Конференциясының ЕҢбектері

109

 

1891  жылғы  Ереженің  басты  «жаңалығы»  -  ол  тҥтін  салығы  кҿлемінің  ҿсірілуі  болды. 

Ереженің  137-бабы  бҧдан  былай  далалық  облыстардың  кҿшпелі  халқын  қазына  кірісінің 

пайдасына ҽрбір шаңырақтан жҽне оны ауыстыратын кез-келген тҧруға арналған ҥй-жайлардан – 

киіз  ҥйден,  ҥйден,  жеркепеден,  жертҿледен  4  сом  есебімен  есептелетін  тҥтін  салығын  тҿлеуді 

міндеттеді.  Осы бапқа  қосымшада:  белгілі-бір  «қожайынның»  жазғы  жҽне қысқы  тҧрғын  ҥйі  бір 

шаңырақ  «болып  есептеледі»  деген  ескерту  берілген  [1,  397  б.].  Жалпы,  кҿшпелі  халыққа 

салынатын  алымның  негізгі  тҥрі  болған  тҥтін  салығының  мҿлшерін  ҿзгертуді  патша  ҿкіметі 

бҧрыннан-ақ  жоспарлады.  1868  жылғы  Уақытша  Ереже  бойынша  жылына  3  сом  болып 

белгіленген  тҥтін  салығының  кҿлемі  1891  жылға  дейін  бірнеше  рет  ҿсірілді.  Бҧған  орталық  та 

жҽне  жергілікті  отаршыл  ҿкімет  органдары  да  мҥдделі  болды.  Бҧл  жҿнінде  Орынбор  ҿлкесінің 

шенеуніктері де ашық мҽлімдеп отырды. Мҽселен, Орал ҽскери губернаторы князь Голицын 1878 

жылы  генерал-губернаторға:  «Орал  облысының  барлық  уезд  бастықтары...  тҥтін  салығын  3 

рубльден 5 рубльге кҿтеру қырғыздар ҥшін ешқандай қысымшылық туғызбайтынын жҽне олардың 

тҧрмыс жағдайына ешқандай  зиянды ықпалын  тигізбейтінін  бір  ауыздан  мҽлімдеп  отыр. Мен  ҿз 

тарапымнан, Орал облысындағы басқару қҧрылымын жан-жақты зерттеп шығып, ҽкімшілікті, сот 

пен тергеу бҿлімінің қҧрамын кҥшейту жҽне кейбір қызметтердің жалақысын ҧлғайту қажет деп 

таптым.  Кҿбейтілген  салықтың  белгілі-бір  бҿлігі  ҽкімшілік  жҽне  сот  мекемелерінің  қазіргі 

қҧрамын  жақсартуға  жҧмсалса  деген  тілек  білдіремін.  Мҧндай  жағдайда  мемлекеттік  қазына 

ешқандай шығынға ҧшырамайды, керісінше, ҿзінің кірісін едҽуір ҧлғайтады» деп жазды. 

Сол сияқты, Торғай облысының ҽскери губернаторы генерал-майор Константинович (1879 

ж.  25  сҽуір)  те:  «...менің  ойымша,  мемлекеттік  кірісті...  қырғыздар  есебінен  ҧлғайту  жҿніндегі 

мҽселе  салық  жҥйесінің  ҿзін  ҿзгертумен  жҽне  қырғыз  қоғамдарының  жер  мҽселесін  реттеумен 

тікелей  байланысты  болуы  қажет,  ҿйткені,  жер  салығы  басқа  салықтармен  салыстырғанда,  бір 

қалыпты жҽне нағыз ҿнімді салық болып табылады» деген пікір білдірді. 

Генерал-губернатор  Крыжановский  бҧл  ҧсыныстарға  қатысты  Министрлер  Комитетінде 

«тҥтін салығын кҿбейту мҽселесін қырғыз халқы ҥшін қолайлы кезең туғанға дейін қалдыра тҧру 

қажет»  деген  шешім  қабылдағанын  хабарлады  [2,  136-137  бб.].  Патша  ҿкіметінің  мҧндай 

ҧстанымы  Орынбор  ҿлкесіндегі  саяси  тҧрақсыздыққа  байланысты  болды.  Ҿйткені,  1869-1870 

жылдардағы халық кҿтерілістерінің салқыны ҽлі де болса басылмаған еді. 

Ҿлкеде тҥтін салығының жаңа мҿлшері тек 1886 жылы бекітілді. Осы 1886 жылғы Ереже 

салық  жҥйесінің  отаршылдық  бағытын  нығайта  тҥсті.  Бҧған  дейін  патша  ҿкіметі  алым  кҿлемін 

бірте-бірте кҿбейтіп, бірқатар ҥстеме шаралар жҥргізген болатын. 1882 жылы Жетісу облысында 

бастапқы  «ҥлес»  1  сом  25  тиынға  кҿбейтілді.  Алайда  қазақ  шаруашылықтарына  1879-1880 

жылдардағы  жҧт  келтірген  зор  зиян  себепті  4  сомдық  міндеткерлікті  кейінірек,  Тҥркістан 

ҿлкесінде  1886  жылғы  8-желтоқсаннан,  далалық  облыстарда  1887  жылғы  1-қаңтардан  бастап 

енгізу ҧйғарылды [3, 432-433 бб.]. Осылайша, 4 сом мҿлшеріндегі тҥтін салығы 1891 жылға дейін-

ақ енгізіліп қойған еді. 

1891  жылғы  Ереженің  138-бабына  сҽйкес  шаңырақ  санының  санағы  ҥш  жылда  бір  рет 

жҥргізіліп отырды [1, 397 б.]. Бҧл орайда, кҿшпелі халықтың шаңырақ санын дҧрыс есепке алуға 

ҥлкен  кҿңіл  бҿлінді.  Ол  ҥшін  арнайы  статистикалық  органдар  қҧрылды.  Мҽселен,  бҧған  дейін 

Торғай  облысының  ҽскери  губернаторлары  болған  Гейнс  жҽне  Константиновичтер  осындай 

статистикалық  ҥстел  ашуға  талпыныс  жасаған.  Кейін,  Я.Ф.Барабаш  тҧсында  қаржыландыру 

мҽселесі  шешіліп,  1895  жылы  28-ақпанда  арнайы  Статистикалық  комитет  ашылады  [4,  10  б.]. 

Арнайы органның статистикалық мҽліметтері тек салық салуда емес, басқа да мақсаттарда кеңінен 

пайдалынылды. 

142-бап  бойынша  ҽр  шаңырақтың  кҿшіп-қонуын  тҧрақты  тҥрде  бақылау  болыс 

басқарушылары  мен  ауыл  старшындарына  міндеттелді.  143-баппен  шаңырақ  санын  жасырып, 

теріс  кҿрсеткен  болыс  басқарушылары  облыстық  басқарманың  қаулысы  бойынша  шаңырақтан 

салық  алу  кезінде  ҽрбір  жасарылған  шаңырақтан  «алынатын»  алымның  екі  есе  сомасын  ҿндіріп 

алумен жазаланды [1, 397 б.]. 

Ереже бойынша 149-бап селолық немесе отырықшы қоғамдардың салық тҿлеуіне қатысты 

–  орыс  шаруаларына,  дҥнгендерге,  ҧйғырларға  ҿздеріне  бҿлінген  мемлекеттік  жер  ҥлесі  ҥшін 

мемлекеттік  шаруалармен  ортақ  негізде  оброк  салығы  салынды.  Салықтың  бҧл  тҥрін  алу 

ережелері 149-152 баптар аралығын қамтиды. 

Сонымен бірге, Қазақстан тҧрғындарына заттай жҽне ақшалай земстволық міндеткерліктер 

жҥктелді.  Бҧл  міндеткерліктер  негізінен  тҿрт  далалық  облыстың  қазақ  халқына  қатысты  болды. 

Ереже  Император  маңындағылар  кабинетінің  жерінде  орналасқан  қазақтарға  қолданылмады. 

110

 

Қҧлынды  даласында  (Ертіс  пен  Обь  арасында),  Алтай  таулы  аймағында  кҿшіп  жҥретін  қазақтар 

жер  пайдаланғаны  ҥшін  Кабинеттің  пайдасына  6  сом  50  тиын  сомасында,  қалғандары  – 

мемлекеттік қазына пайдасына 1 сом 50 тиын тҥтін салығын тҿледі. 

Ереженің  146-бабына  сҽйкес  ҽрбір  шаңырақтан  алынатын  тҥтін  салығын  ауыл 

старшындары  жинады;  ҿз  кезегінде,  олар  алынған  қаражатты  болыс  басқарушысына  берді. 

Қаражат  одан  ҽрі  уездік казначейлікке  немесе  оны  алмастыратын  мекемеге  тапсырылды [1, 397-

398 бб.]. 

Осылайша,  1891  жылғы  Ереже  ҿлкеде  қҧрылған  отаршылдық  салық  жҥйесін  одан  ҽрі 

кҥшейте  тҥсті.  Ал,  қазақ  халқына  қатысты  Ереже  баптарының  қатаң  сақталуы  бҧл  басқа  мҽселе 

болды. Ҿйткені, алым-салықтар ҥнемі белгіленген мҿлшерден артық алынып отырды. Осы жағдай 

қазақ халқына қосымша ауыртпалықтар ҽкелді. 

 

Әдебиеттер  

1.

 

Положение  об  управлении  Акмолинской,  Семипалатинской,  Семиреченской,  Уральской  и 

Тургайской  областями  (25  марта  1891  г.)  /  Материалы  по  истории  политического  строя 

Казахстана. Т. 1. Алма-Ата, 1960.-441 с. 

2.

 

Ҽбенова Б.С. 1868 жылғы ҽкімшілік реформа жҽне Орынбор ҿлкесі (1868-1891 жж.). Ақтҿбе, 

2006.-375 б. 

3.

 

Қазақстан тарихы (кҿне заманнан бҥгінге дейін). Бес томдық. 3-том. Алматы, 2002.-768 б. 

4.

 

Мҧстафина  Ж.Д.  Торғай  облысының  ҽскери  губернаторы  Я.Ф.Барабаштың  ҿмір  жолы  мен 

қызметі  //  Жас  ғалымдардың,  студенттер  мен  мектеп  оқушыларының  «VІІІ  Cҽтпаев 

оқулары»  атты  халықаралық  ғылыми  конференция  материалдар  жинағы.  –  Павлодар: 

С.Торайғыров ат. ПМУ, 2008. – Том 15. – 480 б. 281-286 бб. 

 

 

ҼОЖ: 93/94 

 

ТЫҢ ЖӘНЕ ТЫҢАЙҒАН ЖЕРЛЕРДІ ИГЕРУДІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 

ЭТНОДЕМОГРАФИЯЛЫҚ АХУАЛҒА ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ 

 

Нарымбет Г.Б., Абдрасилова Н.О. 

М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, №33 К. Қасымҧлы атындағы жалпы орта мектеп, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

В  статье  рассматриваются  негативные  последствия  освоения  целины  и  заложенных  земель  на 

демографическую ситуацию в Казахстане 

 

Summary 

In the article  are examined negative of the cultivation of virgin lands  and fallow earth to the demographic 

situation in Kazakhstan 

 

Қазақстанның  демографиялық  дамуының  ерекшелігі ,  70  жылдардың  басына  дейін  кҿп  

жағдайда  табиғи  ҿсім  есебінен  емес, кҿшіп  келушілердің есебімен   тығыз  байланыста  болды.  

Осыған  байланысты  миграция  проблемасы  терең  талдамайынша,  елімізде  болып  жатқан  кең  

ауқымдағы    демографиялық,    экономикалық,    ҽлеуметтік,    тіпті    саяси    саладағы    ҿзгерістерге  

ғылыми  баға  беру  мҥмкін   емес. 

Қазақстан  халқы  қҧрамының  кҿп  ҧлтты  болуы  еліміздегі  отарлау  саясатының  нҽтижесі. 

Бҧл  саясат   Ресей  империсына  ресми   бағынғаннан  ертерек  басталды.  Ал   бодан   болу  орыс  

жҽне  украин  ҧлттарын  қазақ  жуйелі  тҥрде  қоныстануына  жағдай   туғызды. 

Республикадағы   ҧжымдастыру  мен  индустрияландыру  нҽтижесінде  болған  миграциялық   

процестер  республика    халқының   ҽлеуметтік  жҽне  ҧлттық  қҧрамына  тҥбегейлі  ҿзгерістер   

ҽкелді.  Отырықшылықты    жҥзеге асыруда  1940 жылы   бҥкіл   шаруалар  қожалығының  99,3 

проценті  колхоздар  қҧрамына  енді. 

Қазақстанға  белсенді  кҿшу  40-шы жылдардың  басынан  басталды.  Ол негізгі  3 бағытта  

жҥрді. 

1.

 

Жоспарлы  кҿшу; ҥкіметтің  жоспарымен  жҥрді. 

2.

 

Инициативтік  кҿшу; ҥкімет  кҿшпенділердің  жҥру  ақысын  тҿледі. 

3.

 

Жоспардан  тыс  кҿшу;ҿз  ақысымен  кҿшу.[1] 

111

 

Соғыстан  соң  1950-ші    жылдары  жоспарлы  республикалық  миграция  жҥргізілмеді, 

жҥргізілседе аз болды. Ең ірі миграциялық ағым тың жҽне тыңайған жерлерді игеру науқанымен 

байланысты.  Осы  желеумен  КСРО-ның    Еуропалық  бҿлігінен  Қазақстанға  екі  миллиондай  адам 

келді. Республика аралық  ҧйымдасқан жҧмысшылар куші ҿндірістік қҧрлыста  жҽне  транспортта 

1954-1956  жылдары  0,5  млн.  адам,  проценттке  шыққанда  80  процент  республиканың 

жҧмысшылары кҥшін қҧрады. 

1959  жылы  республикадағы  орыстар  салмағы  42,7%,  қазақтар 1939 жылға  қарағанда  есе  

азайып , 30 пайызын  қҧрады. 

1939-1959  жылдар  арасындағы  20 жыл  ішінде   қазақтар саны  474мың адамға  ҿскен.  20%  

қазақ,  орыстар  1523  мың (62%),  укриндер 105 мың (16%),  татар  85  мың  (79%),  ҿзбектер  33 

мың  (32%), беларусь 76 мың (3,4 есе) , ҧйғыр 24,4 мың ( 69%), басқа ҧлттар 311 мың (2,6 есе). [2] 

Бҧдан    кҿретініміз,    қазақтар    ҿз    жерінде    демографиялық    азшылықта    қала    беріп,  ал  

мҧндағы  шығыс  славяндар  мен  басқа  ҧлттар  абсолюттік  кҿпшілікке  жеткен. 

Ойластырылмаған    миграцияның    нҽтижелігі    жоғары    жҽне    объективті  негізі    болған  .  Бізде  

ынталандыру  кҿзі  жоғары  жалақы  болғандықтан  ҽлеуметтік  тҧрғыда   шиеленіс  туғызып ,  ҧлттық  

қатынасқа кері  ҽсерін  тигізді. 

Мҧндай кҿші-қон  республика  тҧрғындарының  санын  арттырды,  урбанизацияға  жол  ашты, қала 

тҧрғындары да, село тҧрғындары да туу жағынан емес, миграция есебінен ҿсті. [3]. 

Ҽлеуметтік  қҧрылым  тҧрғысынан  ауыл  шаруашылық  ҿндірісінің  негізгі  еңбек  кҥшін  біздің 

республикада  шаруалар  қҧраса,  оның  ішіндегі  негізгі  еңбек-малшаруашылығы,  сондықтан  да 

қазақтардың  кҿпшілігін  қҧрайтын  шаруалар  тобы  малшылар  болды.  Қазақстан  аграрлы  республика 

болуымен  қатар,  мал  шаруашылығы  ҿнімі  жағынан  да  кезінде  алдыңғы  қатарлы  мемлекеттердің  бірі 

еді.  Ал,  қазақтардың  негізгі  кҿпшілігі  ата  кҽсіппен,  мал  шаруашылығымен  айналысты.  Енді, 

республика бойынша 1959 жылы мал шаруашылығымен айналысқан сандық динамикасы мынадай. 

Бҧл кезде мал шаруашылығымен айналысқандар саны 97042 адам болса, оның 83614-і қазақтар, 

яғни  барлық  малшылардың  86,2  пайызын  қҧраған.  Кҿріп  отырғанымыздай  мемлекеттің  мал 

шаруашылығы саласындағы негізгі еңбек кҥші қазақ ҧлтының ҿкілдерінен тҧрған. 

Жекелеген  облыстар  бойынша  малшы  қазақтардың  алған  ҥлестік  салмағы  100  пайызға  жеткен 

болса,  Қостанайда  98  пайыз,    Батыс  Қазақстанда  93пайыз,  Шығыс  Қазақстанда  92  пайызын  қҧраған. 

[4]. 

Ауылдағы шаруалар саны қандай ҽлеуметтік топ арқылы ҿтпесе де, ҿзіндік ҥлес салмағын ҧстап 

отырды.  Басқа да еңбекші  таптың санын  кҿбейтетіндей, шаруалар,  жастар  кҿбейіп  отырған.  Кҿбінесе 

оқуға  тҥсе  алмай  қалған  немесе  отбасы  тҧрмысына  байланысты  оқи  алмай  қалған  жастар  шаруалар 

қатарына қосылды, 

Осылармен  қатар,  республикада  шаруалардың  қатарын  толтырған  ҥй  шаруашылығындағы 

ҽйелдер. Оның  ҥстіне басқа  халықтарға қарағанда қазақ  ҽйелдері  балаға қарап,  ҥйінде  отырып  қалуы 

жиі кездеседі. Сҿйтіп шаруалар қатарын толтыратын екі кҿз болды: біріншісі жастар, екіншісі ҽйелдер. 

Қазақтар жоғары беделді орынға жетпегенін кҿреміз. Сырттан тартқан механизаторлар саны жыл 

сайын кҿбейгенімен, олар уақытша ғана жалдамалы жҧмысшы ғана болатын. Ал республика ішіндегі 

жастардың  арнайы  маманднған  оқу  орындарына  аздап  тартылуы,  ауыл  шаруашылық  ҿндірісіндегі 

еңбек кҥшінің тапшылық орнын толтыра алмады. 

1970 жылы республикада  еңбекші  халқының  қҧрамындағы   жҧмысшы  табының  ҥлесі 1959 

жылмен  салыстырғанда  7,9 пайыз  артып,  шаруалардың  ҥлесі   15,9 пайыз  кеміген.[5]. 

Мемлекеттік    экономикалық    саяси-ҽлеуметтік    табиғатынан    тҧрмыс    кешетін    тағы    бір  

ҽлеуметтік    топ-  сыртынан    кҿрінетін    ,    заң    талаптарына    қайшы    ҿмір    сҥретін    бҧзақылар    тобы. 

Тымақ  киген  қазақтарды  жабайылар  деп   трактормен  қуалау да  сол  кездің  шындығы . Ақмола  

ҿңірінде  135 қақтығыс  болған .[6]. 

Тың  игерудің   ҽсерінен  Қазақстанда  ҧлттар  саны  одан  ҽрі  ҿсті, 1920 жылы  38 ҧлт  тіркелсе, 

1970 жылы 114-ке , ал 1986  жылы  120- ға   жеткен.[7]. 

 

Әдебиеттер 

1.

 

Ковальский С.Л., Маданов М. Освоение  целенных  земель в Казахстане.-  А., 1986,-Б.152 

2.

 

Смайылов Н.С. Хрущев: ағы мен қарасы // Ақиқат. -1994,№4, -Б.22 

3.

 

Райханов Н. Тың  игерудің  оны мен  солы // Ақиқат. -1995,№4,-Б.25 

4.

 

Қазақ  тарихы.-1995, №6. 

5.

 

Динамические  ряды  по  демографической  статистеке. –Б.127 

6.

 

Ҽмірқызы К. Біз  білмейтін 135 қақтығыс  // Егемен  Қазақстан. -2002, 27 ақпан. 

7.

 

Қазақстан  тарихы. -1995,№6. 

 

112

 

ҼОЖ 147.12 

 

БЕЙНЕЛЕУ ӚНЕРІ САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРҒА ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ БЕРУ 

НЕГІЗДЕРІ 

 

Наурызбаева Н.О., Рсмаханбетова Ш.Е. 

Ҽ.Қастеев атындағы кҿркемсурет колледжі, М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

В статье рассматриваются вопросы воспитания на уроках изобразительного искусства 

 

Summary 

Professional orientation on artistic education by means of fine art of senior grades’ schoolchildren. 

 

Қазақстандағы қазіргі кезеңдегі қоғамдық, ҽлеуметтік ҿзгерістерге сҽйкес тҽрбие теориясы 

мен  ҽдістемесінің  мақсаты,  міндеті,  мазмҧны  мҽнді  ҿзгерістерге  ҧшырауда.  Соңғы  кездері  Ресей 

мен  Қазақстан  баспа  беттерінде  жарияланған  еңбектерді  негізге  ала  отырып,  жаңарған  қоғам 

талабына  сай  оқушыларға  адамгершілік,  эстетикалық  тҽрбие  беру  жҥйесін  басты  мҽселе  деп 

қарастырған жҿн. 

Демек,  ҧлттық  ерекшелiктерiмiздi  ескере  отырып,  заман  талабына  сай,  ҿркениеттi  елдер 

қатарына кіру мақсатында, ҧрпақ тҽрбиесінің зор мҽнi бар келелі мҽселеге айналып отыр. 

Қазақстан Республикасының «Бiлiм туралы» заңында «Бiлiм беру ҧйымдарындағы тҽрбие 

бағдарламалары  бiлiм  беру  бағдарламаларының  қҧрамдас  бҿлiгi  болып  табылады  жҽне  бiлiм 

алушылардың,  тҽрбиеленушiлердiң  елжандылық,  азаматтық,  интернационалдық,  жоғары 

моральдық  жҽне  адамгершiлiк  сезiмiн  қалыптастыруға,  сондай-ақ  жан-жақты,  ынта-ықыласымен 

қабiлеттерiн дамытуға бағытталуы тиiс» - деп кҿрсетілген [1]. 

Осы кешенді бағдарламалар бағыттары мен заң талаптарына сҽйкес орта, арнайы орта жҽне 

жоғарғы оқу орындарында білім алушыларды тҽрбиелеуге бейнелеу ҿнерi жҽне сызу мамандығы 

бiлiм беру бағдарламасының мҥмкiншiлiктерi жеткілікті. 

Қазіргi  кезде  Республикамызда  8157  мектеп  бар,  оның  1203-і  бастауыш,  1233-і  негізгі, 

5512-і орта, 112-і арнайы тҥзету ҧйымдары бар [2]. 

Бҧл  елiмiзде  оқушылардың  оқу-тҽрбие  iсiне  айтарлықтай  кҿңiл  бҿлiнiп  отырғанын 

айғақтайды.  Бейнелеу  ҿнері  жҽне  сызу  мамандығының  мҧғалімдерін  оқу  орындарында  тҽрбие 

жҧмыстарын  жҥргiзуге  кҽсіби  даярлықтарын  қалыптастыру,  ҧлттық  жҽне  жалпы  азаматтық 

қҧндылық  қағидаларымен  сабақтастықта  бҥгiнгi  заман  талабынан  туындап  отырған  педагогика 

ғылымдары  мiндеттерiнiң  бiрi,  ҽлемде  жҽне  елімізде  жҥріп  жатқан  тҽрбие  ҥдерістерін,  жаңа 

идеялар  жаңғырған  бағыт-бағдарларын,  тҥрлі  тҽлім-тҽрбие  тҽжірибелерін  зерттеу  барысы  болып 

табылмақшы. Бейнелеу ҿнерi мҧғалiмдері ҧстаздықпен қатар тҽрбие жҧмыстарын жҥргiзе алатын 

тҽрбиеші ретінде қалыптастырудың мҽнi бҥгiнгi жаңа заман талабына сҽйкес туындап отырғанын 

мойындауымыз керек. 

Тҽрбие  дегеніміз  –  тҧлғаны  ҿндірістік,  қоғамдық  жҽне  мҽдени  ҽрекеттерге  даярлау 

мақсатында  оның  рухани  жҽне  қуаттық  дамуына  жҥйелі  жҽне  бағытты  ықпал  ету  ҥдерісі.  Білім 

жҽне оқыту бірімен бірі тығыз байланысты. Тҽрбиенің мақсаты, мазмҧны жҽне ҧйымдастырылуы 

қоғамдық қатынастар басымдылығымен айқындалады [3] 

Ҥгітшінің  қысқаша  педагогикалық  сҿздігінде  тҽрбие  –  қоғамдағы  еңбек  жҽне  басқа  да 

пайдалы  іс ҽрекеттерге, кҿптеген  ҽлеуметтік  қызметтерді  атқаруға  адамдарды  даярлаудың  заңды 

ҥрдісі.  Қысқа  ауқымды  мағынада  тҽрбие  сҿзі  сондай-ақ  ол  немесе  басқа  да  ҽлеуметтік  таптар 

ҥдерісіне  жетекшілік  жҽне  басшылық  жасайтын  мақсатты  бағытты  іс-ҽрекеттер  тҥсіндіріледі. 

Тҽрбие  адамзат  қоғамының  пайда  болуымен  бірге  пайда  болды,  оған  деген  сҧраныс  қоғам  ҿмір 

сҥріп жатқан уақытта ҧдайы қажет [4]. 

Қазіргі  педагогикалық  теорияда  «Тҽрбие  ҽдісі»  ҧғымы  -  ҽлі  де  жете  зерттелмеген 

мҽселелердің бірі. Себебі бҧл жҿнінде ҽр тҥрлі кҿзқарастардың бар екені байқалуда. 

Т.Е.Конниковтың  анықтамасы  бойынша  –  бҧл  педагогикалық  жҧмыстың  тҽсілдері  мен 

жолдары арқылы тҽрбие мақсатына жету. 

А.С.Макаренконың  анықтамасы  бойынша,  тҽрбие  ҽдісі  –  бҧл  жеке  адамға  тікелей  жҽне 

жанама тҥрде ықпал жасау. 

В.А.Сластенин  тҽрбие  ҽдісін  тҽрбиешілер  мен  тҽрбиеленушілердің  ісҽрекетінің  ҿзара 

байланыс тҽсілдері деп тҧжырымдайды [5]. 

113

 

Тҽрбие ҽдісі ҧғымы туралы мҧнан басқа да бірқатар анықтамалар бар. Осы анықтамаларға 

қарағанда, ҽрбір автор тҽрбие ҽдісі туралы ҧғымды ҿзінің зерттеу жҧмысының нҽтижесіне сҥйеніп 

тҥсіндіретін сияқты, ал біздің байқауымызша, ҽртҥрлі анықтамалар бір мақсатты кҿздейді, демек 

бҧл  сананың дамуына, мҧғалімдердің тҽрбие жҧмысына дайындық сапасының артуына, олардың 

мінезқҧлық  тҽжірибесінің  қалыптасуына  ҽдістік  тҽрбиелік  ықпал  жасауы  тиіс.  Сонымен  тҥрлі 

авторлардың анықтамаларына сҥйене отырып, тҧлға қасиеттерінің тҽрбие ҽдісін тҽрбиешілер мен 

тҽрбиеленушілердің  ҿзара  байланыс  ісҽрекеттеріне  қажетті  бағытталған  педагогикалық  жҧмыс 

тҽсілдерін қалыптастырады деп білеміз. 

Тҽрбие  жҧмыстарының  ҽдістері  тҽрбиенің  мақсатына,  принциптеріне  жҽне  мазмҧнына 

білім  алушылардың  жас  жҽне  дербес  ерекшеліктеріне,  тҽрбиелік  дҽрежесі  мен  біліктілік 

мҽселелеріне  байланысты.  Тҽрбие  ҽдістері  тҽрбие  жҧмысының  мақсаттары  жҽне  мазмҧнымен 

анықталады, ал мақсат ҽдістің бас критериі болып саналады. 

Мҧғалімдердің  тҽрбие  жҧмысына  дайындығын  қалыптастыру  мақсатының  нҽтижесі 

ҽрқашан  қоғам  дамуының  жетістік  деңгейін  бейнелейді,  ол  жеткіншектерге  адамгершілік, 

эстетикалық тҽрбие беру тҽсілін ҿзгертумен анықталып отырады. 

Ҧзақ  уақыт  бойы  педагогикалық  мақсаттарды  талдау  мен  негіздеуде  коғам  мен  ҿкімет 

қажеттілігіне  сай  келетін  мақсаттар  жоғары  дҽрежеде  болып  есептеледі.  Мҧндай  жағдайда 

баланың қызығушылығы екінші орынға шегеріліп отырылады. 

Бірақ,  гуманистік  педагогика  баланың  қызығушылығын  ояту  мҽселесін  ең  басты  деп 

есептейді.  Бҥгінгі  кҥнде  тҽрбиеленушінің  ҿз  кҥшімен  жетістікке  жету  мҥмкіндігіне  басшылық 

жасауда  тҽрбие  берудің  басымдық  рҿлін  арттыруда.  Тҽрбиені  ҿмір  жҽне  ҿнермен  ҧтымды 

ҧштастыру мақсатында келесі ережелерді ҧстанған жҿн: 

Жалаң  сҿз  емес,  оқушылардың  нақты  ҽрі  қолынан  келер  ісін  пайдалану.  Осыған  орай 

тҽрбие  ісінде  сабақ  жҽне  сабақтан  тыс  бейнелеу  ҿнері  жҧмыстарына  қойылатын  талаптар 

бағдарламасын тҥзіп, оларды бір ізділік принцтер негізінде іске асыруы шарт. 

Ҿз  ҽрекеттерін  отбасы  талаптарымен  ҥйлестіре  отырып,  адамгершілік,  эстетикалық 

тҽрбиені ҽр оқушыға сонымен қатар оның басты міндеті оқу екенін жете тҥсіндірілуі лҽзім. Бҧған 

қосымша ҥйге жҽрдемдесу, ҽлі келетін басқа да тапсырмаларды орындау. Бала ҽдетте, қандай да 

істі орындауға қҧштар; енжарлық, селқостық, қырсыздық бала табиғатына жат қҧбылыстар. 

Дҽрістер  мен  сыныптан  тыс  тҽрбие  жҧмыстарында  бейнелеу  ҿнері  туындыларын,  қазақтың 

ҧлттық  қолданбалы  қолҿнері  бҧйымдары  шығармаларын  сондайақ  ҿлкетану  материалдарын 

пайдаланған ҿте тиімді. 

Балалардың  ересектермен  қатар  ҿнерге  араласуынан  олардың  қолдарына  алған  жҧмыстарына 

деген жауапкершіліктері артып, салатын суреттеріне, жасайтын бҧйымдарына ҧқыпты қарауға ҥйренуі, 

ал бҧл ҿз кезегінде азаматтық сапаларының дамуына жҽрдем береді. Бала тҽрбие ҥрдісінде ҿз еңбегінің 

басқа адамдарға қажет, қоғамға пайдалы екенін сезінуі тиіс. 

Баланың ҧнамды сапалары (бейнелеу ҿнеріне деген қызығушылық, жануарларға мейірім, тума 

қайырымдылық,  ықыластылық,  жомарттық  жҽне  т.б.)  келеңсіз  қасиеттермен  (уҽдесіздік  ҿтірік  айту, 

еріншектік  жҽне  т.б.)  бірге  жҥреді.  Бірақ  тҥгелдей  «бҧзық»  не  тума  «сҥйкімді»  бала  болмайды. 

Адамдағы  болымды  қасиеттерді  молынан  кҿбейтіп,  кері  сапаларды  мҥмкіндігінше  азайту  –  тҧлғаны 

ізгілендіру жолындағы тҽрбиеші қолынан келер маңызды міндет. 

Сондықтан  да  бҧл  жағдайды  жеткіншектерге  адамгершілік,  жҥйелі  эстетикалық  тҽрбие  беру 

мақсатында  сыныптағы  бейнелеу  ҿнері  пҽнінен  бастап,  арнайы    ҧйымдастырылатын  сыныптан  тыс 

қоғамдық – кҿпшілік мҽдени іс-шараларға, сондай-ақ тҥрлі бейнелеу ҿнері ҥйірмелеріне оқушылардың 

қызығушылықтарын  арттыру  арқылы,  оларды  сол  оқу–тҽрбие  жҧмыстарына  белсене  қатынастыру 

нҽтижесінде  шешуге  болады.  Сонда-ғана  жаңа  маманды  ҿзi  ҿмiр  сҧрiп  жатқан  ортаның  жемiсi  ғана 

емес,  сол  ортадағы  кҽсiби  маман  ретiндегi  қарым-қатынас  ҽрекетiнде  кҿрiнетiн  нысана  деп  тануға 

болады. 

 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: