Орталық Азиядағы интеграциялық бастамаларды ретроспективті

308
Қазақстан экономикасының трансформациясы
Бастама
Күні
Қолдау 
көрсеткен-
дер
География-
лық қамту
Нәтиже
3. «Орталық Азия-
дағы аймақтық 
экономикалық 
ынтымақтастық» 
бағдарламасы
1997 ж. Азия даму 
банкі, Еуропа-
лық қайта құру 
және даму 
банкі,
Дүни-
ежүзілік банк, 
Халықара-
лық валюта 
қоры, Ислам 
даму банкі 
және Біріккен 
Ұлттар Ұйымы-
ның Даму 
бағдарламасы
Орталық 
Азия елдері 
(Түрікменстан-
нан басқа) 
Ауғанстан, 
Монғолия 
және ШҰАА
Орталық Азия 
елдерінің 
және Азия 
елдерімен эко-
номикалық 
қатынастарды 
орнатудағы 
кейбір табы-
сты жобалары
4. «Орталық Азия-
лық экономи-
калық қоғамда-
стық» (ОАЭҚ).
Нарын- Сырдария 
су қоймасы каска-
дының су-энерге-
тикалық ресур-
старын тиімді 
пайдалануға 
бағытталған 
алғашқы әрекет, 
бірақ табысты 
емес
1998 ж. Қазақстан, 
Өзбекстан,
Қырғызстан,
Тәжікстан
Түрікменстан-
нан басқа, 
Орталық Азия 
елдері
Посткеңестік 
кеңістіктегі 
болашақ инте-
грациялық 
үдерістерді 
түсінуде еле-
улі айырма-
шылықтар 
пайда болды. 
Тиімсіздік 
себебінен 
ОЫҰ-на
трансформа-
цияланды
5. ЕО пен Орта-
лық Азия мем-
лекеттерімен 
серіктестік және 
ынтымақтастық 
туралы келісімі
1999 ж. Қазақстан, 
Қырғызстан, 
Өзбекстан + 
ЕО
Қазақстан, 
Қырғызстан, 
Өзбекстан + 
ЕО
«Біріккен» 
Еуропамен 
ынтымақта-
стықтың жаңа 
сапасы.  
2007 жылғы 
Орталық 
Азияға қаты-
сты ЕО стра-
тегиясын 
әзірлеуге және 
қабылдауға 
негіз болды

309
Орталық Азияны жақындастыру. Иллюзия немесе шынайы мүмкіндік?
Бастама
Күні
Қолдау 
көрсеткен-
дер
География-
лық қамту
Нәтиже
6. Орталық Азия-
лық ынтымақта-
стық ұйымы 
«ОЫҰ»
2002 
жылғы 
28 
ақпан
Қазақстан, 
Өзбекстан, 
Тәжікстан және 
Қырғызстан
Түрікменстан-
нан басқа, 
Орталық Азия-
ның барлық 
елдері
Одан әрі 
дамыған жоқ
7. Орталық Азия 
мемлекеттерінің 
Одағы
2005 ж. Қазақстан,
Қырғызстан,
Тәжікстан
Орталық Азия-
ның барлық 
елдері
Бастама 
тек жоба 
деңгейінде 
қалды
Қазіргі кезде аймақтың жаңа күн тәртібін талқылауға тағы бір әрекет жаса-
луы мүмкін. Бірінші қадам 2018 жылдың наурыз айында жасалды, онда 
алғаш рет көп жылдардан бері Астанада Орталық Азия мемлекет басшы-
ларының жұмыс (консультативтік) кездесуі өтті. Кездесуге қатыса алмаған 
жалғыз адам Түрікменстан Президенті Гурбангұлы Бердімұхамедов болды. 
Оның орнына Түрікменстанның Меджлис (Парламент) төрағасы Акджой 
Нұрбердыев Астанаға келді. Бірақ одан да қызықтысы, түрікмен делегация-
сының құрамымен Түрікменстан Президентінің ұлы Сердар Бердімұхаме-
дов келді. Қазақстан Президентінің Сердар Бердімұхамедовпен кездесуі 
Түрікменстанның болашақтағы жаңа басшысымен танысу еді. Орталық 
Азия мемлекет басшыларының жұмыс (консультативтік) кездесуіне келетін 
болсақ, Қазақстан Президенті аймақ елдерінің қауіпсіздік кеңестері қыз-
меткерлерінің арасында бесжақты тұрақты консультациялар жүргізу меха-
низмін құруды ұсынды. Консультациялық кеңес барысында аймақтағы эко-
номикалық ынтымақтастыққа жәрдемдесу мақсатында вице-министрлер 
деңгейінде бесжақты жұмыс комиссиясын құру туралы ұсыныс жасалды. 
Қазақстан тарапы экономиканы жаңа инновациялық- цифрлық платфор-
маға көшіру қажеттілігін және тарифтік саясатты оңтайландырудың маңыз-
дылығын атап өтті,  сондай-ақ транзиттік трафиктің әкімшілік рәсімдерін 
жеңілдету туралы сөз қозғады. Бұдан басқа, трансшекаралық су ресур-
старын пайдалану мәселелерін шешу маңыздылығына назар аударылды. 
Бірақ, осы жұмыс (консультативтік) кездесуін өткізу бастамасы  2016 жыл-
дың желтоқсанында Өзбекстанның жаңа президенті Шавкат Мирзиеев 
билікке келгеннен кейін, Өзбекстанның сыртқы саясатын Орталық Азия-
дағы көршілерімен ашықтық пен ынтымақтастыққа қатысты түбегейлі 

310
Қазақстан экономикасының трансформациясы
өзгертті. Мысалы, 2017 жылы Орталық Азия тарихында аймақ елдерінің 
президенттері ресми сапарлардың саны бойынша рекордтық жыл болды. 
Ең бастысы, бұл жаңа аймақтық сапаға айналады. Өзбекстан мен Түрікмен-
станның көшбасшылары Қазақстанға келді. Өз кезегінде Қазақстан Пре-
зиденті Өзбекстанға сапар жасады. Сонымен қатар, Шавкат Мирзиеев 
2017–2018 жылдары президент лауазымына кіріскеннен кейін Қазақстан-
нан басқа Түрікменстан, Қырғызстан және Тәжікстанға да барды. Өткен 
жылы Түрікменстанда Өзбекстан Президенті Орта  Азия – Таяу Шығыс көлік 
дәлізінің (Өзбекстан – Түрікменстан – Иран – Оман) бөлігі болып табылатын 
Әмудария арқылы теміржол мен көпірді пайдалануға беру рәсіміне қаты-
сты. Серіктестіктің стратегиялық бағыттары арасында энергетика және 
көлік саласы болды. Өзбек мемлекеттік мұнай компаниясы «O’zbekNeftGaz» 
және «Türkmennebit» (Түркменмұнайгаз) Каспий теңізінің түрікмен сек-
торында кен орындарын барлау және игеру туралы меморандумға қол 
қойды. Экономикалық мәселелерден бөлек, ауған- түрікмен шекарасындағы 
жағдайға байланысты қауіпсіздік факторы Ташкент үшін маңызды. Соны-
мен қатар, 2012 жылы Түрікменстан Президенті Ж. Бердімұхамедов пен 
Өзбекстанның бұрынғы Президенті И. Кәрімов шекараны бірлесіп қорғау 
туралы келісімге қол қойды. 2018 жылдың сәуір айында Түрікменстан Пре-
зиденті Өзбекстанға ресми сапармен барды, оның ішінде Өзбекстанның 
«ТАПҮ» газ құбырын (Түрікменстан – Ауғанстан – Пәкістан – Үндістан) салу 
туралы қолдауын алу мақсаты да белгіленді. Қазір Түрікменстан басшы-
лығы бұл жобаға жаңа серіктестер іздеуде.
Өз кезегінде Өзбекстан президентінің ұзақ жылдар бойы өзара үйлесімсіздік 
пен сенімсіздіктен кейін Қырғызстан мен Тәжікстанға жасаған сапарлары 
осы елдер арасындағы өзара үлкен қызығушылықты тудырды. Қырғыз-
станда алғаш рет шекаралық проблемаларды тез арада шешуге және 
су-энергетика саласындағы ынтымақтастықтың перспективаларына қаты-
сты мәселелер айтылды. Тәжікстан президенті көптеген жылдардан бері 
алғаш рет 2018 жылдың наурыз айының басында Өзбекстанға келді. Кез-
десу барысында Өзбекстан мен Тәжікстан президенттері екі ел арасын-
дағы қарым- қатынастарды дамыту перспективаларын талқылады, сон-
дай-ақ 27 келісімге қол қойды. Атап айтқанда, Мемлекеттік шекараның 
жекелеген бөліктері туралы мемлекетаралық келісім, Халықаралық авто-
мобиль және әуе қозғалысы туралы келісім, азаматтарға визасыз жүру 

311
Орталық Азияны жақындастыру. Иллюзия немесе шынайы мүмкіндік?
және т. б. Сондай-ақ, алдағы жылдары елдер арасындағы тауар айналы-
мын 500 млн долларға дейін ұлғайту жоспарлануда.
Бұл жетістіктер қатарында Астана мен Ташкент арасындағы байланы-
стардың нығаюын да көреміз. Оның бірнеше себептері бар. Біріншіден, 
Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы өзара келіспеушіліктер мен шие-
леністер әлдеқайда аз. Екіншіден, Қазақстан бір кездері аймақтағы ынты-
мақтастықты нығайтуға белсене қолдау көрсетті, бұл, өкінішке орай, марқұм 
Ислам Кәрімовтің тарапынан белсенді қолдау таппады. Оның себептерінің 
ішінде Қырғызстанмен және Тәжікстанмен қарым- қатынастың нашарлауы 
да бар еді. Үшіншіден, инвестиция тартудың қазақстандық моделі Шав-
кат Мирзиеев үшін қызығушылық тудырады. Қазақстан Халық банкінің 
басқарма төрағасы Үміт Шаяхметованың Өзбекстандағы валюталық рет-
теуді алып тастау туралы сұхбаты да қызықты болды. Ол өзіне Өзбекстан 
туралы көптеген сұрақтар қойылғанын айтты: «Біз қазақстандық инве-
сторлардың Өзбекстанға баруға дайын екенін көріп отырмыз, ал оларға 
осы нарықта қарыз беруге дайынбыз ба? Бірақ бұл ел әлі де көптеген 
инфрақұрылымдық реформаларды – қаржы жүйесін құруды қажет етеді» 
3
. 
Дегенмен, оның пікірінше, Өзбекстанға инфрақұрылымды реформалау 
арқылы бәсекелесу үшін кем дегенде бес жыл, оның ішінде инвесторлар 
үшін тартымды жаңа қаржы жүйесін құру керек.
Бірақ, Өзбекстан қаржы және экономикалық реформаларды жалғастыра 
берсе, болашақта ол қазақстандық инвестицияларға қатысты нақты бәсе-
келестікке қол жеткізе алады. Өзбекстан неғұрлым ашық және инвестиция-
лық тартымды мемлекетке айналып, табысты экономикалық реформалар 
жүргізген соң, Қазақстанды шикізат өндірісі бойынша негізінен салынған 
өңірдегі экономикалық көшбасшының имиджінен айыруы мүмкін. Соны-
мен қатар, инвестиция тарту Өзбекстан президентінің басымдықтарының 
бірі болды. Өзбекстанның тағы бір артықшылығы, әрі осы Орталық Азия-
дағы Қазақстаннан айырмашылығы, жаңа мемлекет басшысының пози-
циясын нығайта отырып, осы елдегі саяси тәуекелдер мен белгісіздікті 
төмендететін саяси транзит болды.
3
 Венера Гайфутдинова. Өзбекстанға жіберіп алған мүмкіндіктеріне жетуі үшін бес 
жыл қажет болады. September 5, 2017. https://forbes.kz/life/observation/uzbekistanu_
potrebuetsya_5_let_chtobyi_naverstat_upuschennoe [Sep. 05,2017].

312
Қазақстан экономикасының трансформациясы
Жалпы алғанда, Астана мен Ташкент арасында өткен екі жыл ішінде қол 
қойылған құжаттар топтамасының басым бөлігі экономикалық, сондай-ақ 
инфрақұрылымдық ынтымақтастыққа қатысты. Атап айтқанда, су қаты-
настары саласындағы ынтымақтастық туралы жол карталарын, бақылау- 
өткізу бекеттерін, магистральдарды қайта құру және жаңғырту және 
қазақ- өзбек шекарасындағы көрші шекара маңы аумағын ұйымдастыру. 
Сонымен қатар, олар Қазақстан- Қытай шекарасындағы «Қорғас» шекара 
маңы ынтымақтастығы халықаралық орталығымен парапар болатындай 
Қазақстан- Өзбекстан шекарасын дамыту орталығын құру қажеттілігі туралы 
жиі айта бастады. Сондай-ақ, Шавкат Мирзиеевтің Қазақстанға сапары 
аяқталғаннан кейін Қазақстан Республикасының Сыртқы сауда палатасы 
мен Өзбекстанның Сауда-өнеркәсіптік палатасын құру туралы келісімге 
қол қойылды, бұл қадамдардың негізгі мақсаты – акциздер, салықтар, 
кедендік рәсімдер және т. б. мәселелері бойынша проблемаларды шешу.
Ресми мәліметтерге сәйкес, 2017 жылы екі ел арасындағы тауар айналымы 
30% артып,  2 млрд АҚШ долларын құрады, ал 2018 жылдың бірінші тоқса-
нында елдер арасындағы сыртқы сауда айналымы 2017 жылдың сәйкес 
кезеңімен салыстырғанда 50%-ке артты. Қазақстан мен Өзбекстанның 
шекаралас аймақтарының басшылары арасындағы сауда- экономикалық, 
мәдени- гуманитарлық салалардағы өзара түсіністік туралы меморандум-
дарға қол қойылды. Оңтүстік Қазақстан облысының әкімі Жансейіт Түйме-
баев өзбекстандықтарға Оңтүстік Қазақстан облысының аумағында ЕАЭО 
нарығына шығу туралы бірлескен кәсіпорындар құруды ұсынды.
Негізінде, Қазақстан Орталық Азияның барлық елдерінің ішінде Өзбек-
станды бүкіл аймақтың даму траекториясы, сондай-ақ оның қауіпсіздігі 
тәуелді стратегиялық әріптес ретінде қарастырады. Ташкенттің өз 
көршілеріне қатысты ашық саясатын жүзеге асыруға дайындығы анық 
емес. Екіжақты қарым- қатынастарды күшейтуге ғана назар аударуға бола 
ма, әлде аймақтық ынтымақтастықты тереңдету үшін қазірдің өзінде шаң 
басқан жобаларды жүзеге асыруға қызығушылық бар ма?
Қазір біз тек қана өзіміз бастаған жобаларға қайтып жатырмыз. Жоғарыда 
айтылғандай, Қазақстан мен Өзбекстан бірінші кезекте аймақтағы сау-
да- экономикалық ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған жаңа күш-
жігерді бастады, бұл Орталық Азия елдерінің басқа да елдеріне қосыла 
алатын өңірлік ынтымақтастық үшін тиімді негіз бола алады.

313
Орталық Азияны жақындастыру. Иллюзия немесе шынайы мүмкіндік?
Бейнелеп айтқанда, Өзбекстандағы билік ауысқаннан кейін белгілі бір 
эволюция басталды, аймақтық кеңістікті қайта құру үшін «үмітсіздік тере-
зесінен» ол кейінірек «ашық есік» саясатына айналуы мүмкін. Әрине, 
Өзбекстанның жаңа басшылығының әрлеу ғана емес, терең ішкі эконо-
микалық реформаларды жүзеге асырмауына, сондай-ақ ашық сыртқы 
саяси модельді іске асыруға қатысты шынайылығына әлі сенімді болмай-
тын скептиктер бар. Олардың пікірінше, соңғы кезде Шавкат Мирзиеевтің 
жүзеге асырып жатқан өзгерістері әлі де қайталанбайтын үдерістер емес, 
сондықтан көбісін басынан бастау мүмкіндігі бар.
Екінші жағынан, «балық жоқта шаян да балық». Жергілікті экономиканың 
ұзақ жылдар бойы оқшауланғанынан және қатаң мемлекеттік реттеуден 
кейін, Шавкат Мирзиеевтің ішінара экономикалық ырықтандыруға бағыт-
талған алғашқы қадамдары көршілер мен шетелдік инвесторлар арасында 
үлкен қызығушылық тудырды. Айтпақшы, Өзбекстаннан басқа, қазір инве-
стициялық ахуалды жақсарту бойынша кейбір әрекеттер Қырғызстанда да 
байқалады, мысалы 2017 жылдың қыркүйек айында үкімет тіпті «Kumtor 
Gold Company» арқылы кен орнында алтын өндіруге жауапты канада-
лық «Centerra Gold Inc.» компаниясымен келісімге келді. Бұл көп жылдық 
келіспеушілік Қырғызстанның инвестициялық тартымдылығына елеулі 
түрде нұқсан келтірді, онда қазақстандық инвесторлар үшін де елеулі 
проблемалар туындады. Ұзақ мерзімді перспективада Орталық Азияның 
басқа елдеріндегі инвестициялық ахуалды, кем дегенде, қазақстандық 
деңгейге дейін көтеру бүкіл өңірді әлдеқайда көбірек нарыққа бағыттай-
тын инвесторлар үшін тартымды ете алады.
Бірақ өңірлік ынтымақтастық үдерісін жеделдету және тереңдету үшін 
көптеген жылдар бойы Орталық Азия елдеріне тығыз экономикалық және 
саяси өзара ықпалдасуды болғызбау себептерін мұқият зерделеу қажет.

жүктеу/скачать 11,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: