных  свойствах  рун.  Это  в 
очередной  раз  показывает,  что  скандинавы 
использовали  руны  в  магических  целях.  Ин- 
тересно и то, что руны не всегда использовались 
в  благих  намерениях.  Иногда  они  исполь- 
зовались и черной магией.  
Что  касается  тюркских  рунических  над- 
писей, то об их магических функциях до сих пор 
серьезных  исследований  не  проводилось. 
Тюркские  рунические  надписи  привлекались  к 
исследованию  в  основном  в  историческом  кон- 
тексте.  Однако  как  мы  отметили  выше,  руни- 
ческие  надписи  носили  также  магический  ха- 
рактер  и  понимались  как  сакральные  элементы 
различных обрядов.  
Если  все  древние  народы  использовали 
первичные  пиктограммы  как  средство  волшеб- 
ства, то это, видимо, было связано с социально-
психологическими  факторами.  Значит,  тюрки 
тоже  должны  были  пройти  данный  этап. 
Поэтому  логично  было  бы  заключить,  что 
Орхоно-Енисейские  письменные  памятники 
носили  не  только  фонетический  характер,  но  и, 
как  писал  Г.Ядринцев, «они,  как  было 
обнаружено и в других местах Сибири, состояли 
из тайных рунических надписей» (1. с.9). Одним 
из  факторов,  доказывающих,  что  рунические 
надписи носили и магический характер, было то, 
что знаки Ч и Б кроме фонетического свойства, 
выражали  целое  слово.  Например,  знак  Ч 
обозначал  значение  «внутренний».  Знак  Б  чи- 
тался как «голова». Магический характер тюрк- 
ских  рунических  надписей  доказывается  най- 
денным  в 1931 году  Массоном  в  Киргизии 
памятником,  называемым  «Talas çubuğu»” (Tа- 
ласcкий  прут).  Г.Н.Оркун  в  своем  трехтомном 
произведении  «Древние  тюркские  надписи», 
написанном  в 30-е  годы  прошлого  столетия, 
писал,  что  Орхоно-Енисейские  письмена  были 
найдены не только на надгробных камнях, но и 
на  деревьях  и  листках  бумаги (1, с.13). 
Найденная  в  Киргизии  руна,  которая  была 
гравирована на пруте, доказывает, что она была 
предназначена  для  сохранения  и  использования 
в доме. Текст, написанный на пруте, отличается 
от письмен, найденных на камнях. Данный текст 
Маловым  был  переведен  на  русский,  Оркун 
перевел  его  на  турецкий  язык.  Текст  Малова 
звучит следующим образом: 
1.ağıp aşu baş altım eb eşig...am idiş açu... 
2.əğ opa baş açışıp ağu igip ınçip g iç y 
p(?)skmugç(?)  
3.ağıltım na yazı iç ağızığ aşa...ağış ed... 
4.açu eğiz aşu az 
На русском текст звучит так:  
1.  Поднявший,  я  перевалил  через  вершину 
горы.  Своих  домашних  товарищей … Теперь 
открывая сосуды… 
2.  Крайняя  (на  изгибе,  на  краю  находя- 
щаяся) равнина (или каменная насыпь,  жертвен- 
ная гора камней). Помогая друг другу на новом 
пути  через  вершину горы  и поднимаясь выше, 
огибая таким образом…  
3.  Я  подошел;  вот-  равнина.  Переваливая 
через  внутреннее  ущелье  (устье  горы)… 
восхождение хор(ошо) 
4.  Открывая  (дорогу)  и  высоко  переправ- 
ляясь, немного… 
Малов “Talas çubuğu” (таласский прут) считал 
предметом,  указывающим  дорогу.  В  свою 
очередь Оркун писал, что прут имел назначение 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №6 (130). 2010 
 
305
доставить весть какому-то воину. А.Раджабов и 
Я.Мамедов  с  целью  привести  ясность  тол- 
кованиям  в  связи  с  данным  текстом  писали: «Я 
не намерен вести дискуссию о значениях знаков, 
текстов.  Странно,  что  оба  исследователя  не- 
которые знаки, например, ясно  читаемую букву 
в четвертой  строке не читают. Искусственность 
читаемости  некоторых  фраз  и  их  перевод 
отчетливо заметна. Например, что  значит «свои 
домашние товарищи»? Разве бывает «домашний 
товарищ»?  Если  слово  «дом»  понимается  как 
«внутренний»,  то  тюрки  использовали  слово  iç 
(внутренний). Или же  рассмотрим  другое выра- 
жение:  переваливая  через  внутреннее  ущелье. 
Начнем с того, что такое «внутреннее ущелье»? 
Разве бывает внешнее ущелье? Во-вторых, пере- 
валить  можно  гору,  а  не  ущелье. «Перевалить 
ущелье»  ошибочное  сочетание.  Исследователи 
не  правильно  показали  значения  слов,  которые 
они прочитали правильно и только буквально их 
перевели.  Например,  слово  эб  понятно,  оно 
означает  «дом».  Слово  эшиг  автор  дает  как 
форму  винительного  падежа  слова  эш – друг, 
товарищ.  Как  и  слово  эб,  слово  эшик  употреб- 
ляется  в  именительном  падеже,  и  носит  зна- 
чение «что-то находящийся вне дома, но в тоже 
время являющийся частью дома». Сочетание эв-
эшик  употребляется  и  в  современном  азербайд- 
жанском языке.  
Как  было  отмечено,  С.Я.Малов “Talas 
çubuğu” (таласский  прут)  объясняет  как  жезл,  
 
 
 
 
 
 
указывающий  дорогу,  а  Г.Н.Эркин  считал  его 
вестью,  отправленную  воину.  На  мой  взгляд, 
“Talas çubuğu” (таласский  прут)  являлся  обыч- 
ным изображением быта (1, с.339). Автор затем 
первую  строку  переводит  как  «Взял  я  Аг  апаш 
Убаш,  построил  дом,  и  теперь  открывая 
сосуды…».  Конечный  подход  к  тексту  прибли- 
жает нас к поставленной задаче еще ближе. Если 
мы  будем  считать,  что “Talas çubuğu” (талас- 
ский  прут)  был  предназначен  для  домашнего 
использования,  то  можем  выдвинуть  такую 
версию,  что  рунические  знаки  носили  сакраль- 
ный характер. Данный прут выполнял функцию 
защитника  дома.  Если  толковать  выражения 
«каменная  вершина  жертвоприношения»  или 
«дорога,  проходящая  через  вершину  горы»  в 
мифологическом  контексте»,  то  можно  сделать 
вывод  о  том,  что  этот  текст  был  посвящен  ка- 
кому-то  обряду.  Магический  характер  данного 
текста доказывает и внутристрочная аллитерация.  
Учитывая  эти  факторы,  можно  утверждать, 
что “Talas çubuğu”,  являясь  защитником  дома, 
был своего рода волшебным предметом.  
_______________________ 
1. Rəcəbov  Ə., Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri. 
Bakı, Yazıçı, 1993, 396 s.     
2. Talat Tekin. Orhon yazıtları. Ankara, Türk Hava 
Kutumu Basım Evi İşletmeçiligi, ikinci baskı, 2006, 200 s.  
3. Беовульф. Старшая Эдда. Песнь о Нибелунгах. М.: 
Художественная литература,1975,750 с. 
4. Младшая Эдда. Л.: Наука. 1970, 139 с. 
5.  Стеблин-Каменский  М.И.  Древне-скандинавская 
литература. М.: Высшая школа, 1979, 196 с. 
 
 
 
 
 
А. А. Мəуленов 

жүктеу/скачать 4,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: