Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы
§ 52. Күрделі сөз бен фразеологиялық бірліктердің арасында-
жүктеу/скачать 5,78 Mb. Pdf көрінісі
|
akhanov k grammatika teoriiasynyn negizderi
§ 52. Күрделі сөз бен фразеологиялық бірліктердің арасында- ғы екінші айырмашылық мынада: фразеологиялық сөз тіркестері функциональдық жақтан жеке сөздерге эквивалент болады, осыган орай олар сөздермен ауыстырыла алады. Мысалы, қас пен көздің арасында немесе ңас қащ анш а деген фразеологиялық сөз тіркестері мағыналык жақтан лезде, жылдсш деген сөздермен мэндес келіп, осы сөздердің бірімен ауыстырылса, төбе шашы тік тұру деген фразеологиялық сөз тіркесі қорцу, шошу, үрейлену деген сөздермен мэндес келіп, олардың бірімен ауыстырыла алады. Демек, фразеологиялық сөз тіркесі белгілі бір ұгымның бірден-бір атауы емес, өйткені ол үғымның тілде бұрыннан бар, жеке сөз түріндегі атауы онымен (фразеологиялық сөз тіркесімен) қатар өмір сүреді. Фразеологиялык сөз тіркестері тілдің сөздік қүрамында бар лексикалық бірліктердің (сөздердің) экспрессивті синонимі ретінде қолданылады. Ал күрделі сөздер - дара сөздердің экспрессивті синонимі емес, белгіленетін заттың (ұғымның) бірден-бір атауы. Мысалы, көщұтан, көк жөтел, боз торгай, тоц шек, асыц ж ілік деген күрделі сөздер ер цашты болу (жалығу), аузы-мүрны ңисаішастан (ұялмау, шіміркенбеу), үріп ауызга салгандай (сүйкімді) деген фразеологиялық сөз тіркестері тэрізді басқа сөздермен ауысты- рылмайды, тілде оларға мэндес келетін дара сөздер (синонимдер), басқаша атаулар жоқ. Фразеологиялық сөз тіркестері тілде бұ- рыннан бар дара сөздердің эквиваленті ретінде ұғынылса, күрделі сөздер, өздерін ауыстыра алатындай эквиваленті болмағандыктан, белгіленетін ұғымдардың бірден-бір (жалғыз) атаулары ретінде ұғынылады жэне қолданылады. Жалпы тұрақты сөз тіркестерін фразеологиялық бірліктер жэне «кәдімгі тұрақты тіркестер» деп екі топқа бөліп қараушылар 81 жеке сөздерге эквивалент (немесе экспрессивті синоним) болатын тұрақты сөз тіркестерін ғана таза фразеологиялық бірліктердің қатарына жатқызады да, мұндай қасиеті мен қызметі жоқ басқа тіркестерді «кэдімгі түрақты тіркестер» дегеннің қатарына жатқызады. Осы тұрғыдан алғанда, күрделі сөздердің «кәдімгі тұрақты тіркестер» деп аталып жүрген тіркестерден пэлендей айырмашылығы байқалмайды. Ағылшын, неміс тілдерін зерттеушілер фразеологиялық бір- ліктердің қатарына эмоциональды бояуы, экспрессивті қызметі бар фразеологизмдерді гана жатқызып, мүндай қасиеті жоқ, бірақ тұрақтылық сипаты бар басқа тіркестерді фразеологиялық бірліктерден бөліп қарап, оларды «кэдімгі тұрақты тіркестер» (собственно устойчивые сочетания) деп атайтындығын жоғарыда айттық. Олар «кэдімгі тұрақты тіркестер» дегеннің қатарына ағылшын тіліндегі һі§һег зсооі (жоғары мектеп), ІаЬоиг ргосіис- ііуііу (еңбек өнімділігі), геасііп§ һаіі (оқу залы) деген тіркестерді1 жагқызады. Неміс тілін зерттеушілер фразеологиялық бірліктерді екі топқа бөліп, I топқа тек кана таза номинативті қызмет атқара- тын тұракты тіркестерді, атап айтқанда, географиялық күрделі атауларды, ұйымдар мен мекемелердің аттарын, білімнің эр саласының күрделі терминдерін жаткызады2. Қазақ тілінде мұн- дай түрақты тіркестердің катарына жататындар: Совет Одағының Батыры, Социалистік Еңбек Ері, Ғылымға еңбек сіңірген қайрат- кер, Лениндік сыйлықтың лауреаты, Жоғары партия мектебі, Қазақтың мемлекеттік университеті, Қазақтың мемлекеттік опера жэне балет театры жэне т.б. жүктеу/скачать 5,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|